«Asyl arna» islami-aghartushylyq telearnasynyng bas diyrektory, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Múhamedjan Tazabekpen súhbat.

– Múhamedjan, Tәuelsizdik kýni qarsanynda «Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri» atandynyz. Qútty bolsyn! 

– Rahmet! Ásili, enbegimiz sindi dep auyz toltyryp ayta qoygha әli erte. El-júrtpen qatar qal-qadirimizshe qarekettemiz. Búl da bir Qúdaydyng búiryghy: әri iygilik, әri syn. Ataqtyng paydaly túsy sol – motivasiya. Aqiqattyng ólshemi bolghan Payghambarymyzdyn (s.gh.s.) ózi izgilikti jetkizu jolynda aqyndardy jigerlendiru ýshin iyghyndaghy shapanyn Hasan ibn Sәbitting arqasyna japqan. Sondyqtan, adamgha kórkem  isterin odan әri jaqsyraq atqaruy ýshin key-keyde bir keu-keudin, jyly sózding de qajettiligi bop jatady. Biraq, «sonday ekenmin» dep qolpashqa senip qalyp, ghúmyrynyng mәnin dattalu men danqqa bólenuding arasynan ghana izdep jýrgen adam qanshama? «Arsyz bolmay ataq joq, aldamshy bolmay baq qaydany» Abay hakim bizderge arnap jazghan-au.

Sodan da, «qayratkerlikti» keleshekte jasaytyn qyzmetime aldyn ala avans retinde qarastyryp túrmyn.

– Búl endi sizding jaghday. Al jalpy qoghamnyng shenberinde qarasanyz, ataq alu, oghan talpynu, sol ýshin ómirin tәrk etu indetke ainalyp túr emes pe?

– Dәl bayqadynyz! Ásirese, myna әleumettik jelilerde múny qatty sezesin. Tanymaldylyqqa nemese elep-eskeriluge degen ne qylghan jankeshti qúshtarlyq dep oilaysyng da qorqasyn. 

Ásirese, jastardyn adamgershiligi bolmasa da ataghy bar adamgha elikteui nemese ataghyn shygharu ýshin ózine jaraspaytyn әreketke baruy jiyi. Tipti әli mektep qabyrghasyndaghy qyzdardyng әleumettik jelide әdettegi, kýndegi týsken fotosyna layk basuyn әrkimnen bir súrap, qayyrshylyq sipatta ótinip jatqanyn kóresin. Qarshadayynan ataqqa degen qúlshynysy osynday bolsa, onda erteng aldynan bir ataqty adam kezdesip, taghdyryn búzatyn úsynys jasap jatsa, bas tartpaytyn siyaqty.

– Biraq, sol auru jastarda óz-ózinen payda bolmaghany anyq.

– Agha buyngha ata buynnan auysyp degendey, zamanamen birge kóship keledi. Qay zamandaghy adam bolsyn, ózin-ózi estilikpen qadaghalamasa, ataq degenning qateri basym. Osyghan baylanysty bir-eki mysal esime týsip otyr.

Tariyhqa qarasaq, mysaly Aleksandr Makedonskiyding týbine ne jetip edi? Ózi Balqan týbegindegi Makedoniyada tughanmen, qazirgi Iraq jerindegi Vavilonda (Babyl) qaytys boldy. Óz Otanyna eshqanday jau tónip túrmasa da, «Ýndistandy baghyndyramyn» degen ataq ýshin atqa qonyp, kýtimi kelmey, joryqtan qaljyrap, 33 jasynda ómirden ótip ketti. Makedonskiy ólimining týp syry ataqqa qúshtarlyq desek te, qatty qatelese qoymaymyz.

Ataq keyde shekten shygharady. Týrkimenstannyng alghashqy basshysy bolghan Saparmúrat Niyazov ózining ataghyna sengeni sonshalyq, jyldaghy aidyng attaryn auystyryp tastady. Qantardy «Týrkimenbashy», sәuirdi óz anasynyng atymen «Qúrbansúltan әje» degizse, qyrkýiek aiyn «Ruhnama» dep auystyrdy. Adam jasyn 12 jyldyq siklderge bólgeni, әr adamgha bet-beynesi bederlengen saghat ýlestirgeni, el boyynsha 3000-day eskertkishin saldyrghanyn da bilemiz. Mine, ataq adamdy osylay da adastyrady eken. Sondyqtan, berilip jatqan ataqty Alla-Taghala dýniye-aqyretimizge qayyrly etsin. 

– Qazirgi ataqty degenning búrynghy ziyalymen maghynasy óte jaqyndau bolushy edi. Shyn ziyaly sizding úghymynyzda kim? Qazaq ziyalysynyng býgingi betalysy jayly ne oilaysyz? 

