Rejisser Erkin Raqyshevpen kezekti súhbatymyz últtyq iydeologoiya, jana sapadaghy últ, ghylym men tehnika, damyghan elderding tәjiriybesi túrghysynan órbidi. «Biylik últtyq iydeologiya jasay almay keledi, talpynady, biraq, mәselege terendep bara almaydy», - deydi Raqyshev myrza. Al, búnyng sebebi nede? Bizding «Aziya barysyna ainalamyz», «Damyghan 30 elding qatarynan oryn alamyz», «Mәngilik el» dep jýrgenimiz ne? Jay sóz be? Mine, osy jәne ózge de súraqtargha erkin oily rejisser aghynan aqtaryla otyryp jauap beredi.

 – Songhy kezde últshyldar jana partiya qúru kerek dep jýr. Osy jayly pikiriniz qanday? Ol partiya kimderding mýddesin qorghaydy?

– Bizde әrtýrli baghyt-baghdardy ústanghan partiyalar bar. Biraq búlardyng ústanymy әr týrli kórin­genimen, sayyp kelgende olar biylikting aitqanyna kónip, aidauynan shyqpaytyn  mýddeles partiyalar.  Biren-saran oppozisiyalyq baghyt ústaghan partiyalardyng ózin de, halyq “biylikting proektisi”  dep senbeydi. Sondyqtan últ  jana­shyr­lary men últshyl azamattar birigip, qarapayym halyqtyng mýd­desin qorghaytyn partiya qúrugha niyet etip jýr.

Búl partiya – óz tughan jerinde qayyrshynyng kýnin keshken túrmysy tómen jandardyn, keng baytaq jerimizden baspana salugha jer ala almay, ýisiz, kýisiz jýrgen bauyrlarymyzdyng partiyasy bolady. Taghdyrdyng jazuymen kemtar bolyp qalghan jarymjan mýgedekter­din, sheteldegi qandastarymyzdyn, jetim-jesirlerdin, júmyssyzdar men student jastardyng partiyasy bolady. Solardyng mún-múqtajyn joqtaytyn, mýddesin qorghaytyn, aqiqatty tu etip әdiletti qogham ornatatyn partiya bolady. Tilimizdi túghyryna qondyryp, ruhymyzdy kóterip, últtyq qúndylyqtarymyzdy qayta jandandyratyn, qazaq elin jemqorlyq, satqyndyq, azghyndyq siyaqty dertterden aryltatyn partiya bolady. Sonymen qatar Alash qayratkerlerining býginde eshkimge kereksiz, eleusiz qalghan úrpaqtarynyn, zeynetkerlikke shyq­qanda alatyn aqshasy kýn kór­gisine jetpeytin ayauly qarttarymyzdyng partiyasy bolady. 

– Biraq biylik partiyany tir­kemeui mýmkin ghoy. Onda partiya qúrugha talaptanudyng ne qajeti bar?

– Joq, qazir zaman basqa! Qay­da barady tirkemegende, ózderi ýshin tirkeydi. Onyng ýstine preziydent jaqynda sayasy reforma jasaymyz dep aitty ghoy. Sebebi biylik tyghyryqqa tireldi. Reseyding shovinistik biyligi qoqan-loqqy kórsetip, jan-jaqtan qysym jasap jatyr. Biylik basyndaghylar “odaq bolamyz” dep ot basyp alghanyn endi týsine bastady.  Onyng ýstine erteng týrli jaghday boluy mýmkin. Preziydent bir sózinde «Euraziyalyq odaq bizding tәuelsizdigimizge qauip tóndiretin bolsa, biz odan shyghamyz» dep edi. Odaqtan shyghatynday jaghday tuyp jatsa, biylikting arqa sýieytini últjandy azamattar men halyq emes pe?

 Bizding biylik birlik turaly jii aitady. Birlik bolu ýshin ózderi “algha, algha” dep, dalaqtap shaba bermey qarapayym halyqqa qaray bet búruy kerek. Halyqpen sanasyp, elding ishinen shyqqan oily, bilimdi, últjandy azamattarmen tize qosyp qimyldaghanda ghana birlik bayandy, sonda ghana  daghdarystyng zardaby әldeqayda jenil bolady. Dәl qazir biylik últshyldardyng partiya­syn tirkep,  tyghyryqtan shyghugha ózderine sýienish etui kerek.  Onyng ýstine últshyldar “biylik partiyany tirkemedi” dep  qarap otyra almaydy. Partiyany tirkemese, halyqtyng iygiligi men últtyng bolashaghy ýshin, tirkel­mey-aq júmys isteydi. Alghashqy kezde tipti qoghamdyq úiym bolyp ta istey beredi. Odan song osy saylaudan keyin  tenge qúnsyzdanyp, halyqtyng túrmystyq  jaghdayy kýrt tómendep, júmyssyzdar kóbeyip  halyqtyng biy­likke degen narazylyghy artyp, arty óshpendilikke úlasuy mýmkin.  Ol kezde úlshyldardyng jaqtastary kóbeygen ýstine kóbeye týsedi.   Búnday jaghdayda últ­shyl­dar partiyany tirkeudi biy­likten súramaydy,  zannyng oryndaluyn talap etedi. Sondyqtan da ýkimet biylikti synaghandardy jau sanamay, “kelisip pish­ken ton kelte bolmaydy”  demek­shi,  olardyng da pikirlerine qúlaq asyp, birigip júmys isteui kerek.   Bir nәrse anyq,   últshyldardyng partiyasy erte me, kesh pe bәribir tirkeledi. Biylik ony neghúrlym erterek tirkese, ózine jaqsy.

