(Qazaq dalasynda on myndap qyrylghan kiyikterge arnalady)

Temir joldyng ýstinde shoqayyp ýsh-tórt bala otyr. Jel qaryghan janarlary búldyraghan jol úshyna tesilip qalghan. Jaq jýni ýrpiyip, tanauynan «kók jorgha» jyltyndaghan kishileu bireuining tipti, tisi-tisine tiymey dir-dir etedi. Anadayda mújyq múrjasynan óleusirey týtin ýzgen júpyny ýy men jer bauyrlaghan shәkene qora-qopsy qalqiyady. Betin býrkegen jyrtyq búlttardan pana tappaghan kýn, úyasyna asyghuly. Qarly dalanyng qoyny-qonshyn aqtarghan ospadar jel osyp-osyp ótkende, bezerip jatqan bolat relister dombyranyng qos ishegindey bebeuleydi.

Balalar ýige barugha qúlyqty emes. Qoldaryn qusyrynyp, bir-birine búiygha týsedi. Kenet, alystan bir qara bayqalghan. Súp-suyq relisterding boyyn jyp-jyly ýmit úshqyny jaghalady. Úilyghyp otyrghan balalardyng bir-ekeui atyp-atyp túrysty.

– Áne, kókem kele jatyr.

– Ótirik aitasyn.

– Alaqay, kókem eken.

Olar japa-tarmaghay jarysa jýgirdi.

Ýzdik-sozdyq jetken balalar, kókelerin tús-tústan qúshaqtap, ainalyp-ýiirilip jatyr. Betteri dombyghyp, múrny qyzarghan temir jol qaraushy olardy erkelete kýlimsiredi. Suyq sorghan boyy jylynyp sala bergendey.

– Bozaryp ketipsinder ghoy, týge. Naghyp syrtta jýrsinder?

– Sizdi kýttik, kóke.

– Tonghan joqpyz.

Songhy sózdi baghanaghy jaq jýni ýrpiygen kishkenesi aitty. Olar auyr pimasymen temir joldyng jastyq aghashyn nygharlay basqan әkelerin qorshay ilesti. Bir-birine quana jymyndap, sekirip-sekirip qoyady. Temir jol qaraushy birden ýige kirgen joq. Aldymen qora-jaydy bir ainalyp, úldaryna tapsyrghan júmystyng qalay istelgenin pysyqtady. Onysy birer laqty eshki men jalghyz týiening su-shóbi bolatyn. Dirdektegen balalar kókelerining kónilin jaylandyryp, tezirek ýige kirgizu ýshin atqarghan sharualaryn jarysa aityp, aldy-artyn orap jýr. Al, búdan әrige tózimi tausylghan janaghy kishkene, olardy tastay berip, ýige qaray úshty. Júpyny qújyranyng esigin júlyp alarday alqyn-júlqyn ashqan ol:

– Apa, apa, әkem keldi, endi kójeni ishe bersek bola ma? – dedi sheshesine ýzile qarap.

Týstegi qara talqandy qanaghat tútpay, qaryndary ashyp, tamaq súraghan balalargha anasy «әkelering kelgende bir-aq ishesinder» degen. Ózi de ýpi-tapy jetip otyrghan asty «ýnemeydik» degendi, ýielmeli-sýielmeli tentekter qaydan týsinsin. Qayta-qayta qynqylday bergen son, olardy «әkeng kelsinmen» aldausyratqan. Múrnyndaghy «kók jorghany» kónetoz maqtaly shapannyng jenimen bir jayqap tastap, jaghasy jaylaugha kete jarapazanday jetken kishkentaydyng shattanyp jýrgeni sol. Ákesining qajydan kelgen habaryn әkelgendey entigip túrghan balany ayap ketse de, ana ózi ornatqan «tәrtipke» tastay qatty.

– Kelse, ýige kirsin әueli. Al sen kiyimindi sheship, beti-qolyndy shay.

Bala bәribir, әkesi dastarqan basyna otyrmay, auzyna as týspeytinine kózi әbden jetti de, qayta syrtqa úmtyldy. Qazannyng astyn qaghystyrghan bolyp teris ainalghan ana, jaulyghynyng úshymen kózin sýrtti.