– «Ziyalylyq» arab tilindegi «ziya» degen týbir sózden shyghady. Maghynasy «ózinen jaryq taratushy», «núr shygharushy» degenge keledi. Ziyaly jýrgen jerinde jaryghyn týsirip, jaqsylyqtardy tuyndatyp otyrady. Múny kýn men aidyng mysalynda qarastyrsam, kýn, ras, ol ózinen jaryq bóledi, núr shygharady, jyluyn tógedi. Al ai ózdiginen jaryq shygharmaydy, kýnning núryna shaghylysyp, aina sekildi sәule taratady. Sondyqtan, ziyalylyqtyng osy kýn men aigha úqsaytyn týrleri bolady. Shyn mәninde, ózi jaqsy adam kýn siyaqty jaqsylyq qylmay jýre almaydy, izgiligin taratpay túra almaydy. Ekinshi jaghynan, júrt kózine ziyaly bop kóringenimen, ay siyaqty bireuding jaqsylyghyn ózine japsyryp, sol arqyly jaqsy bop kórinetin de ziyalylar bar. Sol sebepti osy ekeuin ajyratyp qarauymyz kerek shyghar degen oidamyn. Ári tәuelsiz elding ziyalysynyng bet-beynesining bar bolmysymen aiqyndalatyn kezi әli alda dep oilaymyn. 

– Múnyng sebebi ne? Nege býgin emes?

– Qazaq ziyalysy bar. El er tughyzbay túra almaydy. Biraq qatary óte az dep oilaymyn. Olar kópting ishinde kórinbeui, biz ony tanymauymyz da mýmkin. Mening úghymymda, ziyaly, Abay aitqanday – edinisa. Abay «edinisa bolmasa, ne bolady ónsheng nól» demey me?

Mysaly, esimi elge belgili adam qazaq qyzymen onasha qalghanda, oghan qaryndasym dep qaray almasa, últ mýddesi syngha týsken sәtte «nanyn jep jýrgen júrtynyng qamyn jey almasa» (B.Tileuhan) , onyng ziyalylyghy – qaghazdaghy ziyalylyq qana. Júrt qazaq boludan qashyp jatqanda, qazaq mektepterin ashugha janyn salghan Shona Smahanúlyndaghy kesektik ótken ghasyrmen túiyqtalmauy kerek qoy. Shyn ziyalynyng bekzat túlghasy, degdar ýlgisi «kenestik týrmede de», «tәuelsiz minbede de»  óz boyauyn joghaltpay kózge týsedi. Adam әdildik pen tazalyqty ózinen bastamasa, auzynyng duasy, isining berekesi bola ma?

– Ziyalylyqty ekige bólip tastadyq, olay bolsa endi ony qanday ýlgilerimen tanugha bolady?

– Ziyalylyqtyn jalpy iydeal poshymyna, qanday boluy kerektigine mysaldar tarihymyzdan kóptep tabylady. Bertindegi Alash arystarynyng ózin alyp qarayyqshy. Ahmet Baytúrsynúly Orynborda «Qazaq» gazetin shygharyp túrghan kezde, patsha ýkimetining jandayshaptary kelip: «Ne myna gazetti jabasyn, ne týrmege ketesin» dep shart qoyady. Sonda Ahmet atamyz abaqtyny tandaghan. Al «Qazaq» gazeti en keremet taraldy degen jyldyng ózinde ýsh myng danamen shyqqanyn eskersek, Ahmet Baytúrsynúly «qalyng úiqyda jatqan» qazaq dalasyndaghy sol sanauly adamnyng sanasyn ashu ýshin tar qapastyng syz edeninde býrgege tәnin talatyp, jan tynyshtyghyn tastap, әielin qaldyryp, týrmeni tandady. Az mýmkindik ýshin ózine ziyan keletin qadamgha bardy. Ziyalygha ýlgi me? Ýlgi!

Sәken Seyfulliyn qolynda sәbet biyligi túrghanda, Semeydegi kirpish zauytyna bólinip túrghan aqshany Aleksandr Zataevichting qaltasyna salady. «Mә, sen baryp, auyldardy aralap, qazaqtyn әn-kýiin jinap qayt» dep qoya beredi. Sol kezding de, býgingining de zanyna salsan, zauyttyn aqshasyn talan-tarajgha salu naghyz jemqorlyq edi. Alayda, olar keler úrpaqtyng qamyn, qazaq mәdeniyetining ertenin oylap, qolda bar mýmkindikti sarqa paydalandy. Basyn bәigege tikti. 

Keshegi Júmabek Tәshenovtyng soltýstik oblystardy Reseyding qayshysyna týsip ketuden qalay saqtap qalghanyn tarih әli kýnge deyin aitady. Endeshe, ziyalylyqtyng eng biyik shyny – payda-ziyandy tarazylay otyryp, óz mýddesinen halyqtyng mýddesin joghary qong, últynyn iygiligi ýshin qúrbandyqqa baru.

– Ziyalylyq qazir elding úghymynda mәdeniyet salasynyng ókili nemese ghylym-bilim, óner salasynyng adamy siyaqty bop kórinedi. Onyng ýstine siz múnda «plankany» kәdimgidey joghary kóterip tastadynyz. Sonda qarapayym adam ziyaly bola almay ma?