 –  Partiyanyng baghdarlamasy qanday bolady?

   – Búl partiyanyng basty maqsaty – halyqtyng sanasyn oyatyp, óz iydeyalary men baghyt-baghdarlamalaryn halyqtyng iygiligine jaratu. Qazir  baghdarlamalardyng tújyrymdamasy jazylyp jatyr. Meninshe, ol últtyq iydeologiyamen baylanystyrylyp, sonyng negizinde dayyndaluy kerek.

– Sonda qalay, “Mәngilik el” iydeyasynyng negizinde jazyluy kerek pe?

– Joq. “Mәngilik el” qazaqqa últtyq iydeologiya bola almaydy. Ol jay kommunizm qúramyz degen siyaqty jalang úran ghana. Kenes zamanynda biz bolashaqta kommunizmde ómir sýretin bolamyz deytin.  Kommunizmdi júmaq etip kórsetetin. Qazir kommunizm týgili ózderi de joq bolyp ketti ghoy. Sol siyaqty eshqanday negizi, sýienish túghyry joq, “Mәngilik el” de últtyq iydeologiya bola almaydy. Odan keyin  biylikting isi men sózi eki basqa. Bizding biylik is jýzinde Euraziyalyq odaqqa mýshe bolyp, ortaq aqsha engizip,  qazaqty tәuelsizdiginen aiyrugha әreket jasap jatyr.   Al aitatyndary mәngilik el bolamyz deydi. Sonda múnyng astarynda ne jatyr? Ádeyi elding nazaryn basqa jaqqa audaru ma? Onyng ýstine mәngilik elding týp tamyryna ýnilseniz, Gitlerding mәn­gilik elimen kóptegen úqsastyqtar bayqalady.  Bizding mәngilik el bir maqsat, bir halyq, bir taghdyr bolsa, Gitlerdiki bir reyh, bir últ, bir furer bolghan. Sol ýshin de, bәlesinen aulaq, búl iydeyany jyly jauyp qoya salghan dúrys.

– Sizding oiynyzsha últtyq iydeologiya qanday boluy kerek?

– Últtyq iydeologiya – kez kelgen memleketting qarqyndy damuy­nyng basty qúraly. Últtyq iydeologiyany basshylyqqa alghan memleket, damudyng jana satysyna kóterilip, órkendeu jolyna týsedi. Halyqtyng negizgi súranystaryna jauap beretin últtyq iydeologiya memleket ómirinde tanghajayyp ózgerister jasay alady. Bizding biylik mәngilik elge deyin de últtyq iydeologiya jasaugha birneshe ret talpyndy. Biraq eshqanday nәtiyje shyqpady. Meninshe, biylik últtyq iydeo­logiyanyng ne ekenin týsinbedi, nemese ony iske asyra almaytynyn bilgen son, ony jasaugha qúlyqsyz. Ýkimetting últtyq iydeologiya mynanday bolady degen baghdarlamalaryna taldau jasap kó­reyik. Bir kezde biylik bizding últtyq iydeologiya aldynghy qatarly 50 elding qataryna kiru dep bastama kóterdi. Bir qaraghanda jaqsy-aq bastama siyaqty. Biraq biylik kishkene qulyqqa basyp, halyqqa bir nәrseni aitpady. Ol bizding sol kezde qay orynda túrghanymyz edi.  Sol uaqytta biz 56-orynda edik. Sodan 6 oryngha kóterilu de jetistik pe? Osynday da últtyq iydeologiya bola ma? Áyteuir múnay satudyng arqasynda әupirimdep jýrip 50-ge iliktik qoy. Endi 30-gha kiremiz dep qúlshynyp edik, qúday úrghanda múnaydyng baghasy qúldyrap, biylik beyshara kýige týsti de qaldy. Endi myna týrimizben bayaghy 56-ornymyzda  túraqtap qalu armangha ainalayyn dep túr.

