«Azattyq» tilshisi túrghyndary bir janjaldasyp baryp basylghan Saryaghash audany Jartytóbe okrugining auyldaryn aralaghan edi. Okrug halqynyng sany kóp bolghanymen, etnikalyq sipaty jaghynan negizinen qazaqtar men tәjikterden qúralady. Eki últ ta diqanshylyqty kәsip etken.

«BIZ – QAZAQSTANNYNG TÁJIKTERIMIZ»

«Kóktem shygha kókónisterin Qazaqstangha tasityn Ózbekstan diqandarymen bәsekelesu biz ýshin óte qiyn» deydi jergilikti júrtshylyq. Ol ýshin klimat óte jyly boluy kerek. Tashkent qalasynyng telemúnarasy kórinip túratyn Saryaghash audanynyng shetki týstik ónirining klimaty ghana kókónisti jylyjayda pisirip, bazargha erte shygharugha qolayly. Saryaghash diqandary Qazaqstannyng basqa ónirlerinde óspeytin limon da egedi. Shymkent, tipti Astana men Almaty qalasynyng kóshelerine egiletin keybir gýl týrleri de osy auyldardyng jylyjayynda ósiriledi. «Dәl bizdegidey diqanshylyqqa jayly klimat Qazaqstanyng basqa ónirinde joq» deydi auyl túrghyndary.

Yntymaq auylyndaghy jylyjaylardyng biri.

Jylyjay egumen búryn negizinen tәjikter ainalyssa, songhy ýsh-tórt jyl ishinde qazaqtar da belsendi týrde jer iygeruge kóshken. Óitkeni, Qazaqstan tarapynan egistikting әrbir sotyghyna beretin subsidiya kóbeygen. «Azattyq» tilshisimen sóilesken Yntymaq auylynyng túrghyny Seyitjan Bayqúlov basqa júmys orny az bolghandyqtan auyl jastary jylyjayda ghana júmys isteytinin aitady.

- Biraq qyruar enbekti talap etetin jylyjayda kóbi istegisi kelmeydi. Ózi egetin qazaqtar da, jylyjayyn jalgha beretin qazaqtar da bar, - deydi ol.

Yntymaq auylynyng túrghyny, mektep múghalimi Jarylqasyn Ismaildyng aituynsha, jer ýlesin alyp, jylyjaydy kәsipke ainaldyrghan, sóitip әleumettik jaghdayyn jaqsartqan qazaqtar kóbeyip keledi.

 - Biraq diqanshylyq – tәjikterding ata kәsibi bolghandyqtan, olardyng ónimdi bizden kóbirek alatyny ras, - deydi ol.

Yntymaq auylyndaghy mektep múghalimi Jarylqasyn Ismaiyl.

Onyng sózinshe, Jartytóbe auyldyq okrugindegi tәjik diasporasy 1950 jyldary Qazaqstannyng Bostandyq audany Ózbekstangha berilgen kezde qazirgi Jartytóbe auylyna kóshirilgen.

- Ol kezde júmys qoly jetispedi, sondyqtan kolhoz basshylary Bostandyq audanyndaghy tәjikterdi ýgittep, bar jaghdayyn jasaugha uәde berip shaqyryp aldy. Yntymaq, Bostandyq auyldarynyng tәjikteri sodan beri osy auylda diqanshylyqpen túraqty týrde shúghyldanady, - deydi ol.

«Azattyq» tilshisimen sóilesken Yntymaq auylynda túratyn etnikalyq tәjik Abdumanap Bahram ózderin stalindik qughyn-sýrgin kezinde Qazaqstangha jer audarylghan etnostarmen salystyrmaudy súraydy.

 - Bizding atalarymyz Ózbekstan aumaghyna berilgen Bostandyq audanynan kóship kelgen. Arghy babalarymyzdyng ol jerge qashan kelgeni esimizde de joq. Sondyqtan biz de ózimizdi Qazaqstannyng tolyqqandy azamatymyz dep sanaymyz, biz Qazaqstannyng tәjikterimiz, - deydi ol.