– Asylynda, ziyalylyqtyng bastauy qarapayym adamda jatyr. Mysaly, olar otynyng basynan úl-qyzyn órbitken, auyr beynetke kóndikken, eshkimning ala jibin attamaytyn, tuysqa kek saqtamaytyn, aldyna baryp aqyl súrasan, aptyghyndy basatyn, jәrdem súrasan, qajetindi ashatyn, ýiine týsseng qoyyn soyatyn, ýsh kýn qap ketseng tayyn soyatyn aqjýrek auyldaghy qariyalar boluy mýmkin. Bayanauylda túratyn Tólegen Oqasov degen anshy aqsaqaldy bilemiz. Ózining nemeresine: «Bolashaqqa» oqugha týs! Myna bir salada maman jetpey jatyr eken. Sen, balam, osyghan ózindi kóndirip, memleketting qajetine jara», ‒ dep, nasihattap jatqanyn әrdayym estiymiz. Nemese Jetisayda Quatbek degen agham bar. Myng sharshy metr ýii, 500-600 qoyy bar, pәlen gektar maqtasy bar. Biraq bala-shaghasyn Almatyda oqytu, solargha bas-kóz bolu ýshin ghana qalagha kelip, taksist bop, kýndelikti tamaghyn tauyp berip jýr. Mysalgha, Quatbek ne ýshin tәtti ómirin qiyp, qaladaghy balalaryn bógde kózderge tapsyryp qoyyp jýre bermedi? Joq, ol balasy onyng bolashaghy ekenin, erteng elding qajetine jaraytyn esti adam boluy ýshin kóz aldynda jýrui kerek dep bildi. Qarapayym taksist bolghanmen, úrpaghynyng qamyn shyn oilaghandyqtan, ol da bir ziyalylyqtyng belgisi dep esepteymin.  

Qysqasy, hadiste kelgen «Paydaly músylman ‒ eng jaqsy músylmannyn» mysalynda, ózgege paydasy tiygenning bәrin ziyaly deuge keledi. Ony Abay atam da aitady: «Tolyq músylman ‒ tolyq adam, jartylay músylman ‒ jarty adam». Allamen baylanysy dúrys bolghan, ózining haqysyn, sol arqyly ózgelerding de haqysyn dúrys saqtaghan adamdy tolyq músylman dese, endeshe onyn sinoniymi - ziyaly adam.

– Gerolid Beliger "1960-1970 jyldargha deyin qazaq ziyalysy men qazaq biyligining ara-jigi bólinbegen bolatyn. Qazir halyqtyng sózin sóileudi ziyaly óz mindetine aldy, biylik qaltarysta qaldy" deydi. Siz osy pikirge kelisesiz be? 

– Áriyne, ol kisilerding qasynda jýrgenimiz joq, әitse de, jazghan-syzghandarynan, sol kezeng jayly jazylghandardan týsingenimiz bar siyaqty. Birinshiden, tas-týiin sayasat. Kremliding talabyna kógendelgen ruhany kósh, qúndaqtan shyqpay jatyp qúrsaulanghan iydeyalar. Ekinshiden, Alash alyptarynyng kózin kórgen aksaqaldar boldy. Qansha jerden egelik qylushylargha esesi ketip bara jatqanyn bilse de, keshe ghana aldynghy tolqyn aghalaryn kelmeske jibergen «qandy qylysh» tóbesinde túrghanyn úmytpaghan edi. Últ baqyty jolyndaghy úly armandaryn jýzege asyrmaq týgili, jýreginen syrtqa shygharudyng ózi ýlken qater bolatyn. 

Ýlken jazushy Tólen Ábdikov aghamyz aitady: «Keshegi zúlmat zamandarda qarsylyqty ashyq tanytu – basyndy baltagha ózing baryp tosumen birdey bolghan, múnyng zardaby kýni keshege deyin saqtalyp qaldy» dep. Aldyna sap aidasan, alty ýiir jylqy da birigip josylady, al, jaybaraqat kezde әr ýiir bet-betimen jayylady emes pe? Sol siyaqty Kenesting qayys noqtasy qysyp, qyl búrauy qylqyndyrghan kezde biylik basyndaghy azghantay últ janashyrlary men ziyaly qauym iyq tiresip ymyralaspaghanda ne qylmaq? Sosyn, 60-70-jyldardaghy ziyalylardyng deni – soghysty ótkergender. Al, soghys qiyndyghy adamdy tózimdilikke, bir-birining kemshiligin keshiruge ýiretti. Ot keshken adamdar bir-birining ghana emes, әrbir tynysh kýnning qadirin bildi. Soghys kórgen adamdar keng keledi, sondyqtan pendeshilikten biyik túryp, әrkim qolynan keler sharuamen ainalysty. Bir adym artqa, eki adym algha jýrse de, olarda soghys azaby men beybit kýnning qiyndyghyn salystyru mýmkindigi boldy. Ári sóz bostandyghy men demokratiyany jeleuletken keri auyz, kesirli iydeologiyadan olar aman edi. 

– 60-70 jyldardaghy ziyalylardyng tolqynynan keyingi qazirgi biz synap jýrgen ziyalylar qauymy qalay payda boldy? Arasy az-aq uaqyt emes pe? 