Al endi últtyq iydeologiyanyng arqasynda Ontýstik Koreya eli qanday jetistikke jetkenin kóreyik. 1960 jyldary Koreya óte kedey, Afrikanyng artta qalghan elderimen dengeyles, ekinshi jýzdikke kiretin el bolatyn. Ózinde eshtene óndirmey barlyghyn, tipti ishetin sugha deyin syrttan alatyn. Jeytin tamaq bolmaghandyqtan, halyq shóp, aghashtyng qabyghyn azyq etken. Sol kezde Korey ýkimeti “Biz bar kýsh-jigerimizdi jiyp, damyghan elderding qataryna qosylamyz, Japoniyagha jetip, basyp ozamyz” dep aldylaryna  úly maqsat qoyyp, halyqty soghan júmyldyra bildi. Kezinde bir uys kýrish ýshin tannan keshke deyin enbek etetin Korey eli, osy  últtyq iydeologiya men enbeksýigishtik qasiyetterining arqasynda  20-30 jylda әlemning eng damyghan elderining qataryna qosyldy. Býgingi tanda Koreya, kýndelikti qoldanylatyn tauardyng 95 payyzyn ózinde óndiredi. Mine, últtyq iydeologiyanyng qúdireti. 

– Ýkimetting taghy bir bastamasy – bәsekege qabilettilik pen syrtqa tauar shygharu – bizding últtyq iydeologiya dep edi.

– Biraq búl bastama da esh túghyrgha sýienbey, negizsiz jasal­ghan son, onyng oryndalu tetik­teri anyqtalmaghannan keyin, búl da bir kezekti nauqanshylyq bolyp qaldy. Ýkimet osy iydeyany kýn tәrtibinen týsirmey, bar kýsh jigerin ony jetildiruge júmsaghanda búl baghdarlama últtyq iydeologiyanyng negizgi tarmaqtarynyng biri boluy mýmkin edi. Biraq osy jyly jaghympazdar «Astana bizding últtyq iydeologiya­myz» dep jar saldy. Aynalayyn-au, Astana qalay últtyq iydeologiya bolady? Ol әsheyin qala ghoy, qala. Meyli, astanamyz-aq bolsyn. Últtyq iydeologiya men astananyng arasy jer men kóktey ghoy. Jaghympazdar astanany últtyq iydeologiya deuden búryn, aldymen últtyq iydeologiyanyng ne ekenin bilip aluy kerek edi. Búl tektes ondaghan, jýzdegen iydeyalar, mәngilik el men núrly joldar memleketting kýndelikti ómir sýruindegi qajettilikten tuyndaghan baghdarlamalar ghana. Búlar eshqashanda últtyq iydeologiyagha jatpaydy. Sebebi, búl baghdarlamalardyng últtyq iydeologiyanyng sharttaryna ýsh qaynasa sorpasy qosylmaydy.  

– Ol qanday sharttar? Tolyghyraq ashyp aitsanyz.

– Últtyq iydeologiyanyng shart­tary mynanday bolu kerek degen naqty tújyrymdama joq. Sebebi ol әr elding últtyq erek­shelikteri men memleketting jaghdayyna qaray jasalady. Ol uaqyt aghy­myna, zaman talabyna say óz­gerip, tolyghyp otyrady. Sondyqtan damyghan elderding últtyq iydeologiyalaryn saraptay kele, onyng negizgi belgilerine qaray otyryp mynanday qorytyndy jasaugha bolady.                     

1.  Memleket aldyna úly maqsat qoyady. 

2. Halyq biylikke senu kerek. Odan keyin últtyq iydeologiyanyng maqsatyn týsinip, onyng negizgi oryndalu tetikterin úghynu kerek.

3. Halyq úly maqsatqa jetu ózine tikeley qatysty ekenin sezinip, qúlshynyspen jigerlenip, bir tudyng astyna birigip, bel­sendi ómir sýru kerek.

Últtyq iydeologiya iske asu ýshin, onyng jogharyda atalghan ýsh shartynyng oryndaluy mindetti. Eger ýsh sharttyng biri oryndalmasa, onda ol iske aspaydy. Bizding biylik ýshin,  últtyq iydeologiyanyng birinshi shartyna sәikes aldyna maqsat qoi – asa qiyndyq tudyrmaydy. Biraq onyng oryndaluy, kelesi shart­tar­gha tikeley baylanysty. Mysaly, ýy salu kerek dep maqsat qoydyq deyik. Ol negizgi ýsh nәrseden túrady. Irgetas, qabyr­gha, shatyr. Birinshi shartty – irgetas qalaudy oryndauymyz mýmkin. Al ekinshi shart oryndalmasa, onda ýshinshi sharttyng da oryndalmaytyny týsinikti. Qabyr­gha túrghyzbay, shatyrdy jaba almaysyz ghoy.  Bizding biylik aldyna maqsattar qoyyp, qansha talpynghanymen, halyq oghan sen­beydi. Preziydent, parlament saylaularynda alghan 90 payyzdyq nәtiyjeler halyqtyng biylikke degen shynayy senimining kórset­kishi bola ala ma? Joq, әriyne! Biylik býginge deyin birde-bir ret әdil saylau ótkizbegen son,  halyq biylikke nege senbeydi dep tanghaludyng qajeti joq. Biylik halyqtyng senimine ie bolamyz dese, aldymen әdiletti qogham ornatamyz dep, júmysty sayasy reforma jasaudan bastauy kerek.