Sam jamyrap, qaranghylyq ýiirilgende, sham jaghylghan júpyny ýiding ishine jylylyq úyalady. Kólenkesi tórdegi qabyrghada zoraya týsken әkeni jaghalay jayghasqan balalar, alasa as taqtaygha eminip, aldaryna kelgen syldyr-súiyq kespeni «súrpyldata» tartyp jatyr. Ýlkendeuleri ýlesterine tiygen bir-bir japyraq qarma nandy qarbytyp ýlgerip, qasyndaghy kishileulerding әli jartysy da jelinbegen nandaryna jaltaq-jaltaq qarap ta qoyady. Kýni keshke deyin erinderi kógere tonyp, әreng qoldary jetken nesibesin olar qaydan bere qoysyn, kóz tikkenderding kómeyin arydan angharghan kishkentaylar, enshilerin tas qyp ústap, sheshelerine qaray yghystaydy.

Kójeden keyin eshki sýtin qatqan bir shәugim qúla shaydy mandayy shyp-shyp tershy otyryp tauysqan kýieuine әieli aqyryn ghana:

– Shay-túz da azayyp qaldy, – dep aqyryn ghana «býlk» etkizdi.

Jatar aldynda temir jol qaraushy syrtqa shyghyp bara jatyp ózine-ózi «býgin japyryq ingenge shópti molyraq salayyn, erteng qamys tartamyn» degen. Eskileu týie jýn kórpening astyna endi kirgen ýlken úl múny estip, shiyding týbinen shygha kelgen qoyannyng kójegindey qazdang qagha úshyp túrdy.

– Kóke, qamysqa men de barayynshy.

– Ony qaytesin, beker tonyp.

– Tonbaymyn kóke, kómektesemin ghoy, ertip alynyzshy.

– Bolsyn...

Qaldyryp kete me dep qoryqqan bala týnimen jóndi úiyqtaghan joq. Tanerteng әkesining tyqyry bilingen zaman kiyinip alghan. Japyryq órkesh ingenge qayqy bas shanany jekken temir jol qaraushy úlyn teri tongha orap tastady. «Ang birdene kezigip qalsa» dep, shiyti mylghytyn da asynghan. Úyalshaq qyzdyng betine tepken qyzylday shapaghyn shashyp, kýn de kóterilip kele jatty. Keshegidey emes jel bәseyip qalghan sekildi. Qamys oratyn jer temir joldan on shaqyrymday qashyq, «Qazankóldin» jaghasynda bolatyn. Syryldaghan shanada terbetilip, jyly tonnyng ishinde úiyqtap ketken bala, barylday bozdaghan týie dauysynan oyandy. Japyryq ingen toqtamay edel-jedel bozdap jiberdi.

– Balam, aldynghy jaqta әldenening súlbasy kórine me, – dedi әkesi úlyna.

Búlar oipandau jazyqqa qaray enkeyip keledi eken. Shananyng ýstinde moynyn soza qaraghan bala, rasynda qar betinde qalqaqtaghan bir belgini kózi shaldy.

– Mal emes pe, kóke, birdene kele jatqan sekildi.

– IYen dalada mal jýrmese kerek edi, ang ba eken deymin.

– Qasqyr bolmasyn. Japyryq ingen sodan qorqyp bozdaghan shyghar.

– Joq, әdette iyt-qús tobymen jortatyn, mynau ang siyaqty, olay bolsa qúday berdi, Alla nәsip etse, senderdi quyrdaqqa bir toyghyzamyn.

Álgi qalqandaghan nәrse búlargha tura tartyp, tayap keledi. Qamysqa baratyn jol sorabynan auytqityn emes. Temir jol qaraushy tandana bastady. Annyng jolmen jýrip nesi bar, jýrsin-aq meyli, jel biz jaqtan, dauysymyzdy estip, ózimizdi kórip kele jatyr, bayaghyda qashyp joghalsa kerek edi ghoy. Ne bolsa da dep, myltyghyn ynghaylay qarsy jýrgen ol, bir kezde týieni short toqtatty. Óz kózine ózi senbegendey ýnile qarap túrdy da, «mynau kiyik qoy» dedi qayran qalyp. Tondy sypyryp tastaghan bala da, shananyng ýstinde tizerley otyryp alghan. Mine qyzyq, anadayda ilby basyp or kiyik kele jatyr. Ol quanyp ketti, kókem qazir atatyn shyghar dedi ishinen. Tipti, kóz aldyna buy búrqyraghan bir tabaq tәtti quyrdaq elestep, eriksiz jútynyp ta aldy.