– Tarihy zandylyqtar boyynsha, repressiyadan keyingi ýrey men satqyndyq «virustardy» soghys oty barynsha tazartty. Qanday bir soghys adam boyyndaghy pendeshilikterdi sylyp alady. Al, biz últ retinde jiyrmasynshy ghasyrdaghy zúlmattardy bastan ótkeru arqyly talay pendeshilikterge tәube etip, kisilik túlgha túrghysynan tazaryp shyqqan edik. Ókinishke qaray, qúdaysyzdyqqa qúrylghan qogham, kerilsek keudemizdi qysyp, jýgirsek sonymyzga týsip, qadamymyzdy ashtyrmay qoyghan joq  pa? «...Qauyrsyny qyrqylyp qanatymnyn, qu tirlikke qúl bolyp baratyrmyn...» demey me Múqaghaly atamyz. Qymyzy – sharap, qúbylasy – Mәskeu, shekesine júldyz taghyp, shejiresin maymyldan taratqysy kelgen qoghamda kimge, ne dep, renjigendeymiz? Kerisinshe, kenestik kezendegi últ janashyrlaryn synay bergenshe, keybir janqiyarlyqtarynan ýlgi aluymyz kerek siyaqty. Elding oiynda joq kez de «ov»-tan qútylghan Momyshúly, jerding keni ghana emes, jyrdyng kenin de qatar qazghan Sәtbaevtar qay kezde de qazaq tegining ólshemi emes pe? Tarihymyz 1917 jylghy tónkeristen bastalmaytynyn Maghauinning «Bes ghasyr jyrlaydysyn» oqyghanda-aq týsingenbiz. Esenberlinning esepsiz enbegi arqyly túghyrsyz el emes ekendigimizdi, býgingi biylikting bastauy qayda jatqanyn anghardyq. Sol aqqan ter, atqarylghan sharualar azattyq alghannan keyin de qajetimizge jarap, әsirese, «Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn» toylarda moynymyzdy qayta búrghyzyp jatqan joq pa? Sondyqtan, tarih әrkimdi orynyna qoyady ghoy. Abay atalarymyzdan alystaghan sayyn, aitqany janymyzgha jaqyn bolyp, key pendening qoghamdaghy kólenkesi zorayghanmen, túlghalyq túrqy alasaryp bara jatyr. Qalay bolghanda da, әueli  Allanyng úly meyirimimen, sosyn babalarymyzdyng dúghasy, kenestik kezendegi kesek ziyalylarymyzdyng mayda qadamymen Tәuelsizdikke jetip, erkin kýnderding esigin ashtyq. 

– Jaraydy, solay-aq bolsyn, sizding pikirinizge kelistik delik. Sonda Beligerdin pikirining ekinshi jartysyna kelispeysiz be?   

– Biylik degen kim? Kez kelgen atqaminerdin týbin qazyp kelsen, ziyaly qauymgha kelip tireledi, ne sol ziyalylardyn tәrbiyelep shygharghan úrpaghy bop shyghady. Qaranyz, Toqaevtyng әkesi keshegi Kemel atamyz edi, Ydyrysovtyn әkesi keshegi jazushy Ábilfayyz atamyz edi, Kelimbetovtyng әkesi keshegi ghalym-jazushy Nemat atamyz edi. Beyneli týrde aitsan, biylik pen ziyaly qauym degen et pen tyrnaqtay  birtútas emes pe? Mening oiymsha, biylik arbasyn óz zandylyqtaryna say sýiretip bara jatyr. Ziyaly qauym óz shamasy jetkeninshe óz jýgin arqalap bara jatyr. Halyq ózining tarihy missiyasyna sәikes, osy kezendegi úldaryn tughyzyp jatyr. Sondyqtan, halyq, intelliygensiya jәne biylik - birinen-birin ajyratyp alyp qaray almaytyn qazandaghy et, túz, su siyaqty qúndylyqtar.

– Sonda halyq, biylik, ziyalylargha baylanysty kózqarasty syrttan tana ma? Kim tanady?

– Atannyng emes, aqparattyng auzy dualy bop túrghan zaman emes pe? Semiyanyng mәselesinen serialdyng sujeti qyzyq bop, babannyng búlaq-dәstýrin Gollivudtyng blokbasteri úmyttyryp, jetimning basyn sipaytyn qoldar smartfonnyng betin sipap ketken joq pa? «Jyndy әkesin baylap baqqan» el edik, qazir sau әkesin «ókimetting ýiine» apara jatqandy kórdik, «Aqtaban shúbyryndyda» bir jastyqqa syighan bastardyn, azattyq alghanda bir ýige syimay, otau qúrghandardyng ýshten biri ajyrasqanyn kórdik. Demek, ata-anasynan jerip, janyndaghy jarynan bezip jýrgen jýgensizderi bar qoghamgha biyligi men ziyalysyn qarsy qoi qiyn deysiz be? Dúrys aitasyz. Bizge tipti qalay oilau kerek ekenin de ýiretedi. Ásirese bizdi damyghan eldermen salystyryp damyl tappaytyndargha tanghalam. Bodandyqtan bosap shyghyp, tәuekelmen memleket qúrghan Qazaqstanmen biyleushi elder janyn salyp túrghyzghan AQSh-tyng qalyptasuy arasynda qanshama bólek baghyt, úqsamaytyn zandylyqtar bar. Álemdik qauymdastyqqa jana týsken kelindeymiz. Bәri aqyl aitqysy keledi. Sondyqtan, biz siyaqty endi ghana ensesin tiktep, tamyryn tauyp, tarihyn jazyp jatqan halyqqa auyzbirlik, ishki tútastyq auaday qajet. Al sol ishki birlik bolmasy ýshin bizge halyqty organizmdegi «kóz», biylikti bólek túrghan «bez» sekildi kórsetkisi keledi. Joq, búlay emes. Biz Shalkiyiz babamyzdyng by Temirge aitqanynday ornymyzdy bilip, «Aq Ordanyn» arqa sýieuine jarauymyz kerek. Onasha qalghanda oiyndaghysyn býkpesiz jetkizip, sypayylap bolsa da syn aitatyn babamyz jeme-jemge kelgende biylik iyesine: 