Qazaq tilinde erkin sóileytin Abdumanap Bahramnyng úly men qyzy qazaq mektebine barady. Tәjik mektebine barsa, oqu bitirerde ÚBT-gha qatysa almaydy, demek, әri qaray osy jylyjayda júmys isteuden basqa jol qalmaydy. Sondyqtan diqan balalaryn qazaqsha oqytqandy qalaydy.

KÓShET TÝGIL BAS QAYGhY

Yntymaq auylynyng basqa túrghyndary sekildi Abdumanap Bahram da esigining aldynda jylyjay egedi. Qazir qysta ekken qyzanaq pen qyryqqabat kóshetterin endi daladaghy ýles jerine salghan jylyjayyna aparyp otyrghyzu amalyn jasap jatyr.

- Kókónisting әr kýni esepteuli. Dәl qazir ýidegi jylyjaydan kóshetti shúghyl shygharuymyz kerek. Tayaudaghy oqys oqighadan (aqpannyng 5-i kýngi janjal – red.) keyin barlyq júmysymyz toqtap qaldy. Endi kóshetterimiz ósip ketti, ónim de oidaghyday bolmaydy, - deydi ol.

«Azattyq» tilshisi jylyjay egumen shúghyldanatyn birneshe qazaqpen sóilesken edi. Olardyng sózine qaraghanda dýrbelennen keyin egis nauqany kidirip qalghan.

- Kórshi auylda túratyn tәjikke kóshet aqshasyn aldyn ala tólep qoyghan edim. Biraq olar kóshet otyrghyzbaq týgili, ózderi basymen qayghy bolyp ketti. Al mening daladaghy jylyjayym kóshetke qarap túr, - dedi aty-jónin aitqysy kelmegen Jartytóbe auyldyq okrugining qazaq túrghyny.

Saryaghash audanynyng әkimi Búqarbay Parmanov audanda túrghyndargha jer uchaskelerining jetispeytinin aitady. Onyng sózinshe, 1990 jyldary kolhoz-sovhozdar taraghan kezde jergilikti túrghyndargha jer ýlestirilgen. Odan beride túrghyndar sany kýrt kóbeygen. Tek 2014 jyly Saryaghash audanynda 9 myngha juyq bala ómirge kelgen. Al audanda 330 myng túrghyn bar.

Yntymaq pen Bostandyq auyldarynda eki kýn bolyp qaytarda Saryaghashtan Shymkentke deyin taksiymen jettim. Aldynghy orynda otyrghan jas jigit «qazaq-tәjik qaqtyghysyn» qolmen qoyyp, kózben kórgendey bayandap, ainalamdaghylardy úiytyp tastady: onyng aituynsha, tәjik jigit óltirgen qazaq jigitting әkesi de qaytys bop ketipti-mis. «Ol kisimen sóileskenime bir-aq saghat boldy» degenime seninkiremedi. Osynday gu-gu, basqa jerdi bylay qoyghanda, Saryaghashtyng ózinde kóp. «Qalyng jigit Saryaghashqa attanypty» degen aqparat ta keshe ghalamtorda jýrdi.

AUYL ADAMDARYNYNG IShINDE QYJYL BAR

Meninshe, búl oqighany ekige bólip qarau kerek. Birinshisi – kisi ólimi. Ekinshisi – tәjikterding ýi-mýlkining jappay órtelui. Kisi ólimining detalidaryn qúqyq qorghau organdary әli tolyq anyqtaytyn shyghar. Jergilikti túrghyndardyng aituynsha, jylyjayyn jalgha berip, aqshasyna kelise almaghan ekeuding arasyndaghy kiykiljing sebep bolghan. «Qazaq bolghany ýshin óltirgen» degen әngime joq. Biraq qaza bolghan jigitting janazasy shyghar-shyqpasta-aq, internette «ua, qazaqtar, qaydasyndar!» deytin qan qyzdyratyn sózder taraghan. Audan әkimi, polisiya, órt sóndirushiler bәri sonda barghan. Oqigha bolmay túryp. Keshki 6-lar shamasynda jergilikti ashuly qazaqtargha irgeles auyldardan jastar kelip qosylghanda, polisiya olardy ústap túra almaghan. Jinalghan top әp-sәtte jolynda kezdesken alghashqy tәjikting kóligin garajynan shygharyp, ýiimen qosa órtegen. Ári qaray osylay jalghasa beredi. Ondaghan kólik, ondaghan ýi. Týngi 12-den óte jan-jaqtan OMON kelgende ózderi de taraugha ainalghan. «Tayaq jepti, OMON-dar soyyp sapty» degendi estimedim. Ýy órtegen jastar qamalmaghan. Soghan qaraghanda jaghdaydy ushyqtyrmay, osymen jyly jauyp qoyy mýmkin. Nemese keyinirek ýsh-tórt adamdy jauapqa tartuy da ghajap emes.

