Mәskeu basqarghan Kenes Odaghy zamanynda kórshiles, tili bir, dini bir bauyrlas últtargha qaraghanda tilinen, salt-dәstýrinen, últtyq sana-seziminen kóbirek airylyp, kóbirek orystan últtyng biri – qazaq ekeni ras. Ásirese, óz ana tilinen, ata-baba dәstýrinen mýlde bezip ketkender de bizde kóbirek boldy. Búl jeke túlghanyng ghana mәngýrttenui.

Al tәuelsizdik alghanyna shiyrek ghasyrdan asyp ketken qazaq últy óz jerinde egilip, óz jerinde orylyp, ózi diyirmenge tartyp  pisirilgen nanynyng ózin «moskovskiy», «borodinskiy», «belyy russkiy», «krestiyanskiy» taghy-taghy dep nelikten oryssha ataytyny turaly oilanyp kórdiniz be? Búl jeke túlghanyng emes, tútas últtyng mәngýrttenui emes pe? Eger siz últtyq sanadan, últtyq namystan júrday mәngýrt bolmasanyz, óz nanynyzgha óziniz oryssha at qoyyp jep otyrmas ediniz ghoy. Al, siz óz elinizding nanyna nemese basqa bir taghamyna oryssha at qongdyng arjaghynda qanday әnjilik sayasat jatqanyn bilesiz be? Búnyng arjaghynda búl «nash russkiy hleb», «nash moskovskiy», «nash borodinskiy hleb», tak chto qazaqtyng nanyn jep otyrsyng dep shalabyndy shayqamay-aq qoy degen ishki aram pighyl jatqanyn anqau qazaq týsinbeydi. Shovinistik, imperialistik sol sayasatty týsinbek týgil dýkenge kelgen qazaq ataulynyng «bir bulka beriniz», «bulochka qanday», nemese kәdimgi kýlsheni, «lepeshka», kómeshti «kirpich nan», «pirojok» dep tilin qyryq búrap túrghanyn kóresiz. Sondaylargha qarap túryp, «apyr-ay, osy biz anau mәngýrt, mynau mәngýrt qoy sony qoyshy» dep jeke adamdardy kýstanalap jatamyz, al shynynda tútas últ retinde, yaki, týp-týgel últtyq sanadan, últtyq namystan airylghan mәngýrt últqa ainalyp,  sony bayqamay jýrgen joqpyz ba?-degen ýmitsizdik uayymgha týsip ketkenindi de sezbey qalady ekensin. Álde nadandyq pa, әlde әiel jynysty pendening qansyqqa tansyqtyghy basym bola ma qaydam, әiteuir janaghyday oryssha aralastyryp sóileuge qazaqtyng jalpaq tilimen aitqanda әsirese «qatyn-qalashy» qúmar keledi. Solar kәdimgi tórt búryshty kómesh nandy «kirpich» dep túrghanda eng kiyeli, eng qasiyetti taghamdy qorlap túrmyn dep oilay almaytyny, últtyq sana, últtyq namys degennen mahúrymdyghy ishindi it tyrnaghanday etedi. Al ózimizben kýndelikti ydys-ayaghyna sheyin aralasyp ketken úighyr halqy bazargha aparyp satatyn alaqanday nanyna «uchpúshmaq» yaghny «ýshpúshpaq» dep at qoyyp alghan. Eger sony qazaq pisirip satatyn bolsa ony «treugoliniyk» dey me Qúday bilsin!

Qazaq  endi ózi qysy-jazy arqa eti-arsha, borbay eti-borsha bop asyrap-baqqan malynyng etinen jasalghan taghamdargha da orystyn, ukrainnyn, ata-babasy týgil ózi kózimen kórmegen aghylshyn, tay, fransuz siyaqty últtardyng taghamynyng atauyn beretin boldy. Áytpese, sonau Shalqardaghy – Shómishbaylar , Shúbartaudaghy – Sherhandar qys-ayazgha qarylyp, jaz-ystyqqa ystalyp jýrip baghyp-qaqqan jylqysynyng shújyghyn «kolbasa Moskovskaya», «Kiyevskaya» dep, ózining esigining aldyndaghy aqbas túqymdy siyrynan sauyp alghan sýtine «Mumunya», «Krestiyanskaya», «Zorikin lug», «Odariy», «Moe moloko», «Domik v derevne» al baltamen shauyp jemese tis ótpeytindey etip qatyrghan irimshigine «gollandskiy» t.t dep at qoyghany nesi? Qazaq bayaghyda jylqy, týie, siyryn iri qara dep jalpy ataumen ataytyn. Qazir siyryn oryssha «krupnyy rogatyy skot» degennen tәrjimalap «mýiizdi iri qara» deytin boldy. Búl endi qazaqtyng ózi týgil tilining de orysshadan tәuelsizdik ala almaghan otar til qalpynda qalghanyn kórsetip-aq túr. Qazir ashanagha baryp «sorpa bar ma?» deseng «govyajiy», «baranina» bar deydi. Bazarlarda siyr etining ýstinde «Govyadina», jylqy etining ýstinde «konina», qoy etining ýstinde «baranina» dep jazuly túr jәne solay jazyp qoyyp satyp otyrghandardyng bәri qazaqtar. Olar jylqynyn, siyrdyng jiligin jilik demeydi, «lytka» deydi.

