Eldegi demokratiyalyq oppozisiya alanynda jýrgen birli-jarym sayasy kýshter saylaugha qatysty kesimdi sheshimderin jariyalay qoyghan joq. Osy saylau tóniregindegi jәne taghy da basqa elding kónilin alandatyp túrghan mәselelerge baylanysty memleket jәne qogham qayratkeri, Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiyasynyng tóraghasy Jarmahan Túyaqbay myrzamen tildesken edik.

–Sonymen, Jarmahan Aytbayúly, taghy da merziminen búryn preziydenttik saylau ótetin boldy. Búl jaghdaydy siz qanday qajettilikten tughan sayasy múqtajdyq dep oilaysyz?

– Qazaqta «Qazanshynyng erki bar, qaydan qúlaq shygharsa» degen maqal biylikting osy bastamasyna baylanysty dóp aitylghanday. Býgingi biylik jýiesi sayasy alanda jýrgen balama kýshterdi qudalap, tәuelsiz BAQ-ty sotqa sýirep, ala bóten pikiri bar azamattardy, shyndyqqa úmtylghan sayasy kýshterdi talqandap boldy. Qarsy túratynday әleueti myqty úiymnyng qatary siyredi. Biylik osy múratyna jetken son, oiyna kelgenin jasap jatyr.

Al siz aitqan «sayasy múqtajdyq» mәselesine keler bolsaq, osynday «ózimbilemdik» faktorlardyng әseri ekonomikany túiyqqa tirep, onyng nәtiyjesi әleumettik daghdarysqa alyp keldi. Jaghdaydyng kýrdelenui kelesi jyly shegine jetedi. Sondyqtan býgingi biyleushi top erterek saylau ótkizip, ózining biyligin saqtap qalu ýshin, saylau ótkizuding ontayly kezenin paydalanghysy kelip otyr. Preziydent saylauyn merziminen búryn ótkizu jóninde bastama kóterushilerding uәjin eskerer bolsaq, shynynda da, ekonomikalyq daghdarys kýrdelenip bara jatyr. Shiykizat óndirisine ghana tәueldi bolyp qalghan Qazaqstan ekonomikasyna әlemdik naryqtaghy múnaydyng arzandauy keri әserin tiygizdi. Inflyasiya kýsheyip, últtyq valuta baghamynyng kýn sanap qúldyraytyn qaupi bar. Últtyq bank tengening qúnsyzdanuyna tek altyn-valuta qorynan 2–3 mlrd. dollar qarjy júmsau arqyly ghana jasandy týrde jol bermey otyr. Biraq búl tәjiriybe kópke barmaydy. Erte me, kesh pe, qarjylyq-ekonomikalyq kórsetkishter tómendeydi, halyqtyng әleumettik jaghdayy nasharlay beredi. Nәtiyjesinde el ishinde narazylyq kýsheyip, ol tolqulargha úlasuy mýmkin. Ol kezde saylau ótkizuding ózderine qauipti ekenin biyliktegiler jaqsy týsinip otyr.

Sonymen birge Resey men Ukrainanyng arasyndaghy jaghday, Reseyge salynghan Batys elderining sanksiyalary Euraziyalyq ekonomikalyq odaq mýsheligindegi Qazaqstangha tiygizetin keri әseri de kýnnen-kýnge kýsheye beredi. Búl faktor da búqaranyng biylikke degen renishin asyra týsedi. Mine, múqtajdyq osynday tyghyryqty jaghdaylardan tuyndap otyr.

– Internet jelilerinde sizding saylaugha ýmitker retinde týsetin niyetiniz jóninde pikirler qylang berip qaldy...

– Onday pikirlerdi negizsiz boljamdar dep sanaymyn. Ózin salmaqty sayasatkermin dep sanaytyn adam eng aldymen sayasy sheshimning baghyt-baghdaryn saraptaydy. Eki etekti elden búryn týrip alyp, shaba jónelu – sanaly adamgha jaraspas jaghday.

Ekinshiden, búl saylaugha týsu kerek pe, joq pa – sol jaghyn taldap kórelik. Jogharyda eldegi sayasy ahualdyng syn kótermeytindey jaghdaygha jetkenin aittym. Osynday sәtte bizding eldegi «saylau» tәjiriybesi qanday bolaryna әbden kóz jetip bolghan: saylaushylardyng dauysy eseptelmeydi, onyng «nәtiyjesi» biylikting tapsyrysyna say jasalady. Ótken saylauda Nazarbaev 95 payyz dauys «alsa», endi aldaghy saylauda býgingi әkimshilik basqaru jýiesi qojayyngha jaghynu ýshin, sol mejeden asyp týsetinine kýmәn keltiru qiyn. Biylik ózining osy әperbaqan әreketine toqtau salatyn kýshting joghyna senimdi. Qalghan-qútqan az ghana payyzdan ýles alyp qalayyn dep dalbaqtau – «atyng shyqpasa, jer órtenin» kebin kiygizbey me?!

Ýshinshiden, saylaugha týsu – qarjylyq mýmkindikti, sonynnan eretin toptasqan sayasy kýshti qajet etedi. Sayasy nauqanda el aralap, nasihat júmystaryn jýrgizu – tegin jýretin sharua emes. Sondyqtan biz ýshin saralaytyn, saraptaytyn mәsele jetip artylady.

Saylaugha qatystynyz delik: onyng nәtiyjesinde sizge bir nemese odan da tómen payyz dauys jazylatynyna kýmәniniz bolmasyn. Sonda biylik sizge «búiyrtqan» bolmashy kórsetkish abyroyynyzdy kótere me, әlde týsire me? Oppozisiyalyq kýshter ózin әleuetti kýsh sanaytyn bolsa, halyqtyng aldyndaghy bedelin de oilanuy kerek. Sayasy qoyylymnyng qosymsha keyipkeri bolyp, sol saylaugha shynayylyq kórinis jasaugha qatysu qajet pe? Halyqtyng oppozisiyagha eng basty ókpesi – «bergen dauysymyzdy qorghap qala almadyndar» degen renishke sayady. Tipti býginde el-júrt oppozisiyadan da sharshaghanday kýige jetti. Osy jaghdayda «biylik bizdi aldady, saylaudy búrmalady» dep, taghy da elding aldynda beyshara kýige týsuimiz kerek pe? Qolymyzdy bir siltep, saylaugha qatyspaymyz desek, útylatyn túsymyz da jeterlik. Qysqasy, әriptestermen aqyldasar jaghdaylar kóp.

– Saylauda útylmas ýshin ne isteu kerek der ediniz?

– Biylikting býgingi jýiesi jaghdayynda útylmau mýmkin emes. Áytpese biz de qoghamdy sayasy reformalaudyn, eldegi әleumettik әdiletsizdikti, sayasy jýgensizdikti, ekonomikalyq qatelikterdi toqtatu baghytyna qatysty úsynatyn is-әreket baghdarlamasyn úsynyp jýrgenimiz qashan. Jasyratyny joq, dәl osy baghdarlama biylikti jaqtaytyn kýshterding qolynda da bar, alayda bizding oi-niyetimiz elding qúlaghyna jetpeydi. Sebebi, biz ýshin aqparat arnalary jabyq. Saylau nauqany – elge shyndyqty aitatyn, biylikke qarsylas sayasy kýshterding úsynghan baghdarlamasyn jetkizuge mýmkindik beretin alan. Sol túrghydan alghanda, jensek te, jenilsek te, halyqpen betpe-bet kezdesip, qalyptasyp otyrghan sayasiy-әleumettik, ekonomikalyq ahualdyng shyndyghyn aityp, ózimizding kózqarasymyzdy úsynar edik. Sol ýshin de demokratiyalyq sayasy kýshter saylaugha baruy dúrys degen uәjge de qúlaq asu kerek der edim. Dәl qazir saylaugha qatysudyng paydaly jaghy osy ghana bolyp túr...

– Mels Eleusizov, Amantay qajy siyaqty daghdyly ýmitkerlerding qataryna qosylugha niyet tanytyp jatqan jekelegen sayasatkerlerding talpynysyn qalay baghalaysyz?

– Elimizding Ata zany boyynsha, Qazaqstannyng osy jerde tughan, osy elde túratyn azamaty saylaugha qatysugha konstitusiyalyq qúqy bar. Al ol qúqyqty jýzege asyru mýmkindikteri – basqa әngime.

– Al JSDP partiyasynan ýmitker úsynu mәselesi kýn tәrtibinde bar taqyryp pa?

– Júrtshylyq jatqa biledi: búghan deyingi saylaular – parlamenttik bolsyn, preziydenttik saylau bolsyn – әdil ótken joq. Ol jayyndaghy baghamyzdy talay ret mәlimdegenbiz. Saylau әdil ótu ýshin, qazirgi qalyptasqan sayasy jýieni, onyng júmys isteu tәsilin týbegeyli ózgertetin sayasy reforma jasaluy tiyis. Al olay bolmasa, on ret, jýz ret saylau ótkizilgenimen, «bayaghy jartas – sol jartas» qalpynda qala beredi. Sondyqtan bizding partiyanyng aldynda «múnday saylaugha qatysudyng mәni bar ma?» degen kýmәni kóp súraq túrghanyn jana aittym.