«Sen – jibeksin, men – jýnmin,

Sen – súltansyn, men – qúlmyn,

Sen – súnqarsyn, men – qumyn,

Jemsauyna kelgende,

Súltan iyem, som jýregim ayaman!

Saghan dúspan – maghan jau,

Kerekti kýni aldynda

Ghazizlengen súltan, janym ayaman!» - dep, el tútastyghy ýshin túryp beretindigin jetkizgen. 

– Demek, osy túrghydan alghanda, ziyalylardyng әli naghyz tarihiy tapsyrmasyn tabanyn nyq qoyyp túryp atqaratyn shoghyry aldaghy uaqyttarda dýniyege keledi deginiz keledi me?

– Iya, attyng ýzengisin, arbanyng dóngelegin oilap tauyp, adamzat órkeniyetine ýles qospasa da, syrahanada túryp óleng oqyghanyn maqtan kórmeytin, jesir әielge týnep shyqqanyn olja sanamaytyn, maqtalmay qalsa mazasy qashyp, «úlylyghyn» elge úghyndyra bermeytin, minberge shyqsa últtyq dengeyde, qonaqqa barsa rulyq dengeyde, ýige kelgende әieldik dengeyge týsip, әbiger bolmaytyn әli talay túlghalar tuar. Elim dep, er jeter. Kópting qamyn jep, kóshting tizginin ústar. 

– Sizding payymynyzgha salsaq, bizde әl-әzir ýlken qoghamdyq dýrbeleng bola qongy neghaybyl. Halyq ta, biylik te, ziyaly da razy degenge әkele jatyrsyz... 

– Leninning oilap shygharghan revolusiyalyq prinsiypi bar: «Verhy ne mogut, nizy ne hotyat». Biylikting talabyn halyq moyyndamaydy, halyqtyng talabyn biylik orynday almaydy. Osy tensizdik oryn alsa ghana revolusiya bolady degen edi Leniyn. Al Qazaqstanda dәl sonday jaghday, Qúdaygha shýkir, qalyptasyp otyrghan joq. Kemshilik kimde bolmaydy? Tarihta patsha týgil payghambargha riza emes jandar ótken. Qazirgi jaghdaydy qaranyz, biylik qoghamnyn damuy ýshin, aitalyq, «Qazaqstan-2030», odan keyin «Qazaqstan-2050», bolmasa «al EQYÚ-gha tóraghalyq etemiz, sosyn Islam elderi kenesi, endi mine EKSPO» degendey ýlken iydeologiyalyq baghyttar berip otyr. Ziyalylar oghan dem berip, búqarasy qoldap keledi. Demek, 23 jyl boyghy tynyshtyq pen tatulyqtyng saqtaluynyng bir kilti – halyq pen biylikting arasynda qoghamdyq kelisim bar. Mәsele qanday kózben qaraghanynyzda ghoy. Memleket týgili, otbasynyzdyng ózinde, jarynyzgha ókpelep qalsanyz ýige kirginiz kelmeydi, týsinistikpen qarasanyz tysqa shyqqynyz kelmeydi.

– Qazir zaman tynysh, qaryn toq. Endeshe ziyalylarymyz bar әleuetimen nege jarqyryp kórinbeydi, nege bir-birining nemese әielining etegine tyghylyp qalugha beyil túrady? Eshkim túnshyqtyryp jatqan joq, jat kózge jәuteng bolyp otyrghan joq... 

– «Qazanyna qaray qaqpaghy, qazyghyna qaray toqpaghy», «Kóterem biyeden kórkem qúlyn tumaydy». Osynday súraq qoyghanda, qay qoghamnan shyghyp, qay tolqynnyng úrpaghy ekenimizdi úmytyp ketetin siyaqtymyz. Memleketshildikti «memlekettik syilyq» alghannan keyin ghana týsinetin, jeke basynyng búiymtayy oryndalmasa, «kópting kóshi toqtap qalghanday» baybalam salyp, shu shygharatyn adamdary bar qogham ayaq astynan payda bolghan joq qoy. Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly aitpaqshy, tәuelsizdik qalyptastyrghan jana túrpatty azamattyn bet-beynesi endi qalyptasyp kele jatyr. Búiyrtsa, tәuelsizdik túsynda tәlimdi tәrbiyeden ótken, birneshe til bilip, talay júrttyng jaqsysyn ýirengen, daladay keng peyilmen dariya-dәstýrin iygergen, kók kózding tizesi batpaghan, kók tuyn eshkimge satpaghan ziyalylarymyzdyng jarqyryp kórinetin kezi әli alda. Óitkeni, ýsh ghasyr tizginimiz tilersegimizge baylanyp, qanymyzgha haram su aralassa da, «milliard qauymynan» shyqpaghan ot jýrekti Olimpiada chempiondary at tóbelindey bizden shyghuy, ghylymgha jetik, túrmysy túmsa alpauyt elderding «tekti jetim» izdese de bizding eldi tónirekteui negizimizding qanday myqty, saqtay alsaq keleshegimizding qanday jarqyn ekenin kórsetedi ghoy.

