Ózbekәli Jәnibekov (ong jaqta) zayyby Qalihan apaymen

Jaqsy adamnyng ólgen kýni bolmaydy, tek tughan kýni ghana bolady. Tirshiliginde esimin mahruzdyng mәngilik taqtasyna altyn әrippen jazyp ketken abzal agha Ózbekәli Jәnibekov býgin aramyzda jýrse, kósheli sózi men eseli isin úrpaghynan ayamas edi.
Keler 2011 jyly sonyna óshpestey ruhany iz qaldyrghan últ túlghasy Ózekenning tughanyna 80 jyl tolmaq.
Elim dep emirengen jerim dep tebirengen elin erekshe sýigen eldik qasiyetterdi kókiregine túmar ghyp týigen Ózaghannyng ómirdegi jary, qúrmetti ústaz Qalihan apaydy aghamyzdyng tirshiligindegi qarapayym adamy qasiyetteri men bolmys-bitimin bilmek bolyp әngimege tartqan edik.

Ózbekәli Jәnibekov (ong jaqta) zayyby Qalihan apaymen

Jaqsy adamnyng ólgen kýni bolmaydy, tek tughan kýni ghana bolady. Tirshiliginde esimin mahruzdyng mәngilik taqtasyna altyn әrippen jazyp ketken abzal agha Ózbekәli Jәnibekov býgin aramyzda jýrse, kósheli sózi men eseli isin úrpaghynan ayamas edi.
Keler 2011 jyly sonyna óshpestey ruhany iz qaldyrghan últ túlghasy Ózekenning tughanyna 80 jyl tolmaq.
Elim dep emirengen jerim dep tebirengen elin erekshe sýigen eldik qasiyetterdi kókiregine túmar ghyp týigen Ózaghannyng ómirdegi jary, qúrmetti ústaz Qalihan apaydy aghamyzdyng tirshiligindegi qarapayym adamy qasiyetteri men bolmys-bitimin bilmek bolyp әngimege tartqan edik.

- Qalihan apay, kezinde Shynghys qaghan: «Sәby bolyp tuyp at taghynbasan, qúrsaqtan shyghyp jaryq dýniyeni kórmeseng kimning toyyn toylar edin, kimning atyn atar edin?! Atadan jaralyp, anadan tughan kýnindi bilip, sol kezdi qúrmet tútyp, kópti jiyp toylasan, toydyng eng ýlkeni sol» - depti. Ózbekәli aghay, tughan kýnin dos-jaranyn jiyp, atap ótushi me edi?
- «Izgilikting on qyry bar, toghyzy ýndemeuge sayady», - degen eken hazireti Omar. Sol ispetti Ózbek (apay ony әu bastan erkeletip osylay atap ketken eken. Avt.) tirshiliginde tughan kýnin kól-kósir atap ótken jan emes. Ádette, múnday aituly kýnderdi balalary bolyp, ózimiz atap ótuge tyrysatynbyz. Oghan ol asa mәn bermeytin.
- Ózbekәli aghaymen taghdyrynyz qalay toghysty?
- Aghang 1953 jyly Almatynyng Abay atyndaghy pedinstitutynyng tarih jәne jaghrapiya fakulitetin bitirip, Keles audanyna múghalim bolyp kelgen jyly bir keshte tanystyq. Men de Shymkenttegi pedinstitutty bitirip, bastauyshqa sabaq berip jýrgen kezim-tin. Ne kerek, tanystyghymyzdyng sony ýlken ómirge birge qadam basugha úlasty. Ol óz ómirinde bir-aq ret uәde berdi jәne sol uәdesinde túra bildi. «Qalihan, ómirimde sening kóniline kelip, esh uaqytta qor qylmaymyn, maghan sen», - dedi. Sendim. Sol senim ómirimning sonyna deyin meni órge sýirep keledi. Taghdyryma, jalpy Ózekeng ispetti alyp, taza jýrekti azamatqa jar bolghanyma rizamyn!
- Grekting oishyly Seneka: «Jigitti nemen synau kerek? - dep ózine-ózi súraq qoyyp, izinshe ózi jauap beripti: «Jigitti әielmen, әieldi altynmen, altyndy otpen synau kerek», - depti sonda ol. Synaghan nemese synalghan kezderiniz boldy ma?