Biraq, kókesi ang atatyn beyne bayqatpady, kerisinshe, shiytisin «lyq» etkizip, moynyna qayta tastay salghany. Ashyghyp, adasyp qalghan kiyik bolar, ózi nege adamnan qoryqpaydy, әlde kózi kórmey me degen bala әkesi men kiyikke kezek jaltaqtaghan. Kiyik bolsa eshteneden jasqanatyn emes, rasynda búlardy kórmeytin de sekildi, bir attam búra tartpay, tike keledi. Temir jol qaraushy oqys qimylgha kóshti, týieni tez búryp, shanany jol sýrleuinen alystau shygharyp qoydy. Bala an-tan. «Kókem ne istemekshi, әlde myna soqyr kiyikti tiridey ústap almaq pa?».

– Ua, bәtireke! Mynau kiyikting tekesi eken, e-e-e, januarym-ay, «teke búrqyldaqtan» shyqqan betin-au, bәse, bәse!

Ákesining ekpindi dauysyna «elen» etken bala, búl kezde shananyng túsyna jaqyn qalghan kiyikting zor tekesine baqyraya qaraghan. Temirdey asha túyaqtary shyny qardy shyqyrlata basyp, bayau kósip keledi. Jip-jinishke siraqtary sidam denesine sayma-say. Bauyry men tamaghynyng astyn tútas japqan aq mamyq jýn bolymsyz jelpinedi. Úshy sәl qayqy qyzghyltym әri bunaq-bunaq qos mýiizi jaujýrek batyrdyng qylyshynday qaharly. Salmaly taudyng jotasynday dónes múrny da denesine jarasymdy. Al, móldiregen qara kózderi tipten súlu eken, qasynan ótkende anyq kórindi. Túnghiyq múng әlde syr jasyrynghan janary balanyng boyyn silkintip jibergendey boldy.

Bir qolymen búidany ústap, bir qolyn janyna japsyrghan әkesi de, kiyikke qybyrsyz qarap qalypty. Moynyndaghy shiyti myltyghynyng únghysy shoshayyp, dәl bir saptyng aldynan ótip bara jatqan generalgha qúrmet bildirgen soldattay qaqshiyp túr. Qozghalyp qalsa ony ýrkitip alarday ne jolyna bóget bolarday erekshe yjdaghat tanytady. Al, qarly dalanyng ýstinde ózi ghana barday esh qapersiz, essiz, sezimsiz tartyp bara jatqan or kiyik búlargha moyyn da búrghan joq. Shanadan on-on bes qadam ghana jol nobayymen, ayaghynyng astynan kóz almaghan kýii kete bardy. Sylbyr beynesinen túralap sharshaghan, dyghyry qúryp, sonshalyq hal-dәrmeni tausylghan әlsiz, quatsyz kýii andalady. Áke men bala, japyryq ingen ýsheui ony ýnsiz qastarynan ótkizip, úzatyp saldy. Ákesining myltyqqa nege qol aparmaghanyn dolbarlasa da, osynsha izet tanytqanyn týsine almaghan bala:

– Búl kiyik nege jalghyz jýr, auyrghan ba, әlde ash pa, qayda ketip barady? – dep súrady.

– Ol kiyik ash ta emes, auru da emes, adasqan da joq. Ol – naghyz erkekting ózi, al endi qayda baratynyn peshenesine jazylghan taghdyry sheshetin bolar – dedi kókesi úzap bara jatqan or tekening tu syrtynan tolqy kóz tastap. Dauysynda shyn rizalyq, kónilinde lepirgen sezim tyny barday. Basqa maqtau aitudyng retin tappaghan jol qaraushy taghy da, «shyn erkek osynday boluy kerek» dep, sózin tolyqtyryp qoydy.

Bir baqyryp alghan japyryq ingen men kýrtik qardy qaq tilgen shana qayta qozghaldy. Tonyna oranghan bala eshtenening bayybyna bara qoymasa da, kókesining «erkek kiyik» dep erekshe ekpinmen aitqan sózin kókeyine týiip qoydy. Álden uaqytta artyna qayyrylghan ol, erkek kiyikti taghy bir kórip qalmaq bolyp edi, búldyraghan or teke aq saghym oinaghan dalagha sinip ýlgeripti.

Múrat Almasbekúly

Abai.kz