Al endi Japoniyanyng últtyq iydeologiyasyn qarayyq. Ekinshi dýniyejýzilik soghysta oisyray jenilip, Hirosima men Nagasaky qalalaryna tastalghan atom bombalarynan ol qalalar joyylyp, halyqtyng boyynda qorqynysh sezimi payda bolyp, ensesi týsip ketti. Osy kezde japon ýkimeti: “Biz soghysta jenildik, biraq beybit ómirde jenuimiz kerek” degen úrannyng astyna býkil halyqty biriktirdi. Sonyng nәtiy­jesinde jana tauar týrin oilap tabu japondyqtardyng últtyq iydeologiyasyna ainaldy. Ghalymdar men ónertapqyshtar jana tehnologiyalar oilap tauyp jatsa, al júmysshylar tauardyng sapasyn arttyrugha janyn saldy. Óner adamdary  halyqty jiger­lendirip,  ruhyn kóterdi. Biylikke, bolashaghyna sengen halyq, úly maqsatqa jetu ýshin kýnine 16-18 saghatqa deyin enbek etken. Nәtiyjesinde býgingi tanda, eshqanday tabighy resursy joq Japoniya әlemdegi eng bay elderding birine ainaldy. Al bizding biy­likting últtyq iydeologiya dep jýrgen mәngilik eli, Japon, Koreya elderinikimen salystyrghanda ertegi, balanyng oiyny.

– Al sonda bizge qanday últtyq iydeologiya kerek dep oilaysyz?

– Búl jerde ýlken janalyq oilap tabudyng qajeti joq. Biz әrqashanda últtyng taghdyryna qatysty mәselelerge kelgende, Alash qayratkerlerining ústanymyna jýginsek qatelespeymiz. Alash partiyasynyng negizgi ústanymynyng biri, әlemning ozyq elderining tәjiriybesine sýiene otyryp, ghylymdy damytyp, últtyq salt-dәstýrge  negizdel­gen Japoniyanyng ýlgisindegi últtyq-demokratiyalyq memleket qúru bolatyn. Búl ústanym jýz jyl ótse de ózining ózektiligin joghaltqan joq. Býginde japon hal­qy biyik ruhy men enbekqorlyghy, salt-dәstýrine beriktigi arqasynda әlemdegi eng myqty,  tehnologiyasy damyghan elding qataryna qosyldy. Osy jolmen jýrgen Ontýstik Koreya, Singapur, Malayziya siyaqty memleketter de   “Aziya barystaryna”  ainaldy. Esterinizde bolsa, biz de, bir kezde barys bolamyz dep talpynghan edik. Biraq bizding barysymyz  qyzyl kitapqa kirip joghalyp ketti me, әlde ýidegi kәdimgi ala mysyq bolyp jýr me, týsinbey qaldyq qoy.

Bizding qazirgi últtyq iydeologiya Alash partiyasynyng últtyq ústanymyna negizdelip zaman talabyna say ózgertilip jasaluy kerek. Meninshe, býgingi qazaqtyng últtyq iydeologiyasy – jana últ qalyptastyryp, órkeniyetti, damyghan el bolu.  Mine, osy bizding últtyq iydeologiya bolu kerek.

– Nege búl bizding últtyq iydeologiya boluy kerek? Onyng oryndalu tetikteri qanday? Jana últ qalyptastyru degen ne?   