Alayda, ghasyrlar boyy júqtyryp alghan júqsyzdyqtardan, sýiekke sýiel bop bitken satqyndyqtan qútylmay qúldan bekzattyq, úldan úlaghat shygha ma? Úzaq janshylghanymyzdyng jamandyghy da sol, taqta otyryp sapyryp-tókken, atta otyryp aqyryp, tepken key aghalarymyzdan, qúldarmen birge satylyp ketken Beybarystyng bolmysy tabylmay otyrghan joq pa? 

– Songhy kezde qoghamda últtyq ziyaly biylikpen qayshylasyp jýru kerek degen pikir qalyptasyp qalghan. Búl pikirdi jaqtaytyndar qazaqqa jany ashityndar ma?

– Bir agham bala kezdegi basynan ótken oqighasyn aityp berip edi. «Ýiding ýlkenderi: «Oy, bizding bәlenshe, qaryngha salghan sary maydy jemeydi. Nege ekenin bilmeymiz, búl bala ózi sonday» dep, qonaqtardyng aldynda maqtaghanday bop aita berdi, aita berdi. Sodan auzymnan suym aghyp túrsa da ýidegilerding aitqanyna ilanyp, jemedim. Tipti, kótermelep, kónil qalauynan qaytarghanyna qatty senip qalsam kerek, ziyansyz ekenin bilsem de qaryngha saqtaghan maydy әli kýnge tatyp almaymyn» dep.

Tәuelsizdik pen tynyshtyqqa keshe ghana qol jetkizip, odan qayta aiyrylyp qalghannyng qanday qasiret ekenin bastan ótkerip kórmegen buynbyz ghoy. Kim ne aitsa da senemiz. Sary maydan bas tartqan әlgi baladay, keyde, bolmaghyr grant, onbaghyr maqtau ýshin ózimizdi núqyp, kózimizdi shúqyp beruge dayarmyz. Biylikke kim kelip, kim ketse de jorghasynan janylmaytyn, jýiesi jýzdegen jyldarmen shegendelgen danqty memleketterding zandylyghyn әpil-tәpil kóshin týzey bastaghan әljuaz elden talap etemiz. «Atang jaqsy ma? Apang jaqsy ma?» dep, balanyng basyn qatyrghanday, últ ziyalylaryn jaqtaysyng ba, biylikti me? Halyq jaghyndasyng ba?» dep, ekiúday kýige týsiremiz. «Attygha ilesip, jayaudyng tany aiyrylypty» deydi ghoy.

Otyryqshy bolghasyn minezi men dәstýri, tarihy men talghamy bólek, damyghan elderding «demokratiyasy» dalalyq darhandyqty shyghystyng nәziktigine kiriktire bilgen kóshpelilerding úrpaghyna birden dary qoyar ma eken? Jasyna qaramay júdyryq týiip, jaghdaydy bilmese de jany kýiip, biylikke degenin bir sәtte istetu qazaqtyng qay dәstýrinde bar edi?

Kisining qyzyn alu ýshin, kúdalasyp barghanda әngimeni alystan bastap, sóz tizginin kópti kórgen, kónekóz qariyagha ústatyp, jauabyn jyl kýtken sabyrly qazaq emes pe edik. Ayauly adamgha jaqynynyng qazasyn estirtkende de, tóbeden týskendey dýnk etkizbey, jolyn tauyp, janyn auyrtpay jetkizetin dana qazaqtyng úrpaghy emes pe edik. Hangha sózin ótkizu ýshin de qadirlisin júmsap, aldyna barghan abyroylymyz: «Aldiyar taqsyr, dat!» - dep, tizesin býgip, qolyn keudesine qoyyp, sózge qonaq bergen kósheli qazaqtyng múrageri bolghanymyz osy ma?

Biylik pen ziyaly qayshylasyp jýru berekeli elding beynesi me? Qayta qasiret emes pe? Mysaly, Qyrghyzstanda sәl aldyn, bir jylda 700-750 ereuil-sheru ótipti. Kýnine eki ret sonda. Búnyng sebebi, halyq pen biylik arasyndaghy baylanys ýzilgen, qoghamdyq qatynas búzylghan. «Altyn aralyq» bolugha tiyisti ziyalylar «bas-basyna by bolghan ónkey qiqymday» jeke-jeke partiya qúryp, bir eldi ontýstik pen soltýstikke bólip tynugha ýlesin qosty. Negizi, teoriyagha salsaq, naghyz ziyaly degen biylikpen teketireske de týspeydi, odan jәrdem de kýtpeydi. Óitkeni, tarih tarazysynda el basqarushy men últ ziyalylary birdey jauapker. Birine biylik, birine bedel berilgen. Búghan sol baghana aitqan Alash arystarynyng әreketin mysal etuge bolady. Qazir de osynday ziyalylyqtyng ýlgileri jastarda bar. Aytalyq, mynau bәrimiz qoldanyp jýrgen Feysbukti osydan eki-ýsh jyl búryn bes-alty adam ýkimetten jәrdem almay, qoldau kýtpey, alangha shyqpay, ýndeu tastamay-aq, qazaqshagha audara bastady. Sóitip, ótken jyly Feysbukti 97 payyzgha qazaqshalap tastady.

– Sonda biylikke sózdi qalay ótkizuimiz kerek? Ne isteu kerek degenge jauabynyz bar ma?

– Tariyhqa qarayyqshy. Qarashanyng sózin hangha jetkizu ýlken dәstýrdi, ghylymy negizdi talap etken. Búl sózding amanatyn alghandar biylikting psihologiyasyn tereng zerttep týsingen jәne hannyn aldynda qadir-qasiyeti bar, jaqsylyghy ótken adamdar bolatyn. Olar bir auyz sóz aitsa da, bilip aitatyn. Sózi qabyldanatynyn aldyn ala sezip jәne onyng nәtiyjesine deyin boljay alatyn edi. Búlay etpegen jaghdayda, búqaranyn tynyshyn ketirip, biylik pen qarashany qyrylystyratyn sózdi aitpay, barynsha beytaraptyq ústanugha tyrysatyn. Sondyqtan, elding basynda yntymaq pen tatulyq saltanat qúryp túratyn.  

Al endi keshe Otyrardyng kitaphanasy órtengendey, qanshama ruhany ortalyqtarymyz kýirep, ýlgi qaldyrar kósemderimizding orynyn sipap qalghan joqpyz ba? Sonyng arqasynda bilip aityp, biylikke sóz ótkizbek týgili, tughan balang tilindi almay, tughan qyzyng ýide bolghanmen, qylyghy internette bop túrghanyn kimnen jasyramyz? Biylik egelerine aqiqatty jetkizu, әdildikke shaqyru mәdeniyetining tetikterin joghaltpaq týgili, últ retinde joyylyp kete jazdaghan joqpyz ba? 

Ótpeli kezenning óz zandylyghy bar. Asau ózennen arghy betke atpen ótpek bolghan adam, tebinip, qamshy tarta beruge bolmaydy. Tizgindi bostau ústap, astyndaghy arghymaqqa erkindik beredi. Shamasy jetse, jal-jal tolqyndy jaryp shyghady, qara su qapy bermese, tebingennen payda joq, terenge birge ketesin. Boljap bolmaytyn búlynghyr kezde de últ tizginin ústaghan úldyng jaghdayy osynday. Jau jaghadan alghanda etekten tartpay, ishki birlikti saqtay alsaq, jiyrma jyldan astam jylghadan jol tapqan basshymyz, insha Alla, ary qaray adastyrmaytynyna jýregim senedi. Ortanqol sheneunik, әkim, ministrlerding qatelikterin ynsappen kórsetip, sheshushi oryndargha aryzdanudy dinimiz de, dilimiz de qoldaydy. Al, el taghdyryn senip tapsyrghan adamgha Alladan dúgha qylghannan artyq amal joq. 

– Biylikke sózin ótkizu turaly aitqanda, Búqar jyrau men Abylay hannyng mysalyn eshkim ainalyp ótpeydi. Siz she? Nege bizden Búqar shyqpay jatyr?

– Danalyq berilgen adamdar hangha sóz aitar aldyn onyng saldaryn ólshep, týpki nәtiyjege júmys jasaytyn. H-XIX ghasyrlarda ómir sýrgen babalarymyzdyng ruhany dengeyine manaylay almay jatqanymyzgha janym auyrady. Biz solardy zerdelemegendikten, Búqar bolghymyz keledi, Abaydyng shalghayyna jarmasqymyz keledi. Kezinde Asqar Toqpanov ózin «ziyalymyn» dep keudesin úryp otyrghan bir kisige «Sen Búhar emes, buqariksin» degen eken. Búqar jyrau Abylaygha júmsaq ta, qatty da aityp, halyqtyn ýnin jetkizip otyrdy. Sabyrgha shaqyrdy nemese qayratyn janyp, jigerlendirdi. Biraq, Búqar osy tarihy missiyasyn atqaru ýshin qanshama ótkelekti basynan keshirdi. Abylay hanmen joryqqa birge shyqty. Qiyn-qystau kezende qasynda boldy. Aty sýrinip bolghansha, aqyl tauyp, ózining qadir-qasiyetin dәleldep shyqty. «Ey, Abylay, sen kim edin? Túrymtayday úl edin!» degen sózdi aitudyng ar jaghynda qanshama enbek jatyr, qanshama bedel, abyroy jatyr. Qanshama jerde han ýshin basyn bәigege tigip, qanshama júrttyng aldynda abyroyyn saqtaugha atqarylghan sharualar jatyr. 