Saylau jóninde sayasy sheshim shyqqan kýni partiya ishinde osy mәseleni talqylap, aqyldasyp, ortaq mәmilege kelermiz. Saylaugha qanday túlghanyng qatysatyny basty mәsele emes: nәtiyjesi qanday bolatyny belgili. Eng bastysy – eger saylaugha baratyn bolsaq, óz kózqarasymyzdy, býgingi biylikke beretin baghamyzdy halyqqa jetkizu mәselesi.

– Búl saylau aqyr sony ótetin bolghandyqtan, sizder qoghamdaghy basqa da qalghan-qútqan sayasy kýshtermen birigip, saylaugha qatysty biregey ústanym jasau jóninde mәmile qarastyrudy qalay qabyldar edinizder? Saylau nauqany barysynda qanday sayasy kýshterdi tize qosugha shaqyrugha bolady dep oilaysyz?

– Eger partiya saylaugha baru kerek degen sheshim jasaytyn bolsa, onda ótken jyly qúrylghan Azamattyq jinalystyng qúryltayshylaryn shaqyryp, olarmen kenese otyryp, ortaq ýmitkerdi úsynugha tyrysamyz. Ol azamat partiyanyng mýshesi bola ma, әlde azamattyq qoghamnyng ókilin tandaymyz ba – ol uaqyttyng enshisindegi mәsele.

– Al internet-blogerleri saylau ótkizuge 7 milliard aqsha bólip, ekonomikalyq daghdarys jaghdayynda shyghyndanbau ýshin, Nazarbaevtyng ókilettigin kelesi preziydenttik merzimge soza salayyq degen pikirlermen tanys bolarsyz...

– Shynynda da, Nazarbaevtyng ókilettiligin úzartu basty maqsat bolsa – onsyz da el tyghyryqqa tirelip otyrghan kezende budjetting qarjysyn jelge shashpay, saylau ótkizbey, eldi alashapqyngha salmay, referendum ótkize salghan dúrys der edim.

– Eger saylaugha qatysty aqparat aghynyn andyp jýrgen bolsanyz, jekelegen tәuelsiz sayasatkerler men azat oily azamattardyng ózi geosayasy kýrdeli kezende Nazarbaevtyng tuy astyna jinalayyq degen pikir aituda. Shamasy, olar búl oilaryn Ukrainadaghy reseylik soghystyng saldarynan aityp jýrgenge úqsaydy. Onday pikirlerge qalay qaraysyz?

– Sol pikirler búrys dep, kesip aitugha bolmas. IYә, geosayasy jaghday óte auyr kezende túrmyz. Elding bolashaq taghdyryna alandaushylyq zoraydy. Tәuelsizdigimizden aiyrylyp qalmaymyz ba degen ýrey basym. Sayasy kýsh retinde biylikke úmtylyp, elge ózgeris әkelemiz dep talpynghanymyzben, elding basyna kýn tuyp jatqan kezende barlyq sayasy ambisiyamyzdy ysyryp qoigha tura keletin jaghday tuuy әbden mýmkin. Janyp jatqan ottan jan-jaqqa shoq tasyp, eldi órtke sharpudyng qajeti qansha?

Bizding oppozisiyalyq is-әreketimizding arty qoghamdy arandatyp, halyqty qangha bóktiruge soqtyrmauy tiyis. Keybir azamattar Reseyge qarap elendep, moynyn sol jaqqa búrghysy kelip túrady, sonyng saldarynan elimizding tútastyghyna ziyanymyz tiyip jatsa, búl súmdyq jaghday emes pe?! Sondyqtan onday pikir aitqan azamattargha týsinistikpen qaraymyn: amaldyng joqtyghynan elining bolashaghy ýshin biylikting bastamasyn qoldaytyn oy aitqandaryna týsinistikpen qarau kerek.

– Qazirgi tereng daghdarystaghy ekonomikalyq jaghdayda preziydenttik saylau ótkizu – elding qamyn oilaghan sheshim emes ekendigi belgili jәitke ainaldy. Eng aldymen qazaqstandyq tengening taghdyry, ekonomikanyng zәruligi tarazy basyn tartyp túrghan sәtte birinshi kezekte býgingi biylik qanday qadamdar jasauy qajet edi dep oilaysyz?