– Italiyan oishyly Nikolla Makiavelli: “Úzaq uaqyt qúldyqta bolghan halyq eline degen sýiispenshilikten, otansýigishtik­ten aiyrylyp, jaltaq, kóngish, jaghympaz bolady. Múnday el kezdeysoq jaghdayda tәuelsiz­dikke qol jetkizse, ol erkindikti de paydalana almaydy” degen eken. Tura qazaqqa arnap aitqanday. Onyng ýstine qazir qazaq últyn jonggha baghyttalghan sayasat jýrip jatyr. Últtyng ózindik ereksheligin, ruhany dýniyesin qalyptastyratyn iydeologiyanyng ornyn shetelding bizding bolmysymyzgha jat iydeologiyasy basty. Bizding jaular ózderining jymysqy is-әreketterin jýzege  asyru ýshin  últty mәngýrt­tendirip, azghyndyq jolgha iytermeleude.  Býgingi qazaq qoghamy jalqau, arsyz, namyssyz, eri imansyz, qyzy tәrbiyesiz, adamy qasiyetterden aiyrylyp, qúndylyqtardyng ornyn almastyryp alghan. Últymyz osy qalypta jýre berse, ruhany azghyndalghan tobyrgha ainalyp joyylyp ketedi. Bir qaraghanda olay emes, eshqanday da qauip joq, bәri keremet, gýldenip, jaynap, núrlanyp jatqan siyaqtymyz. Biraq faktilerdi qaytemiz. Býginde әke-sheshesin qarttar ýiine, jór­gektegi balasyn joldyng jiyegine tastaghandardyng sany ósude. Osydan biraz jyl búryn temeki tartyp túrghan qazaqtyng qyzyn kórsek tanghala qaraytyn edik. Al qazir týngi klubtar men meyramhanalarda ishimdik iship, esirtki qoldanyp, jartylay jalanash mas bolyp jýrgen qazaqtyng qyzdaryna  kóz ýirendi.... Tәnin satyp jezókshelikpen ainalysyp jýrgen qarakóz qyzdarymyzdyng sany bir Almatynyng ózinde 10 myndap sanalady. Gazet betteri men әleumettik jelilerde, jynystyq qatynastardyng estimegen, aitugha adamnyng auzy barmaytyn nebir týrlerinen kóz túnady. Sonyng artynda bizding bolashaghymyz dep senip jýrgen qazaqtyng qyzdary men jigitteri ekenin bilgende, osy biz qayda bara jatyrmyz dep shoshisyn. Búghan kim toqtau salady dep oilanasyn? Qazaq degen qasiyetti halyqtyng tektiliginen júrday boldyq. Osydan biraz jyl búryn, er adamdardyng bir-birimen jynystyq qatynasqa baruy shekten shyqqan azghyndyq edi. Al, qazir she? Elimizde olardyng ondaghan ortalyqtary bar eken. Azghyndyq sayasattyng arqasynda búlardyng qatary kýnnen kýnge qazaqtyng jas jigitterimen kóbeyip jatyr. Arasynda qoghamgha tanymal adamdardyng bar ekenin estigen­de, tipti, qorqynyshty. Súmdyq.  Búl – bizding últymyzdyng sýiegine basylghan tanba. Qúran kәrimde ondaylar ólim jazasyna layyq delingen.  Osylardy dandaysytyp, bizding biylik qayda qarap otyr? Búnday azghyndyqqa shekteu qoydyng ornyna, nege ýnsiz? Sonda olargha tosqauyl qoyatyn kim? Ol últ janashyrlary men últshyl azamattar boluy kerek. Sondyqtan da últty saqtap qalu ýshin jana úrpaq tәrbiyeleuimiz kerek. Búnday iste jeke dara kýres nәtiyje bermeydi. Búl әr qazaq azamatynyng paryzy, qasiyetti mindeti boluy kerek.

Biz babalarymyz batyr bolghan dep maqtanamyz. Biraq býgingi úrpaq qorqaq, namyssyz, jigersiz, jaghympaz, jaltaq bolyp ósude. Batyr babalarymyz jan ayamay kýresip, jandaryn qiyp jetken tәuelsizdigimizge qauip tónip túrsa da, qoyan jýrek qorqaqtyghymyz ben satqyndyghymyzdan, ekijýzdiligimizden eshtene bilmegensip, búghyp otyrmyz. Osynshama qadir-qasiye­timizdi joghaltatyn teksiz halyq emes edik qoy. Boldy jetedi, búdan әri tóze almaymyz. Ruhany silkinis jasap,  halyqtyng sanasyn oyatyp, ruhyn kóteretin uaqyt jetti.  Elimizding tәuelsiz­digin, últymyzdy, úrpaghymyzdy saqtap qalamyz desek,  últ janashyrlary bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, birigip, bir partiya qúratyn kez keldi.

–  Ol ýshin ne isteu kerek?