Al endi qazir kez kelgen qalam ústaghan shópjelke nemese saryauyz balapan jurnalist biylikke óktem sóilep jәne ony orynday qoymadyng dep, halyqqa múnyn shaghyp, eki ortada ot tútandyrugha dayyn túrady. Sondyqtan, sol mәdeniyetterdi qalpyna keltirmeyinshe, han men qarashanyng ortasyndaghy ziyaly qauymnyn qalpyn ornyna keltirmeyinshe, nәtiyjege jetu emes, kerisinshe barymyzdan airylyp qaluymyz mýmkin. 

Estilerden qalghan eski dәstýr boyynsha patshagha nasihat júrt kózinshe aitylmaydy. Al jeke aitqan kýnning ózinde de, aittym, dep, aghayyndy qúlaghdar etpegen. Bizding estimegenimiz nasihat aitylmady degen sóz emes. Aqordanyng ashyluynda shapan kiyip, bata bergen Myrzatay, Ábish, Aqseleu aghalarymyz sol qúrmetke beker ege bolmaghan shyghar. Elbasynyng aldynda erkin sóilep jýrgen Sherhan, Dulat aghalarymyzdyng da ne jayly tolghaghanyn bireu bilse, bireu bilmes. 

– Sonda bizdegi bedeldilerding óz biyligining balaghyna jarmasyp, artyna ergen búqarasyn aidap saluy sekildi týsinikter qalay qalyptasyp jatyr? 

– Bizding qoghamdyq dengeydegi qarym-qatynas - otbasylyq dengeydegi qarym-qatynastyng ýlkeytilgen modeli. Mysaly, bir er kisi otbasynda әielimen dauys kótermey-aq tatu-tәtti ómir sýredi delik. Jarasymdylyq, ýilesimdilik bar. Sony kórip túrghan kórshisi «mynau әielinen qorqady, әielinen aibynyn asyra almaydy eken» dep, ony әieline qarsy aidap saluy mýmkin. Sebebi, onyng úghymynda erkekting myqtylyghy әielin qabaghymen yqtyryp, júdyryghymen jym qylyp otyratyndyghynda. Endi dәl osy oidyng kórinisi bizding qoghamda ornyqqan. Biylikke qarsy shyghu, Elbasyna syrtynan júdyryq týigenderdi batyl adam ghyp kórsetudi qalyptastyryp otyrghandar bar. «Qortyq qoshqar qoy búzar» deydi.

Elding berekesin ketiruding odan artyq joly joq. Qazir ilim bar, aqparat bar. Biraq, qoryta alatyn my az. Sebebi, negiz ben túghyr joq. Janghaqty tasqa laqtyryp jaru kerek ekenin qargha da biledi. Al, bizding dúshpandarymyz qarghadan aqyldy. Tónirektegi kórinip túrghan kemshilikterdi tóndirip aityp, BAQ arqyly baybalam salghan kezde, biylik týgili, búl dýniyeden bezip ketking keledi. Jaqynda bir jaghday boldy. Jemqorlyqpen ayausyz kýresip, kýndiz-týni kýrsinip jýretin bedeldi bir agham bar edi. Ayaq astynan kenje qyzy túrmysqa shyghatyn boldy. «Qúdalar kim eken?» dep, súrap jatyrmyz. Bilsek, bas qúda bildey bir kedenning basshysy eken. Inisi de kara jayau emes, qúqyq salasynyng qúryghy úzyn qúrmettilerinen bop shyqty. «Qap, agham múndaylardy jaqtyrmaushy edi, jaghdayy ne bolar eken?» dep, uayymdap qaldym. Beker uayymdappyn. Azdan song aghamnyng sózin estip airan-asyr boldym. Agham aqyldasugha jinalghan aghayyngha: «Bolashaq qúdam beker adam emes eken. Tekti jerden shyqqan, baqanday bir basqarmanyng bastyghy eken. Ósip-óngen el ghoy, inisi de elding eleuli azamaty eken», - dep, kuanyp, mәz bolghannan jýzi bal-búl janyp túr eken. Ýnsiz qaldym, oilandym. «E, e, búryn djip mingenderding bәri – jegish, shendilerding bәri – shómish, baylyq kalqityn» dep, aghamnyng aitatyny ózinde bolmaghan song eken ghoy», - dep, bas shayqadym. Auqatty adam aulasyna kelip edi, «jemqor», «paraqor» degenning bәri úmytyldy. Jaqsylap oilansaq, jatypisherlik, jemqorlyq az mólsherde bolsa da, әrqaysymyzdyng qanymyzda bar eken. «Jemis aghashynan alysqa týspeydi». Osy qoghamnyng jemisimiz ghoy. Qazanda ne bolsa shómishke sol ilinedi.

Sondyqtan, biylikke esesi ketip bara jatqan adam siyaqty bop jýrgen bәzbireulerdi «Maghan kólik mingize almasan, KIMEP-ke týsire almasan, nesine tughyzdyn?» dep, әkesin búryshqa taqap, lajsyz jaghdaygha tastap qoyatyn erke perzentter siyaqty kóremin. Biylikting jaghdayyna kirip kórmeudi, qoghamnyng ahualyna saraptap qaramaudy dәl bir anasyna «meni asyray almasan, nege tudyn?» dep mindet artatyn balanyng isine úqsatamyn.

– Sýbeli súhbat bergeninizge rahmet!

 Gýlbarshyn SABAEVA.

 Abay.kz