2009 jyldyng jana jylynan «Núrmedia» holding júmys isteydi. Onyng qúramyna«Liyter», «Ayqyn», «Týrkistan», «Núr Astana», «Dala men qala», «Izvestiya-Qazaqstan», «Astana» telearnasy, «NS» radio stansiyasy sekildi aqparat qúraldary enedi. Esterinizde bolsa, holdingtendiru isi bastalghan kezde shyghystaghy jurnalisterimiz «Shyghys media» holdingine enuge qarsylyq tanytyp, jeke aqparattyq sayasat jýrgizudi jón kóretindikterin bildirgen edi. Biraq, olardyng qarsylyqtarynan eshtene ónbedi. Biylik degenin istedi. Mine, sodan beri bir jarym jyl uaqyt ótti. Qazaq aqparatyn holdingtendiru bizge ne berdi? Biz osy túrghydan zertteu jýrgizip kórgen edik.

«NÚR OTANNYN» NASIHATY KÓBEYDI

Eng әueli gazette búrynnan qyzmet istep kele jatqan qyzmetkerlermen jýzdesip, sóilesip kórdim. Áriyne, búl túrghydan biz búryn barynsha tәuelsiz sayasat jýrgizuge tyrysqan -«Ayqyn», «Týrkistan» gazetining tilshilerimen sóilesudi jón kórdik. Áriyne, olar attaryn kórsetpeudi talap etti.

«Ayqyn» gazetining tilshileri:

2009 jyldyng jana jylynan «Núrmedia» holding júmys isteydi. Onyng qúramyna«Liyter», «Ayqyn», «Týrkistan», «Núr Astana», «Dala men qala», «Izvestiya-Qazaqstan», «Astana» telearnasy, «NS» radio stansiyasy sekildi aqparat qúraldary enedi. Esterinizde bolsa, holdingtendiru isi bastalghan kezde shyghystaghy jurnalisterimiz «Shyghys media» holdingine enuge qarsylyq tanytyp, jeke aqparattyq sayasat jýrgizudi jón kóretindikterin bildirgen edi. Biraq, olardyng qarsylyqtarynan eshtene ónbedi. Biylik degenin istedi. Mine, sodan beri bir jarym jyl uaqyt ótti. Qazaq aqparatyn holdingtendiru bizge ne berdi? Biz osy túrghydan zertteu jýrgizip kórgen edik.

«NÚR OTANNYN» NASIHATY KÓBEYDI

Eng әueli gazette búrynnan qyzmet istep kele jatqan qyzmetkerlermen jýzdesip, sóilesip kórdim. Áriyne, búl túrghydan biz búryn barynsha tәuelsiz sayasat jýrgizuge tyrysqan -«Ayqyn», «Týrkistan» gazetining tilshilerimen sóilesudi jón kórdik. Áriyne, olar attaryn kórsetpeudi talap etti.

«Ayqyn» gazetining tilshileri:

- «Núr otan»partiyasyn nasihattaytyn materialdar óte kóbeyip ketti. «Núr otan» ótkizgen barlyq jiyndar men konferensiyalar aqparat retinde mindetti týrde beriletin boldy. Sayasy saraptamamyzdyng ózi «Núr otan» partiyasynyng sayasatyna ýilestiriletin boldy. Syn materialdar azaydy. Balama pikirler berilmeytin boldy. Memlekettik tapsyryspen dayarlanatyn materialdar kóbeydi.
Bir jaqsy jaghy «Liyter media» kezinde keybir sayasy sarapshylargha tyiym salynatyn edi. Mәselen, Aydos Sarym, t.b. arnayy familiyalar bolatyn Búl sol kezdegi basshylardyng jeke kózqarasyna qatysty bolsa kerek. Aydos Sarym, Álihan Bәimenovterge qazir oryn beriletin boldy. Búl da biz ýshin ýlken jetistik.
- Búryn «Liyter medianyn» túsynda preziydentti ghana synaugha bolmaydy, qalghanyn synay beruge bolady deytin. «Núrmedia» qúramyna engennen keyin býkil biylik tarmaqtaryn synaudan ada qalghan sekildimiz. Ýkimettegi de, partiyadaghy da olqylyqtar auyzgha alynbaytyn boldy. Shyn mәnisinde olar da qatelesedi ghoy. Partiyalyq nasihat kóbeydi. Qazirgi jýrgizilip otyrghan memlekettik sayasy kurs qana nasihattalady. Mәselen, «Joldaugha - qoldau» jyl boyy jýrgizilip otyratyn boldy. Oppozisiyagha efir berilmeytin boldy. Búryn Jarmahan Túyaqbay, taghy basqa da oppozisiya serkeleri ara túra gazetke shyghyp túratyn edi. Qazir oppozisiya turaly auyzgha da almaymyz.