– Zertteushi ghalymdar On­týstik Koreyany sanauly jylda “Aziya barystarynyn” birine ainaldyrghan últtyq iydeologiyanyng qúpiyasy, salt-dәstýr men últtyq qúndylyqtardy nasihattay otyryp jýrgizilgendiginde ekenin aitady. Kәrister ruhany baylyqqa, ýlkendi qúrmetteuge, әsirese meyirimdilikke kóp kónil bólgen. Adamy qasiyetterdi ayaq­qa taptaghandardy jazalaghan. Tipti, júbayynyng kózine shóp sal­ghandardy sottaytynyn aitsaq ta jetkilikti. Al japondar balalaryna sәby kýninen japon degen úly halyqtyng azamaty bolatynyn úghyndyryp, óz últyn qalay sýydi sanasyna sinirip ósiredi. Sol ýshin de biz aldymen mәn­gýrtikke, azghyndyqqa aparatyn jolgha tosqauyl qonymyz kerek.  Odan keyin últtyng boyyndaghy joghalyp bara jatqan asyl qasiyetterdi ózine qaytaramyz. Halyq sanasyn ózgertu ýshin últtyq qúndylyqtarymyz ben salt-dәstýr, әdet-ghúrpymyzdy, tarihymyzdy negizge ala otyryp,  últtyng ruhyn, ruhany den­geyin kóteremiz. Halyqtyng boyyna adamgershilik, jauap­ker­shilik, enbekqorlyq siyaqty taghy da basqa jaqsy qasiyet­terdi siniruimiz kerek. Aqiqatty aitatyn,  әdi­let­sizdikke tóz­beytin úrpaq tәrbiyeleuimiz shart.  Biz búghan halyqtyng boyyna aldymen meyirimdilikti siniru arqyly qol jetkizemiz. Meyirimdi adamnyng boyyna abzal qasiyetter júghysty keledi. Meyirimdilik tamyryn jayghan qoghamnyng almaytyn qamaly, baghyndyrmaytyn shyny bolmaydy. Meyirim­dilik – mine, bizge keregi. Ál-Faraby babamyz “adamdardyng baqytqa jetui, olardyng ruhany jetiluine tәueldi. Halyq órkeniyetke jetu ýshin, boyyna aldymen meyirim­dilik pen qayyrymdylyqty  sinirip ósui kerek” degen eken. Býginde bizge jetpeytini osy. Meyirimdilik, qayyrymdylyq tanytu arqyly bireuge jaqsylyq jasaysyn. Jaqsylyqqa jany qúmar adamnyng boyynan imandylyq pen izgilik siyaqty tek jaqsy qasiyetter tabylady. Al qazir biz nemqúraylyghymyzdyng arqasynda kórshi ýide túratyn, túrmysy tómen jandargha  kó­mektesip, qal-jaghdayyn biludi ar sanaymyz. Ózimizge kerek bolmay qalghan kiyim-keshekti múq­taj jandargha aparyp ber­mey­miz. Kemtar, mýgedek jandardy kórsek, jyly sóz aityp kónilin júbatyp qondyng ornyna, ainalyp qashamyz. Nege biz osyndaymyz? Ár qazaq sening jaqynyn, bauyryng emes pe? Nege jaqynymyzgha jәrdemdespeymiz? Eli­mizde kómekke zәru jandar óte kóp. Sanany túrmys biylegen zamanda olargha demeu bolyp, qol úshyn sozyp jýrgender sausaqpen sanarlyq qana. Sol ýshin de bizge jana últ qalyptastyru kerek. Býkil qoghamda meyirim­dilik pen qayyrymdylyqty nasihattap múqtaj jandargha kómegimizdi ayamauymyz kerek. Memleketting eng ýlken nagradalary meyirimdilik pen qayyrymdylyqpen ainalysatyn adam­dar­gha berilui kerek. Qoghamnyng qúrmetti adamdary úrylar men baylar, sheneunikter emes, eng aldymen meyirimdilikti ómirine serik etken adamdar boluy tiyis. 

Biylik  ózderi siyaqty ekijýzdi,  ótirikshi, jaghympaz, jaltaq, jal­ghan patriot jastardy tәr­biyelep ósirude. Alash kósemi Á.Bókeyhanov “Últqa qyzmet etu bilimnen emes, minezden” dep ait­qan eken. Halqymyz kók bórining úrpaghy ekenin úmytyp, qasqyr minezden qoy minezdi bol­ghan zamanda,  bizge sol  minez jetis­peydi.  “Qoyandy qamys, erdi namys óltiredi” demekshi, ruh jetispeydi. Sondyqtan  biz últyn  bar jan-tәnimen sýietin, jýregining týgi bar, tabanynyng býri bar qazaqtyng naghyz úl-qyzdaryn tәrbiyeleymiz. Ata-babalarynan amanat bolyp qalghan, úlan baytaq úly dalany qorghaytyn, boyynda qazaqtyng qany bar, jýreginde Alashtyng namysy men ary bar erjýrek úlandardy tәrbiyelep, solargha arqa sýiey­miz.