- Synau ýshin әlgi danyshpannan asyp-týsu kerek shyghar. Ómirimde adam balasyn synaghan emespin, biraq synalghan shygharmyn. Biraq jan balasy mynauyng dúrys emes, ising qúrysyn degen emes. Dýniyege, jyltyraq degenge әu bastan qúmarlyghym joq. Demek, qarapayymdylyghym әlgi altyn degenindi janshyp tastaghan bolar.
- Ózaghannyng abyroy-ataghyn algha tartyp paydalanghan keziniz boldy ma?
- Qanday bir ortada bolmasyn, ol kisining әielimin dep aitqan emespin. Orynsyz iske kiyligip, órikpigen kezim de joq. Qarapayymdylyq, qazaq әieline tәn biyazylyq anamnan múragerlikke qalghan sarqyt dep bilemin. Úyat - izgilikting úyasy. Sondyqtan әdepten ozghan kezim joq. Úlyqpan hakim úrpaghymen myng jasaghan degen sóz bar. Ózekenning artynda qalghan úrpaghyna til-kóz tiymesin dep kýnde dúgha jasap otyramyn. Shýkir, balalarym tóniregimnen ýiirilip shyqpaydy. Bәri de oqyghan, ósken jandar. Olar da el qatarly qyzmet istep, әkelerining adal esimin ardaqtap jýr.
- «Ýy degenimiz әielding kýieui joqta tynymsyz júmys isteytin jeri, al erkek ýshin әieli barda demalatyn orny» eken. Ol kisi demalysyn qalay ótkizushi edi?
- Aghang demalys degendi bilmegen kisi. Ásirese, ómirining songhy jyldaryn kýndiz-týni jazu-syzu-men, qújattar qaraumen ótkizdi. Qazirgi qolgha alynyp otyrghan «Mәdeny múra» baghdarlamasyn ol sol kezding ózinde aqysyz-púlsyz atqaryp, orasan zor qúndylyqtar jinady. Óner, tarih mәselesinde jinaghan úzyn-sany 580 qújattar papkasy bar. Onyng keleshek úrpaq ýshin taptyrmas baylyqqa ainalary anyq.
Ol ómirining songhy sәtine deyin qolynan qalamyn tastamady. Tipti tәn azabyn tartyp jýrse de júmys isteu qabiletin bir sәt te ýzgen joq. Jaratqannyng peshenesine qansha ghúmyr jazghanyn eshkim bilmeydi. Sondyqtan da bolar, ol sanaly ómirinde oiyndaghysyn aityp, jazyp ketuge asyqty.
Kenestik kezenning dәuirlep túrghan túsynda sodyr sayasattyng soyylynan seskenbey, qazaqtyng tóltuma ónerin, dәstýrin, tarihyn dәriptep, arheologiyalyq jәne etnografiyalyq zertteuler jýrgizip, «Qazaqtyng tóltuma mәdeniyeti», «Uaqyt kerueni», «Jolayryq» degen enbekter jazdy.
Mine, osynday shynayy bolmysymen elding ertenine elendep jýretin Ózbekәli Jәnibekov kózi tirisinde últtyq ónerding keregesin kerip, uyghyn shanshyp, shanyraghyn kótergen bolatyn. Ol kisi ótken ghasyrdyng 80 jyldary elimizding mәdeniyet ministrligin basqaryp túrghan kezde últtyq-etnografiyalyq «Sazgen», «Adyrna», «Sherter» jәne «Altynay» әn-by ansambliderin dýniyege әkelip, halyqtyng ónerge shólirkegen júrtty tól tuyndylarymen qayta qauyshtyrghanyn qazirgi jastar kóp bile bermeydi.
- Qazaq dýniyede ýsh nәrseni - qonaq, tolghaq jәne ólimdi boljausyz sanaghan. Áytse de, kelu - sýnnet, ketu - paryz. Ózbekәli aghay ómirining songhy sәtinde Sizge neni amanat etip tapsyrdy?
- IYә, «Ólim - bir, sebebi - myn» deydi qazaq danyshpandyghy. Tuu, ósip-órkendeu, ólu - ómir zany. Biraq bәri kezegimen bolghany jón. Bir ókinishtisi, ol óz enbegining jemisin kóre almady. Jaratylysynan býgiludi bilmegen, bolymsyzgha ýgiluge kónbegen ol biraz syrdy ózimen birge ala ketti me dep te oilaymyn. Tәnine mәngilik meken qara jer búiyrghanymen, óshpes ruhyna bazarly oryn últ jýreginen búiyrghanyna shýkirshilik etemiz. Aghannyng tirliginde maghan tapsyrghan amanatyn mýltiksiz oryndadym dep oilaymyn. Ózi ósiyet etip ketkendey, denesin qasiyetti meken Arystanbap topyraghyna, ómirinde ózi pir tútqan anasynyng qasyna qoydyq. Búl onyng songhy ótinishi edi.