«Týrkistan» gazetining tilshileri:

Meninshe, «Núrmedia» qúramyna engeli beri «Týrkistan» gazetinde shygharmashylyq túrghyda aitarlyqtay ózgeris ne serpilis bolghan joq. Materialdyq jaghynan alghanda da, qyzmetkerler jalaqysyna azyn-aulaq tiyn-teben qosylghany bolmasa, tilshiler qauymynyng qaltasy qalyndady deuge kelmeydi.
Esesine, jurnalisterding shygharmashylyghyna baqylau men qadaghalau kýsheyip, biylikting tapsyrysymen jazylatyn nauqandyq materialdar (mysaly, Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyghy, Preziydentting nemese Astananyng tughan kýni t.b.) qatary artty. Soraqysy sol, búryn onsyz da tóbege ýnemi tónip túratyn «úrtoqpaqtan» yghyp, sózderdi «júmsartugha» tyrysatynymyz azday, endi qarapayym sózderding ózine sinonim izdep, әbigerge týsetin boldyq. Biylikke nemese yqpaldy key túlgha, kәsiporyngha qatysty sәl qatqyldau aitylghan sózderding negizdiligi men oryndylyghyna, faktilerding aiqyndylyghyna qaramastan, sóilemderdi «júmsartugha», kóp jaghdayda maqalanyng qúlaq-múrnyn qúntita qysqartugha qúmar. Sóz joq, psihologiyalyq túrghyda jasalatyn múnday qysym jurnalisti «sen tiymesen, men tiymennin» kerin keltiretin jalpylama sóilemderge jýginuge mәjbýrleydi. Áriyne, búl tek bir bizding ghana emes, otandyq BAQ-tyng basym bóligine tәn problema. Býginde әriptesterimizding kópshiligi qogham ýshin týiindi týiitkilge ainalghan kez kelgen mәseleni batyl qauzaugha qauqarsyz. Óitkeni, redaksiyanyng ústanatyn baghytyna qayshy kelmeu sayasatymen birge sәl mýlt ketken sәtindi andyp túratyn (kóp jaghdayda kózge kórinbeytin) «úrtoqpaq» bar. Osynyng saldarynan jurnalisting aitar oiy - shashyranqy, pikiri - jaltaq, maqsaty - búlynghyr.

Tobyqtay týiin:

Eki gazetting qyzmetkerleri de birdey problemany sóz etip otyr. Olardyng pikirin qorytyndylay kelip, mynaday týiin jasaugha bolady:
1. ishki senzura kýsheygen
2. Balama pikirler azayghan.
3. «Núr Otan» partiyasynyng nasihaty kýsheygen
4. Oppozisiyagha efir berilmeytin bolghan
5. syny maqalalargha oryn joq
6. materialdyq jaghday jaqsarghan

BÁSEKELESTIK AZAYDY

Osy rette biz tәuelsiz sarapshylardyng pikirine jýginudi jón dep sanadyq. Olardyng arasynda sayasattanushy, orystildi jәne qazaqtildi jurnalister bar.

Aydos Sarym, sayasattanushy:

- Óz basym qazaqtyng búqaralyq aqparat qúraldary naryghyndaghy holdingtenu ýderisterine ong bagha bere almaymyn. Búnyng birneshe sebepteri bar.