Áldebir súmdyqty seze túra qauipsizdik sharalaryn jasay almaghan, elge mәn-jaydy týsindire almaghan biylikting shalalyghy da bar. Álgi OMON-dar sau etip kelgen kýnning ertenine ishindegi kóligimen qosa órtengen taghy eki ýidi kórdim. Belgisiz bireuler keshki apaq-sapaqta gu etkizgen. Oqighanyng aldyn ala almaghan biylik ile-shala naqty aqparat taratudyng ornyna internetti óshirip, auylda temirdey tәrtip ornatugha kóshken.

Júrttyng zәresin alyp ary-beri jónkilgen polisiya, oida joqta kelgen tilshining artynda salaqtap jýrgen «ýsh әrip», fotoapparat pen kamera ústaghan jurnalistke ýsh avtomatty tura kezep, kólikten týsirip alyp, joqty-bardy tergegen spesnaz... kóringenning ýiinde tamaq iship, demalyp jatqan OMON-nyng bastyqtary, mektep aulasyna palatka tigip, auyldyng qyz-qyrqyn, qatyn-qalashyna piyaz ben kartop arshytyp jýrgen OMON-dar. Qazirgi kórinis osynday. «Taghy qaytalanbasyn» deytin shyghar. Biraq olar ketedi, auyl qalady. Qaytalanbasyna kepildik joq. Óitkeni, auyl adamdarynyng ishinde qyjyl bar. Ártýrli әdiletsizdikti sezedi, zang jolymen sheshe almaytyndaryna kózi jetken. Kisi ólimi soghan týrtki boldy da shyqty. Jergilikti túrghyndardyng aituynsha, tәjigi men qazaghy aralas búl auyldarda búryn da osyghan úqsas birneshe oqigha bolghan. Biraq kisi ólimine jetpegen, ymyramen bitken. Keybiri polisiyanyng auzyn maylap qútylyp ketken-mis. Qazaqtardy ashyndyrghan bir sebep osy. Taghy bir sebep – «tәjikterding bay túratyndyghy, jerining kóptigi». Jeri kóp bolghan song ókimetten alatyn subsidiyasy da kóp. Jeri kóp bolghan song teplisasy da kóbirek, paydasy da molyraq. Tәp-tәuir kólikteri, ýileri bar. Qazaqtargha subsidiya azdau, tәjikterge moldau tiyetin kórinedi. Oqys oqighadan keyin shúghyl jetken oblys әkimine ashynyp aitqan arzalarynyng bir parasy osylay. «Qazaqtar 10 payyz berse, tәjikter 20 payyz otkat berip, subsidiyany kóbirek alady eken» deytini taghy bar. Ras pa, ótirik pe, bilmeymin. Biletinim: sol auyldyng da, audannyng da, oblystyng da әkimdikteri – tayly-tayaghyna deyin týgel qazaq. Jerdi de, subsidiyany da beretin solar. Búryn qazaqtyng esesi ketip, tәjik qylmysker jazadan qútylyp ketse, isti jauyp otyrghandar da (biri sot, biri prokuror, biri polisay) – qazaqtar.