 Qazaqpyn dep shomsam oigha kiyeli,

Janym shalqyp tóbem kókke tiyedi, -  dep, boyyn quanysh sezimi biylep, jigerlenip aitatyn ruhty últ tәrbiyeleymiz. Ár qazaqtyng óreni jasqanbay, “Men – qazaqpyn!” dep maqtanyshpen kókiregin kerip aitqan kezde basqa últtardyng qyzghanyshyn tudyratyn jana últ qalyptastyramyz.

Últ janashyrlarynyn  niyeti aq, kónili taza. Sondyqtan bizdi Alla da, qazaq memleketining negizin qalap ketken Jәnibek, Kerey handarymyz ben batyr- babalarymyzdyng aruaghy da, tәuelsizdik ýshin kýresip sol jolda jandaryn qighan Alash qayratkerlerining ruhy  da qoldaydy.

– Jana últ qalyptastyru ýshin, halyqtyng boyyna últtyq ruh pen ruhany qúndylyqtardy siniruden basqa ne isteu kerek dep oilaysyz? 

–  Jana últ qalyptastyrudy últtyng ózekti mәselelerimen birge qarastyru kerek. Tәuel­sizdigimizdi qorghau, tilding mә­selesi, sapaly bilim beru, qandastarymyzdyng elge kelui men azamattyq aluyn jenildetu, densaulyq saqtau, salauatty ómir saltyn ústanu siyaqty taghy basqa ózekti problemalar ong sheshimin tapqanda ghana jana últ qalyptasady. Qazir Reseyding tarapynan tәuelsizdigimizge qauip tónip túrghan kezde, sony qorghap kala almay, erteng odan aiyrylyp qalatyn bolsaq, onda jana últ qalyptastyru jayyna qalady. Sol ýshin bar kýsh-jigerimizdi tәuelsizdikti qorghap qalu ýshin júmyldyrumyz kerek. Sondyqtan  búl problemalar bir jýiege baghynyp, bir-birimen tyghyz qarym-qatynasta  bolghanda ghana nәtiyje beredi. Últtyng ózekti mәselelerin bizge eshkim de sheship bermeydi. Ony qazaqtyng namysyn oyatyp, ruhyn kóteru arqyly tek ghana ózimiz sheshemiz.

– Halyqtyng әl-auqatyn kóterip, órkeniyetti elderding qataryna qosyludy qalay jýzege asyrugha bolady?