Media-holdingti jasaqtau belgili bir maqsattargha qyzmet etuge tiyis. Mysaly, Qazaqstannyng keybir naryghy jetkiliksiz, jurnalistik kýshteri az oblystarynda holdingtenu dúrys nәtiyje berip otyrghan siyaqty. Osy arqyly onsyz da az jurnalisterding basy qosylyp, aqparattardy dayyndau, taratu, baspagerlik infraqúrylymdy arzandatu siyaqty tehnologiyalyq siklder birshama jenildedi, arzandady deuge bolady. Biraq, elimizding barlyq aimaqtary birdey emes, yaghny bir oblysta jýzege asqan tehnologiya, kelesi oblysta mýldem basqa nәtiyjege aparuy yqtimal. Bas kózsiz holdingtenu tipti teris nәtiyjege aparady.
Holdingtenuding san týrli sebebi bar. Mәselen, tabighy týrde, biznesting damu logikasynan shyghatyn holdingtenu bolady. Bir gazet iya jurnal qosymsha óz oqyrmandarynyng auqymyn kóbeytu ýshin jana ónim, jana naryq izdey bastaydy. Sol kezde bir gazet birneshe jeke-jeke jobalargha, syrt kózge birinen-biri tәuelsiz basylymdargha bólinedi. Búny shartty týrde «evolusiyalyq holdingtenu» deyik. Mysaly, «Júldyzdar otbasy» atty jurnaldyng ainalasyndaghy jobalar osy baghytpen damyp keledi. Onyng iyesi ózine tiyimsiz jobalardy qarjylandyrmaydy, naryqtyng yrqymen jýrip otyrady.
«Sayasy holdingtenu» bar. Mysaly, san aluan basylymdar men baspasóz kózining iyesi ózining media-resurstaryn biriktirip, olargha belgili bir baghyt-baghdar berip, belgili bir maqsattargha qyzmet etuge tyrysady. Búl jerde naryqtyng zandary emes, sayasy mýdde men sayasy maqsat birinshi oryngha shyghady. Menshik iyesi keybir jobalardy qarjylyq túrghylan tiyimsiz ekenine kóz jetkizse de, olardyng artynda túrghan auditoriyany eskerip, olardy qarjylandyrudy jalghastyra beredi. Mysaly, býgingi kýni júmys istep jatqan respublikalyq jәne aimaqtyq holdingterding barlyghy derlik osy prinsippen qúrylghan. Olar ýshin eng bastysy jәne negizgisi býgingi kýni jýzege asyp otyrghan memlekettik sayasatty birauyzdan qoldap, sony halyq arasynda nasihattau. Alayda, olargha rúqsat etilgen «sayasy dәliz» óte tar, býgingi kópshilikting maqsat-mýddesine para-par emes. Sondyqtan da olargha degen senim joghalady. Eger belgili bir basylymdar últqa qajetti taqyryptardy kótermese ne bolmasa jetkilikti dengeyde aitpasa, olargha degen súranys tómendeydi, olardyng oqyrmandary basqa da «balama» aqparat kózderin izdep, taba bastaydy.
Sondyqtan da bolar, býgingi kýni memlekettik holdingterge kirgen qazaq basylymdary negizinen oqyrman ýshin emes, biylikting nazary men kónilin aulau ýshin talasady. Últtyq taqyryptardy «qajetti dengeyde» nasihattau gazetterding taralymyna әser etetini belgili, alayda onyng ornyn memlekettik organdar memtapsyrys pen aimaqtyq, vedomstvolyq jazdyru jýiesi arqyly toltyryp otyrugha ýmittenedi. Búl óz kezeginde, qazaq basylymdarynyng sapasyna keri әserin tiygizip, basylym men onyng tútynushysy arasyndaghy tabighiy-naryqtyq qatynastardyng әlsireuine әkelip soghady. Basylymdardyng basshylyghy qiyn tandaugha tap bolady: tútynushylardyng sany bir adamgha ne bir mekemege deyin qysqarghan jaghdayda jurnalistik, azamattyq pozisiyany, ústanymdardy saqtau qiyndap ketedi.
Topshylay kelgende, holdingtenu býgingi qazaq baspasózine ýlken payda әkeldi dep aita almaymyn. Ras, daghdarys kezinde olardyng janyn saqtap qalugha, oqyrmanyn alyp qalugha mýmkinding berdi. Al bolashaqta ne bolmaq? Naryqtyng zanyna baghynbay ómir sýruding basty keseli ruhani, kәsiptik, adamy degradasiya bolyp tabylady. Sondyqtan aldaghy uaqytta biylik organdary, yaghny holding iyeleri myqtap oilanuy tiyis. Negizinen keybir ayaghynan tik túrghan, aty men tәjiriybesi bar basylymdar «erkin jýzuge», naryqtyq stihiyagha jiberilui tiyis. Óitpese, olardyng ornyna basqa basylymdar kelip, bir basylymnyng emes, bar holdingting qúlauyna әkelui ghajap emes.