SARYAGhAShTYNG JERI – SOZYLA BERETIN REZENKE EMES

Men týsirgen viydeoda («Azattyq» radiosynyng saytynda jariyalandy – red.) órtting saldary kórsetildi. Órtengen ýi-mýlik – qylmyskerge esh qatysy joq tәjikterdiki. Oqighadan zardap shekken qazaq bayqamadym. Bayqasam, birinshi sony kórseter edim. Aytpaqshy, әkimdik qyzmetkerleri de sonday adam izdep taba almady. Bolsa alaqaylap aitar edi. Áueli qazaqtarmen sóilestim. Jasy da, kәrisi de eshtene kórmegen, bilmegen. Tәjikter de solay. «Tek jýrseng toq jýresinnin» keri. Sovet ókimeti 70 jyl halyqtyng sanasyn qalay janshysa, býginimizding de jetisip túrghany shamaly. «Aytpa, qúryp ketesin» degen oy sinip qalghan. Súrau bizden, aitpasa ózderinen. Al kameragha sóilegender – ýi-mýlkinen aiyrylghandar ghana. «Órtengen mýlikterindi aityp qalyndar» dep jatqan biylik joq. Qayta «aytpasa eken, esh aqparat shyqpasa eken» deydi.

Yntymaq auylynyng túrghyny Ádiljan Hasanovtyng órtengen ýii men eki kóligi.

Tәjikting de auzynan aq may aghyp otyrghany shamaly. Ýileri syrt qaraghanda әp-әjepteuir kóringenimen, ishine kirseng – jartysy garaj, jartysy – sәkige arnalghan oryn. Erteden otyryqshy últtyng ýi-jaygha úsynyqty ekeni bayqalady. Esigining aldy – jylyjay-teplisa. Jyl on eki ay toqtausyz kókónis egedi eken.

Týgin tartsang mayy shyghatyn Saryaghashtyng jeri – sozyla beretin rezenke emes. Halyq kóp. Ósim de kóp. Layym kóp bolsyn. Bir audanda 330 myng adam bar. 2050 jylgha deyin bәrin josparlaghan biylik osyny úmytypty. Endi ontýstikten soltýstikke kóshudi yntalandyratyn jana zang qabyldamaq.

Bәzbireuler kijingendey, qazaqqa kelgende ózge últtyng joghyn joqtap, yntymaqshyl, birlikshil bola qalatyndardyng qatarynan emespin. Biraq kózsiz, sauatsyz, әsire últshyldyqty da qolpashtay almaymyn. Óite bersek, erinbegenning bәri synaytyn reseylik skinhedterden aiyrmamyz ne? Bar ashuyn tәjikterden alghan auyl jigitterin týsinemin. Naqaqtan keudesin bastyratyn qazaq joq ol jerde. Biraq tәjiktermen birge túratyn – biz emes, solar. Tartysady, tabysady, ketpendi birge shabady erten. Ol jerde ózing túrmasan, feysbukte attanday berudin, meninshe, qajeti joq.

Jer iyesi ekenimizdi sezdirgimiz kelse, sauatty últshyldyqpen, beynetkeshtigimizben bәsekeleseyik. Tipti shydamasan, sening tilinde sóilep, sening quanyshyng men qayghyna ortaqtasugha mýmkindigi bar az úlyspen emes, «qabyrghaly elmiz» dep tilinning órisin taryltyp, taltandap jýrgenderding keudesin bas. Sotqa ber, aryzdan.

P.S. Subsidiyadan ózge de, tәjikten basqa da Saryaghash qazaghynyng problemasy shash etekten. Jýdeu auyl, oidym-oydym jol. Qausaghan kólikte ketip bara jatyp, EHRO ótkizu ýshin Afrikanyng «artta qalghan» elderine 150 million dollar beruge uәdeleskenimizdi auyl qazaghynyng bile qongy ekitalay ekenine quanasyn. Biylik ýshin Qazaqstan degenimiz – Saryaghash, Sozaq, Aral, Tarbaghatay, Jәnibek, Taypaq, Egindikólding týkpir-týkpirinde óz qotyryn ózi qasyp jatqan qazaqtar emes, meldektegen Astana men Almatygha ainalyp ketkenin bú qazaqtar bile bermeytini qanday jaqsy. Áytpese myna oqighadan song qiyn bolar edi...

Asylhan MAMAShÚLY

(Fotosuretter - avtordyki)

Derekkóz:  http://www.azattyq.org/

REDAKSIYaDAN: Derekkózdegi reportajdyng týpnúsqa taqyryby – «Jer emgen Saryaghash». Avtordyng feysbuktegi týsindirme jazbasyn (keyingi eki taqyrypsha) sәl yqshamdalghan reportajben biriktire bergendi jón sanadyq.