- Tiriler qashanda ólgender aldynda qaryzdar. Sonday paryz, qaryzdyng biri marqúmnyng basyna belgi qong eken. Osy shara qalay oryndaldy?
- «Dýniyening bәri kelisimmen jaratylghan» depti danyshpan Abay atamyz. Búl is te Qúday qalaghan is boldy. Elbasynyng tapsyruymen, el azamattarynyng qoldauymen arystyng basyna alyp belgi qoyylyp, kesene salyndy. «Peyilge qaray peyish bar» degen halqymyzdyng danalyghy saltanat qúrdy. Kesenesining basy-qasynda ózim jýrdim. El azamattaryna senbegendikten emes, jýrek qalauy-men. Bitken iske rizamyz. Qazir әulie basyna bala-shaghamyzben jii baryp, dúgha oqyp túramyz.
Óser úrpaq halyq ýshin enbek sinirgen túlghanyng ónegeli ómir jolyn oqyp-ýirensin, tanyp-bilsin, qaldyrghan enbekterin zerdelep jýrsin degen maqsatta Túran tórindegi - Týrkistan shaharynda Ózekeng atyndaghy etnopedagogikalyq kolledj ashyldy.
- «Qasiyet júghys, aqyl auys» degendey, aghaydyng jaqsy qasiyetteri balalaryna júghysty boldy ma? Aghay ózi únatqan kelinine sәukeleni óz qolymen tigipti ghoy?
- Ol ras. Ózeken: «Balam kónilimizden shyghatyn qyzgha ýilense, qalyndyqtyng sәukelesin óz qolymmen tiger edim» - degen bolatyn. Uәdege say ol shet elge shyghatyn әr saparynda asyl tastar әkelip, jinastyrudy әdetke ainaldyrdy. Keyin Bauyrjanymyz ýilengende uәde boyynsha kelinimiz Gauhargha arnap ýkili qasaba-sәukeleni óz qolymen tigip shyqty. Balalarymyzdyng bәri inabatty, qazaqy tәrbiyemen ósti, al nemerelerimizding bәri qazaq mektebinde tәrbie aldy.
- Aghaydyng qyrda da, syrda da dostary kóp boldy. Olarmen keyingi aralastyghynyz qalay? «Kózden ketse, kónilden ketti» degenge qalay qaraysyz?
- Ol tym aqkónil bolatyn. Adamdy jýris-túrysynan, bir auyz sózinen qatty tanushy edi. Oi-maqsattary bólek, ishki eseppen ghana dos bolushylardy da sezetin. Múndayda meni ýnemi saq bolugha ýiretetin. Qansha jyl el basqaryp jýrse de, enbegin púldap, elden birdene dәmetken kisi emes. Dýnie shirkindi boq dep bilgen ol, sonyna dýnie jighan joq. Ortalyq Komiytet hatshysy kezinde de 2 bólmeli pәterde túrdy. Jalpy, onyng tanystary kóp bolatyn da, shynayy dostary az edi. Ózi syrqattanyp jýrse de, ózi syilaghan adamnyng quanyshy men renishinen qalmay-tyn. Birde ataghynan at ýrketin qadirli azamatty aqtyq sapargha shygharyp salugha barghanynda odan qatty renjip keldi. Qaraly qazada erterekte ózining qaramaghynda qyzmet istegen, alayda óz júmysyn atqara almay qyzmetinen shettetilgen әlgi azamat Ózekene syrtyn berip, renishin bildiripti. Qaza ókpe aitatyn oryn ba?! Qapalanghany sonsha, biraz uaqyt ýnsiz jýrdi. Aty-jónin súrap almappyn.
Áriyne, shynayy taza niyetti azamattar da boldy. Ózekenning syrqattanyp jýrgenin estigen Ontýstik Qazaqstannyng bir top jas jigitteri aghalaryn Qazyghúrttyng basyna aparyp mama biyening qymyzymen emdep, baptady. Ózekenning bir qoldauyn kórmegen jergilikti Baqytjan Ibragimov degen azamat ýlken kisilik tanytyp, aghasyna ruhany kýsh berdi. Ol tuysqandyqty tuystarynyng arasynan ghana izdegen joq. Ózimen kim ýndes bolsa, sony tuys, bauyr etti.