Serik Maleev, «Altynorda» internet gazetining jetekshisi:

- Men tek qana «Núr media» holdingine engen «Týrkistan», «Ayqyn», «Dala men qala» gazetteri jayynda ghana aita alamyn. «Týrkistan» jayynda aitar bolsam, gazet songhy kezderi óte kýsheyip keledi. Sapaly maqalalardyng sany artty. Qazaq tarihyna qatysty qyzyqty diskussiyalardyng sany artty. Kóptegen maqalalar sapaly jәne joghary jurnalistik dengeyde jazylghan. Eger, redaksiya gazetting pozisiyasyn әli de kýsheytemin dese, taghy da eki-kýshti jurnalisti júmysqa aluy kerek.
«Ayqyn» turaly aitar bolsam, múnda әrbir aitylghan sóz ýshin jauapkershlik kýsheydi. Gazetti ministrlikter men vedomstvolar óte qatty qadaghalap otyrady. Eger qanday da bir syny maqala nemese qoghamdyq pikir tughyzatyn materialdar jaryq kóre qalatyn bolsa, dereu jogharydan shara qoldanyla bastaydy. Áriyne, múnday jauapkershilik jurnalisterdi tәrtipke shaqyratyny ras, biraq, sonymen qosa, shygharmashylyq túrghydan sharyqtaugha, oilanugha múrsha bermeydi. Biraq, ózge amal joq. Mening oiymsha, «Ayqyn» respublikalyq basylymdardyng ishinde manday aldy gazet der edim.
«Dala men qala» gazetining qyzmetkerleri Núrmediagha enui arqyly qyzmetkerlerining maternialdyq jaghdayyn rettep aldy. Búl da manyzdy mәsele.

Júldyz Tóleu, Stan tv aqparattyq beyne portalynyng qazaq redaksiyasynyng jetekshisi:

Aqparattyq sayasat aldymen onyng qarjylyq qúryltayshylaryna tikeley baylanysty bolady. Respublikalyq dengeyi joghary sanauly qazaqtildi gazetter biylikting qol astyndaghy mediaholdingke kirgendikten, әriyne eng aldymen tәuelsizdigin joghaltady. Gazet biylikten aqsha alyp otyrghandyqtan, basylym basshylary memlekettik tapsyrysty aldynghy kezekke qoyady. Oqyrmandy tartatyn bastapqy better úranshyl maqalalarmen tolady. Al sonda isteytin erkin oiyn bildirgisi keletin jurnalisterding maqalalary kóbinese senzuradan ótpey qalyp jatady. Nemese, gazet betteri tolyp qalyp, nómirge jiberilmey qalady. Al kelesi sanda ol maqala ózining ózektiligin jongy mýmkin.

Sol sebepten, «Núrmedia» jәne «Arnamedia» holdingterine kirgen qazaqtildi basylymdardyng aqparattyng sayasatynan eng aldymen jaltaqtyqty, «asyra silteushilikti» bayqaugha bolady. Erkin oy tәueldi bolghan kezde qalam әrkezde jaltaq bolady. Sosyn tym iyilgish, úrandy sózdermen biylikke jaghynu maqalalaryn kóp kóruge bolady. Búl әriyne oqyrmandy tartpaydy. Sondyqtan qazaqtildi basylymdar bәsekelestigin joyady. Qazaqtildi basylym bәsekeden qaghylu degen sóz, qazaq tiline de qauip tónedi degen sóz. Al múnyng sony memlekettilikke, tәuelsizdigimizge qauip degen sóz. Biylikting qazaqtildi basylymdardy uysynan shygharmay, qúryqtap ústaghysy keletini de sol.

Ekinshiden, sonda isteytin talantty jurnalisterding sóz erkindigine, biliktiligine de keri әserin tiygizedi. Qazaqstanda bolyp jatqan sayasy oqighalargha erkin qalam siltey almaghannan keyin qazaqtildi jurnalisterding kóbi mәdeniyet, óner, shetel sayasaty taqyryptaryna qalam siltep jatady.