 – Biz bir nәrseni týsinuimiz kerek. Bolashaq – ozyq tehnologiyalardyng zamany. Kimning tehnologiyasy joghary – sol aldynghy qatarly elder qataryna kiredi. Ony býgingi kýnning ózinen de kóremiz. Japoniya, Ontýstik Koreya, Singapur, AQSh, Germaniya t.b. elder múnay nemese basqa shiykizat satyp bayyp otyrghan joq. Elektronikasy men tehnologiyasy joghary, sondyqtan damyp otyr. Al bolashaqta búl sala búdan da manyzdy bolmaq. Biylikting innovasiya, otandyq tauar óndiru, taghy basqa baghdarlamalary dúrys bolghanymen, biraq ol qiyndyqtan qútqara almaydy.  Búl jerde eng basty problema – Euraziyalyq odaqtan shyqpay, Reseyden keletin ta­uarlargha tosqauyl qoymay, bizde  otandyq tauar óndiru eshqashanda damymaydy. Odan keyin shetelden satyp alatyn, biraq ózimizde óndiruge bolatyn myndaghan tauarlardyng tizimin jasap, solardy shúghyl týrde ózi­mizde shygharu kerek. Otandyq tauarlardy shetelge satatyndargha erekshe qamqorlyq jasap, qoldau qajet. Biz óz tauarlarymyzdy shetelge satudy basty baghyt qylyp aluymyz kerek. Búl jerde ózimiz eshtene óndire almay jýrip, shetelge nemizdi satamyz degen súraq tuuy mýmkin. Kezinde Kenes ókimetinde tauardyng sapasyn arttyryp, ónertapqyshtardyng iydeyalaryn qoldau jayly jaqsy baghdarlama bolghan. Biraq kommunistik jýiede naryqtyq zandylyq bolmaghan son,  oilap tabylghan janalyqtardyng kóbisi óndiriske jetpey qaldy. Keyin olardy shetelder satyp alyp óz iygilikterine jaratty. Japondar tipti “iynyy tehniyk”, “Tehnika molodejiy” t.b. jurnaldarynan kóptegen tyng oilar, janalyqtar alyp, ony óndiriske jibergeni mәlim.  Japoniyadan ýirengen korey elining de basty maqsaty óz ónimderin shetelge satu boldy. Alghashqy kezde olar kýndelikti túrmysta paydalanylatyn tauar shygharudy, kóp shyghyn qajet etpeytin ónerkәsipti qolgha aldy. Keyinnen Batystyng jana tehnologiyalarynyng liysenziyalaryn satyp alyp, shetelge tauar shygharudy qar­qyndy damytady. Nәtiyjesinde Ontýstik Koreya az jyldyng ishinde keme, avtomobili, úyaly telefon, elektronika salalary boyynsha әlemdegi kóshbasshy elderding birine ainaldy. Ayta ketetin nәrse, býgingi Qytay elining de qarqyndy damuy osy joldy tandauynda. Bizding halyqtyng arasynda oishyl, erekshe daryn iyesi bolyp tabylatyn adamdar óte kóp. Sondyqtan biz qarjyny týkke paydasy joq is-sharalargha shashqansha, ónertapqyshtar men janalyqqa jany qúmar  adamdardy tauyp, solardy qoldauymyz kerek. Ár mekeme men bilim ordalarynda jastarymyz internet arqyly bir elden tauar alyp, ony óndep, jetildirip, ózderine, bas­qa elderge satudy ýirenu kerek. Osy ýrdisti jappay halyqtyq qozghalysqa ainaldyru qajet. Áriyne, búl onay is emes. Biz birinshi synypqa bara jat­qan bala siyaqtymyz.  Áli eshtene  de bilmeymiz.  Biraq ol bala on jylda bilim alyp, ómirge ayaq basatyny sekildi, biz de búny kezekti nauqanshylyq qylmay, dúrys jol­gha qoysaq, bes-on jylda   óz tauarlarymyzdy shetelderge satarmyz. Eng bastysy, halqymyz  izdenimpaz, enbekqor, janalyqqa jany qúmar bolyp ósedi. Búnday últtyng bolashaghyna alandamasa da bolady. Biz damyghan әlemdik elderden, ozyq tehnologiyalar jóninde 40-50 jylgha deyin keyin qalyp qoydyq. Sol ýshin de bizge basty baghyttyng biri etip, japondar men kәrister sekildi býgingi әlemdegi ozyq tehnologiyalardyng dayyn patentteri men liysenziyalaryn satyp alghan jón. Búl kezde biz aqshany da ýnemdep, uaqytty da útamyz. Odan keyin kәsipkerler tabysynyng 10 payyzyn ozyq tehnologiyagha negizdelgen jana kәsiporyndar ashugha salu kerek. Al ýkimet óz tarapynan satyp alynghan liysenziyalardy últtyng mýddesi ýshin júmys istep jat­qan tәjiriybeli, últjandy kәsipker­lerge berui tiyis. Osylay istesek qana uaqyt óte elimiz әlemdik kóshke ilesip, bolashaq úrpaghymyz damyghan, órkeniyetti elde ómir sýretin bolady.

– Búl iske qarajatty qaydan alamyz?

 – Niyet dúrys bolsa, qarajat tabylady. Bireuin ghana aitayyn. Mysalgha, 2022 jylghy qysqy Olimpiadany ótkizuden bas tartu kerek. Maqtanyp, atymyzdy shygharghan kimge kerek? Qazaqbayshylyqty qoy kerek. Olimpiada ótkizuge keminde Sochy olimpiadasyna ketken qarjynyng jartysy, yaghny 25 mlrd. dollar ketedi. Mine, osy qarajatty elimizding iygiligine, әlemning ozyq tehnologiyalarynyn  liyseniyazlary men patentterin satyp alyp,  shetelge satatyn tauar óndiruge júmsau kerek. Eger biylik olay istemese, olimpiyada ótkizip, qarajatty bosqa jelge shashqansha, halyqqa jaqsy bir iygilikti is jasasyn. Kimning 1 mln. tengege deyin nesiyesi bar, sony jauyp bersin. Olimpiada ót­kizgennen góri, nesiyesin jaba almay jýrgen qarapayym halyqqa da, elimizge de sol әldeqayda paydaly bolar edi. Men bolsam solay jasar edim.

Áriyne, bir súhbatta últtyq iydeologiya jayly bәrin qamtu mýmkin emes. Alash qayratkeri Mústafa Shoqay “Últshyldyq iydeyasy – halyqtyng jany men jýregi. Últymyz ómir sýrse, ol da ómir sýredi” degen eken. Sol aitpaqshy jyldar óter, býgingi biylik, onyng jýrgizip otyrghan saya­saty, bәri úmytylar. Al últshyldardyng últtyq iydeologiyagha negizdelip jasalghan baghdarlamasy memleketting baghdarlamasy bolady. Olardyng últ­tyq-demokratiyalyq memleketshil partiyasy bolashaqtaghy ór­keniyetti, damyghan qazaq elining irgetasyn qalaydy.

Súhbattasqan Áygerim TILEUJANQYZY.

Abai.kz