- Ózaghang tirliginde kóp adamdargha qamqorlyq jasady. Sol inilerinen kónili qalghan kezi boldy ma?
- Onday sәtin kórmeppin. Áyteuir, kiyik-otyna ýimelegen kóbelektey onyng janynan jastar shyqpaytyn.
Ásirese, qazaq qoghamynyng ertedegi mәdeny qúndylyqtaryn memlekettik esepke alu, ony qayta qalpyna keltiru, qorghau, qajetti elementterin qazirgi túrmysymyzgha kәdege jaratu arqyly halqymyzdyng ótken ómirine, túrmys-saltyna, nanym-tanymyna, talghamyna, óndirgish kýshterine ainaldyru niyetimen «Arqas» órbitu qoryn qúryp, onyng júmysyna aralasqan kezinde jastarmen qoyan-qoltyq júmys istedi. Áli esimde, Týrkiyagha barghan bir saparynda ondaghylardyng qazaqtarda mәdeny múradan eshtene joq degen jyqpyl sózine oray bir top ghalym jigittermen bir aida «Jolayryqta» degen bay múragha toly tanymdyq kitap dayyndap shyghardy.
Izine ergen shәkirt inilerine: «Adamgershilik, imandylyq qasiyetter - qasiyetti mekenderge sayahattan bastalady» dep aityp otyratyn.
- «Osy bastamam oryndalmady, solay boluy kerek edi» deytin maqsaty boldy ma?
- Boldy, ony oilasam ózimning de kónil-kýiim búzylady. Ol ózi sýiip istegen jan rahatyn tapqanda núrlanyp ketetin. Ózi tirnektep jýrip «Óner» baspasynan qazaq әielderining kiyim ýlgisi turaly alibom shygharghanda erekshe quanyshta jýrdi. Osy enbekting jalghasy retinde jogharydaghy baspagha erler kiyimining týrli-týsti slaydtargha týsirilgen dayyn alibomyn tapsyrghan bolatyn. Sony kóre almay ketti.
Taghy bir ókinishim bar. Qazaqstan jastar odaghyna Ózekennen keyin basshylyqqa kelgen Z.Kamaliydenov jastar ýiining qabyrghasyna «Búl ghimaratta 1970 jyldan 1991 jylgha deyin Qazaqstan Jastar odaghynyng Ortalyq komiytetinde júmys jasady. Ghimarattyng salynuyna basshylyq etken Ózbekәli Jәnibekov» dep eskertkish-taqta ornatugha úsynys beripti. Biraq oghan qúlaq asqan adam bolmady. Ózekeng qatty nauqastanyp auruhanada jatqanda «Qazaqfilimdegi» jigitterge ony týsirip ala berinder dep úsynys týskende de eshqaysysy qozghala qoymapty. Búl endi ókinish pe, әriyne, ókinish.
- Adamdar da ay ispetti, bir-birinizden әldeneni jasyryp jýretin kezderiniz boldy ma? Sonday sәtte jylylyqty syrttan, ózgelerden izdegen kózderiniz úshyrasty ma?
- Qatty ketken kezimiz joq. Ýstime aqtan ýy tiktirgen joqsyng degen emespin. Ne bolsa da birge kórdik, bardy qanaghat túttyq. Ol kýnderimiz turaly Ózekeng tirshiliginde ózi jazyp ketti. «Jighan-tergenim, arttyrghanym da shamaly. Qyzmet basty bolyp ýy ishine de jóndi kónil bóle almappyn. Taghdyrdyng maghan mәngilik adal jar, balalaryma asyl ana bolsyn dep qazaqtyng múntazday taza, qarapayym qyzy Qalihandy kezdestirgenime dәn rizamyn» dep sonynan alyp eskertkish soghyp ketti.
- Óner qúrbandyqsyz bolmaydy ghoy. Aghaydyng oiyndaghysy oryndalmay, sol jolda «kýiip» ketken kezderi boldy ma?
- Bolghanda qanday. Ásirese, halqymyzdyng úly múrattary jo-lynda óshpestey ruhany múralyq dýnie qaldyrghan Bes arysty aqtau kezinde úiqysyz týnderin ótkizdi. Ghylym Akademiyasynyng ghalymdarymen birge 20-jyldardaghy sayasat jәne tvorchestvo qayratkerlerining «Alash» partiyasy kóshbasylarynyng danqty esimderi men enbekterin qaytaru jóninde zor júmys atqardy.