Júldyz Ábdilda, jurnalist:

Búqaralyq aqparat qúraldaryn iri holdingterge, naqtyraq aitqanda «Arna mediagha» biriktiru asa ontayly sheshim boldy dep oilamaymyn. Sebebi, birinshiden, «Arna mediagha» kirgennen keyin ilgeride kóp-kórim shyghyp jýrgen birqatar qazaq gazetteri holdingting sayasatyn kýittep ketti. Ekinshiden, búqaralyq aqparat qúraldarynda preziydentting joldauyn nasihattau, ony tәptishtep týsindiru, preziydentti maqtau jәne madaqtau baghytyndaghy materialdargha basymdyq berildi. «Memlekettik tapsyrys» ispetti múnday materialdar qazaq basylymdarynda onsyz da az shyghatyn salmaqty, saliqaly dýniyelerdi tasada qaldyryp otyr. Ýshinshiden, búryn da bәsekelesip jarytpaytyn basylymdar endi bәsekege tipten úmtylmaytyn da boldy. Úmtylugha shamasy da qalmady. Ýlken saraptamalar joqtyng qasy. Bolsa da, «ógizdi de óltirmeytin, arbany da syndyrmaytyn» sarynda. Holdingterge biriktiru qazaq gazetterining mazmúnyn jútatyp, mәnin ketirdi me dep oilaymyn. Búl, әriyne, mening jeke pikirim.

Sarapshylardyng pikirin qorytyndylay otyryp, taghy da problemanyng bir mәselede ekendigin kóremiz.
1. Sóz bostandyghynyng ayasy tarylghan
2. Ishki senzura kýsheygen
3. gazetter búghan deyin ústanyp kelgen pozisiyasyn jәne túraqty oqyrmanyn joghalta bastaghan.
4. Memlekettik tapsyryspen basylatyn materialdar kóbeygen
5. Bәsekelestik tasada qalghan
6. jekelegen basylymdardyng materialdyq tehnikalyq bazasy jaqsarghan

Biraq, materialdyq tehnikalyq bazanyng memlekettik tapsyrys arqyly jaqsaruy da jaqsylyqqa әkelmeydi. Óitkeni, holding qúramyndaghy gazetter oqyrman ýshin kýresip jatqan joq, kerisinshe, biyliktin, ýkimetting kónilin tabu, solardyng qolayyna jaghu ýshin bәsekelesip jatyr. Oqyrmanmen sanasa bermeydi de. Jarnama berushilerdi tartu ýshin oqyrmandy kóbeytu maqsat boluy tiyis. Búl prosess naryqtyq qoghamgha beyimdeluden góri, jatypisherlikke alyp keleri sózsiz. Al, qogham medaliding ekinshi jaghynan, oppozisiyanyng oy pikirinen mýldem beyhabar qaldy.

Holding qúramyndaghy gazetterding mýldem qozghamaytyn taqyryptary nemese tek biylikting auanymen aitylatyn әngimeler:

1. M. Jәkishevting isi
2. M. Áblyazovting isi
3. E. Jovtisting mәselesi
4. R. Áliyevting jaghdayy
5. Oppozisiyalyq partiyalardyng N. Nazarbaevtyng ornynan ketuin talap etui
6. «Azat», «Algha» partiyalarynyng mәlimdemeleri

Tendensiya
• Batysta sayasy sensasiyalyq mәlimdemelerdi alghashqy bolyp beruge úmtylu basym bolsa, bizde sayasy mәselelerdi berude anysyn andu, ózgeler búl aqparatty qalay beredi dep jaltaqtau, resmy basylymdardyng sonynan ilesu sekildi tendensiya bayqalady.
• Partiyalyq baspasóz mәslihattaryn nasihattau, memlekettik tapsyryspen maqala jazu, media plandy oryndau
Ne isteu kerek?
1. Gazetterding ishki senzurasyn әlsiretu kerek. Mysaly, orystildi gazetterding kóbi memlekettik tapsyrystan óte kóp qarjy alady. Biraq, olar birjaqty aqparatpen qalyp otyrghan joq. Búl, bizdinshe ishki senzuragha da baylanysty sekildi.
2. Biylikke tәuelsiz aqparattyq sayasat qalyptastyru
3. «Núr medianyn» búl gazetterdi qanatynyng astyna alyp, materialdyq tehnikalyq túrghydan qamtamasyz etkeni jaqsy. Biraq, ishki aqparattyq-saraptamalyq sayasatqa aralaspauyn talap etu.
4. kez-kelgen maqtau materialdarynyng keri әseri bolatyndyghyn úmytpau. Ýnemi «Núr Otannyn» jaqsy jarnamasyn bere beru de oqyrmangha keri әser etip, olardyng narazylyghyn kýsheyte týsetin bolar. Sol sebepti de syny materialdardy kóbeytu
5. Oppozisiyagha gazet betterinen oryn beru, balama aqparatty meylinshe molaytu. Búl sóz bostandyghynyng ayasyn sәl de bolsa keneyte týsedi.

www.minber.kz