– Birinshi kezekte biylik eldegi jaghdaydy túraqty etemin dese, halyqtyng senimine ie boluy kerek. Resey biyligi – dúrys pa, búrys pa – әiteuir halqyn ózine qaratyp otyr. Ásire últshyldyqty jandandyryp, memleketting qamyn oilaytyn keyip tanytty. Al bizding elde bir ghana adamnyng auzyna qarap, jeke-dara biylikke bas úrghannan góri, sayasy jýieni ózgertip, halyq senimine ie bolatyn, elding aldynda jauap beretin, ózining jauapkershiligin týsinetin ókimet boluy tiyis.

Daghdarysqa qarsy jasalyp jatqan kez kelgen baghdarlamanyng iske aspaytyn sebebi – úrlyq, sybaylas jemqorlyq adam aitqysyz kólemde etek jayghan. Ony týp-tamyrymen qúrtu ýshin, eng bastysy – biylik jýiesin ózgertu kerek. Asyghys saylau ótkizip, problemany keyinge ysyryp qoyyp, elding nazaryn basqa jaqqa audaru – dúrys tandalghan sayasy tәsil emes. Sayasi-ekonomikalyq reformany iske asyrugha múrsat berilui kerek. Biyliktegilerding ózi «erteng daghdarys bolady» dep jar sauda. Býgin saylau ótkizse, sol qiyndyqtan erteng ótip kete me eken? Sayasy nauqangha әbden eti «ólip» ketken qara halyq býginde birinshi kezekte kýnkóris qamyna alan.

– Ýkimetting juyqta ótken keneytilgen otyrysynda el ekonomikasy qatang ýnem jaghdayyna kóshetindigi aityldy. Biraq solay bola túrsa da, ýkimet ghalamdyq jobalardan bas tartpaytynyn bildirdi. Osynday qarama-qayshylyqtyng tabighatyn qalay qabyldaysyz?

– Tәuelsizdik alghan alghashqy onjyldyqta elimizdi әlemge tanytu basty maqsat boldy. Býginde Qazaqstandy bilmeytin memleket joq shyghar. Biraq shiyrek ghasyr ótse de, biylik sol maqsatty kýn tәrtibinen týsirmeude. Jalghan úranmen jalaulatyp kele jatyrmyz. Osy jalbaghay jarnamanyng qúny elge óte qymbat týsip jatqanyn eskerip jatqan eshkim joq!

Sondyqtan «qarjyny ýnemdeu kerek» dese, nege elge qajetsiz, kirisi joq, shyghyny kóp jobalardan bas tartpaydy? Búl oryndy súraq. Biraq Nazarbaev naqty jaghdaydy baghalaudan qaldy, dep aita almaymyn. Elding jaghdayyn da óte jaqsy biledi, aldaghy uaqytta bolatyn daghdarysty da eseptep otyr, Últtyq qorgha qarjyny jinaqtau da, ony qarjy jetimsizdigi tughan kezde júmsaugha baghyttalghany belgili. Biraq sol qarjy halyqty әleumettik qúldyraudan aman alyp qaludan búryn eldegi jeke-dara biylikti dәripteuge, nemese paydasyz jobalargha júmsalyp, oghan qosa sybaylas jemqorlar men úrylardy bayytyp jatqany qynjyltady.

– Qoghamnyng sayasy salghyrttyghy, azamattyq belsendilik edenning dengeyine jetkeni, adamdardyng dәrmensizdigi – osynyng bәri halyqtyng bolashaq erik-jiger mesheuligine soqtyratyn qorqynyshty qúbylys dep baghalay alasyz ba?

– Áriyne, qorqynyshty! Elding ýmiti sheksiz emes: bir kýni ýziledi. Azannan keshke deyin biylik bir saryndy aqparat taratyp, balama týrde oi-pikir aitylmay jatqanyna, oghan halyqtyng eti ýirenip ketti. Qalyng búqara kýnkóristen ary asa almauda, ýlken sayasatty oilaugha múrshasy da joq. Osynyng bәri elding erik-jigerin sayasy apatiyagha әkelip tiredi. Elding ruhany jigeri janshylyp, qúldyq psihologiyadan shygha almay, tizesi býgilip qaldy. Osynyng týbi jaqsylyqqa aparmaydy, әdiletsizdikke qarsy narazylyq stihiyaly týrde kez kelgen qalada búrq ete qaluy mýmkin. Búl endi, rasynda da, qorqynyshty qúbylys bolary aidan anyq.

Súhbattasqan, Baqytgýl MÁKIMBAY.

Abai. kz

Derekkóz: «Obshestvennaya pozisiya» gazeti. (proekt «DAT» №08 (279) ot 26 fevralya 2015 g.

Týpnúsqadaghy taqyryp: Jarmahan TÚYaQBAY: Sayasy qoyylymnyng qosymsha keyipkeri BOLU QAJET PE?