Onyng jýregindegi tughan Otany- men halqyna degen sýiispenshilik sezimi erekshe edi. Ol óz halqynyng aldynda perzenttik paryzy men qaryzyn tolyghynan ótedi dep oilaymyn. Áriyne, oigha alghan júmysynyng juyq arada oryndalmaghanyna renjigen kezi de boldy. Qasiyetti Týrkistan shaharynyng 1500 jyldyghyna oraylastyrghan is-sharalaryna kirise almady. Áytse de, halyqtyng ruhany qajetine jaraytyn birneshe qúndy kitaptar jazyp qaldyrdy. Ol ne jazsa da bolashaq úrpaq ýshin jazdy. Týrkistan, Sauran topyraghynyng әr sýiem jerin jatqa biletin. Ómirining beynetti songhy kýnderinde de sol әruaqty Týrkistandy ansady, sarghaya saghynghan kýnderi mol boldy. Qasiyetti topyraq Ózekene ana da boldy, әke de boldy.
- Ózaghang ómirining úzaq uaqytyn óner shanyraqtaryn qúrumen ótkizdi. Áriyne, ol óner oshaqtarynyng basy-qasynda qylyqty qyz-kelinshekter órip jýrdi. Sol oiyn-sauyqtyng ortasynan tabylatyn Ózaghandy súlu biykeshterden qyzghanghan, sonyng әserinen renjisken keziniz boldy ma?
- Jaman oy janyndy jeydi. Sondyqtan men jamandyq oilaudan qashyq jýretinmin. Almaty oblysy atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary kezinde aghang «Altynay», «Adyrna» shygharmashylyq újymdaryn qúryp, oghan basshylyq jasady. Ónerding ainalasynda әdette qyzdar jýretini belgili ghoy. Biraq ol óz basyn ózgelerden taza ústady. Qazirgi óner ainalasynda jýrgen qyzdardyng bәri kezinde aghannyng tәrbiyesin kórgender desem, artyq aitqanym emes.
- Birde ashugha minip, aghamdy «jaryp» tastay jazdapsyz ghoy.
- Búl endi qyzghanyshtan emes. Mening anam Ózbekti balasynday jaqsy kórushi edi. Birde anam auyldan artynyp-tartynyp, bizdi kórip ketuge qalagha keldi. Elden alyp kelgenin dastarhangha tógip, qazangha mol et salayyn. Sodan Ózbekti kýtpeymin be? Keshki segizden keshikpey kelem degen kisim týn jarymynda bir kelip túr. Kóliginen týsuin kýtip túrdym da, ózim dýrse qoya bereyin. Búl endi mening erkelegim de, nazym da edi. «Áyel ashulansa jeniledi, kýlse jenedi» degen bar ghoy. Áytse de, ózin qúlay sýigen adammen birge bir dastarhanda otyryp shýiirkelespegenine ashulanghanym ghoy. Biraq ol meni ertengisin óz sabyrlyghymen jenip ketti. Ertengi-sin anamnyng «Ózbekjan-au, týnde kesh kelding ghoy, qalqam, júmysyng auyr bolar» - dep ayaushylyq bildirgenine oray: «Apa, júmystan týnde kesh shyqtym. Onyng ýstine ýiding janynda әldekimder tiyisip, jaryp kete jazdady» - demesi bar ma. Anamda es joq, mende til joq. Sol isime әli kýnge deyin qapalanamyn. Mine, aghang bir auyz sózben-aq adamdy osylaysha sabasyna týsiretin. Jalpy, mende meyirim moldau, Ózbekte qayyrym moldau bolatyn.
- Minezsiz erkek tisi joq arystan sekildi. Ýide minezi qanday edi?
- Adamgha payda keltirgen oy men is izgilik dep atalady. Izgilikke úmtylu, jauyzdyqtan bezu - adamnyng jaratylys payymyna tәn qúndylyq. Ol oy qaqtyghysynda qayrauly qanjar ispetti bolatyn. Ashynsa - ashuynan qataldyq, quansa - meyiriminen adaldyq, boy quatynan tektilik pen parasattylyq esip túratyn. Asa shynshyl edi, ashulansa da qaytymy tez bolatyn. Daudy dabyrmen emes, sabyrmen sheshuge tyrysatyn. Oiy túnyq adamnyng isi bitik keletini bar ghoy. Ol әr isin aiqaylamay, eshkimge salmaq salmay-aq bitiretin.
- Qalihan apay, ghibratty әngimenizge rahmet!

Ángimelesken
Azat ÝSEN

«Ýsh qiyan» gazeti