IYә, aqyl-esi týzu últ ta, sol últtyng aqyl-esi dúrys adamy da óz jerinde ózi baghyp-qaghyp ósirgen maldyng eti men sýtinen, ózi egip ózi pisirgen nannan jasalghan taghamdy ózin ghasyrlar boyy ezgide ústap kelgen últtyng tilinde aitpasa kerek. Amal ne. Áriyne, búnyng bәrine jәy qarataban qazaqty kinәlaugha bolmaydy. Búl sirә, býginde býkil biylikti de, baylyqty da qolyna alyp alghan keshegi kenestik otarlyq sanadan aryla almay, әli de  Reseyding qolshoqpary kýiinde qalyp qoyghandardyng kinәsi boluy әbden mýmkin. Ondaylardy qazaq «kýshiginen talanyp qalghan» deydi. Olardyng qúldyq minezden qútyluy ekitalay. Bizding búnday zar-zapyrangha týsetinimizdi qayran babalarymyz Resey qazaq dalasyna dendep kire bastaghanda-aq bayqaghan eken. Sonau zamanda-aq Kishi jýz Tileu ruynan shyqqan Sarysholaq shayyr Boranbayúly orys otarshyldary elin de, jerin de, tilin, dinin de jalmauyzday jalap-júqtap, býldirip oiyna kelgenin istep baratqanyn kórgende

Áulie Mónke aitqany

Aynymay keldi aldyma

Baghymnyng neden qaytqany

Qúdaydyng kónili qaldy ma

Elimdi biylep barady

Keshegi kelgen qanghyma, - dep kýiinishting uyn ishkendey zar tógedi. Al úrpaghynyng tili shúbarlanyp, oryssha sóilegendi sәn kórip jýrgenin andaghan Ábubәkir Kerderi «Tili ekeuding – dini ekeu» degen әuliyelik sóz qaldyrdy artynda. Olardyng da berjaghynda óz elinde qolda bar baylyghynan, jer-suynan, tili men dininen, ata-saltynan airylyp baratqan últynyng basshylarynyng beyqamdyghyn, tipti, óz halqyn Resey úlyqtarynyng tabanyna salyp berip otyrghanyn kórgen, qaruly orys jasaqtaryna qarsy túra almay Qaraqalpaq asyp bara jatqan Esengeldi Aqpan jyrau:

Sher-shemendey qaynaydy-au

Kókirekting sanasy-ay,

Sanasyz bolyp barasyn

Sary qazaqtyng balasy-ay

Orysqa elin jem qylghan

Biylerding auzy alasy-ay,-dep at jalyn qúshyp túryp enirep jylapty deydi әkelerimiz. Sol Aqpan jyrau atamyz býgingi oryssha sóilep, oryssha oilaytyn qazaq ministrler, qazaq zangerler nemese qazaq bankirler siyaqty eshqanday yurfak, eshqanday ekonomfak bitirgen emes. Ol eshqanday sayasattanu, filosofiya ghylymdarymen ainalyspasa da sol kezde Resey jaqtan qazaq dalasyna basa-kóktep kelip jatqandar onysymen qoymay qazaqtyng jas úrpaghyn, úl-qyzy, últtyq sanasynan aiyrugha, tilinen, salt-dәstýrinen aiyrugha kýsh saluda ekenin sol kezde-aq anghardy. Ayyrghany, úrpaghymyzdyng sanasyzdanghany emey nemene býgingi úl-qyzdarymyz qazaqtyng qymyz, qymyran, shúbat, airan, irkit, shalap, irimshik, qúrt, qaymaq, kilegey, sýzbe, syqpa, torta, malta, sarysu t.b. siyaqty sýt taghamdaryn da bilmeydi. Asylghan etti «beshbarmak» deudi ghana biletin qazaq jastary sol qazaqta etten bastap, qazy, qarta, jal-jaya, sýret, búj, әsip, quyrdaq, ýzben, qaqpysh (qaqtalghan et) t.b siyaqty et taghamdary bar ekenin, orysta sonyng jýzden biri de joq ekeninen beyhabar. Olar atauynyng ózi ersi amlet, kotlet fransuzdiki, hot-dog (ystyq et degendi bildiredi), kokteyli (әteshting qúiryghy degen sóz) aghylshyndiki, al borsh ukraindiki ekeninen de beyhabar. Biz jastayynan óz últynyng taghamynyng dәmin tatyp óspegen úrpaq eshqashan últjandy, otansýigish azamat bop óspeytinin esten shygharmauymyz kerek. Bizding Reseyden azattyq aldyq dep toy-toylap shuyldaghanymyzgha 25 jyldan asyp ketti ghoy. Endeshe, býgin osynday әngime kóterip, óz jerimizde óz nanymyz ben óz et-sýtimizdi qay tilde ataytynymyzdy talqylap maqala jazyp otyruymyzdyng ózi kisi kýlerlik is emes pe? Al, qazir birin-biri «bratanym», «sestrenkam», «monshany», «banya» dep ataytyn qazaq býite berse, kóp úzamay nandy-hleb, etti-myaso dep ataytyn beysharalyq kýige týspesine kim kepil?! Ukrainada orys tilinde sóileuge, teledidar arqyly oryssha habar taratugha tyiym salyndy. Óitkeni, olardyng tili mýlde joyylyp ketuding az-aq aldyndaghy kýige týsken. Estoniya, Moldova, Litvalar da sóitip jatyr. Olardyng tili, salt-dәstýri búzylmaghan kýiinde saqtalyp qalsa da sóitude. Myna túrghan Ázirbayjan, Ózbekstan, Tәjikstan, Týrkimenstanda orys gazet-jurnaldary joqtyng qasy, al telearnalary týgelge juyq óz tilinde. Olardikimen salystyrghanda bizding tilimiz de, últtyq salt-dәstýrimiz de, tipti últtyq sanamyz da orasan zor ózgeriske úshyraghany ras. Endeshe ne istemek kerek? Búl mәseleni qolgha aludy kimge, kimderge tapsyramyz?

Myrzan KENJEBAY, aqyn

QR Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz