Búl saualgha jauap beru tek bir qaraghanda onay. Shyn mәninde saual qua otyryp, tym alysqa ketuge bolady. Sebebi qazaq taypalary men rularynyng shyghu tegin izdegen kez kelgen zertteushi әiteuir bir kezde Qazaqstan aumaghynan shyghady. Jәne onyng izdenis barysynda ashqan janalyqtary ózge halyqtar men elderding búrynnan qalyptasqan tarihyna sózsiz qarama-qayshy keledi. 
Al eger onday zertteulerdi jariyalaugha kirissen, últaralyq, tipti memleketaralyq qaqtyghystar tudyratyn alghysharttargha jolyghasyn. Búl asyra silteu emes. Az ghana uaqyt búryn osyghan úqsas oqigha Tailand pen Kampuchiyany memleketarlyq shiyeleniske alyp keldi. Sebep - taylyq aktrisanyng \óz elinde tanymal, degenmen, qatardaghy azamatshanyn\ kampuchiyalyqtar maqtanysh tútatyn tarihy eskertkishti shyn mәninde olar emes, taylyqtar túrghyzdy degen mәlimdemesi. 
Degenmen, búlay alysqa úzamay-aq qoyayyq. Qazaqstannyng ózinde birqatar tarihshy ózderining zertteu júmystarynyng nәtiyjesin jariyalaymyz dep, kóptegen adamnyng ashu-yzasyn oyatty. Eger is ashu-yzamen shektelip qana qoysa. Keyde ol ashu-yza resmy sipat alady. Al  biylikting ashu-yzasy tusa, kinәli dep tabylghandar jauapqa tartylady. Sodan keyin jazagha kesilgen tarihshy kótergen taqyrypty qalghan júrt úzaq uaqyt ainalyp jýredi. 

Búl saualgha jauap beru tek bir qaraghanda onay. Shyn mәninde saual qua otyryp, tym alysqa ketuge bolady. Sebebi qazaq taypalary men rularynyng shyghu tegin izdegen kez kelgen zertteushi әiteuir bir kezde Qazaqstan aumaghynan shyghady. Jәne onyng izdenis barysynda ashqan janalyqtary ózge halyqtar men elderding búrynnan qalyptasqan tarihyna sózsiz qarama-qayshy keledi. 
Al eger onday zertteulerdi jariyalaugha kirissen, últaralyq, tipti memleketaralyq qaqtyghystar tudyratyn alghysharttargha jolyghasyn. Búl asyra silteu emes. Az ghana uaqyt búryn osyghan úqsas oqigha Tailand pen Kampuchiyany memleketarlyq shiyeleniske alyp keldi. Sebep - taylyq aktrisanyng \óz elinde tanymal, degenmen, qatardaghy azamatshanyn\ kampuchiyalyqtar maqtanysh tútatyn tarihy eskertkishti shyn mәninde olar emes, taylyqtar túrghyzdy degen mәlimdemesi. 
Degenmen, búlay alysqa úzamay-aq qoyayyq. Qazaqstannyng ózinde birqatar tarihshy ózderining zertteu júmystarynyng nәtiyjesin jariyalaymyz dep, kóptegen adamnyng ashu-yzasyn oyatty. Eger is ashu-yzamen shektelip qana qoysa. Keyde ol ashu-yza resmy sipat alady. Al  biylikting ashu-yzasy tusa, kinәli dep tabylghandar jauapqa tartylady. Sodan keyin jazagha kesilgen tarihshy kótergen taqyrypty qalghan júrt úzaq uaqyt ainalyp jýredi. 
Osylaysha 1952 jyly sol kezdegi kórnekti tarihshylar E.Bekmahanov, B.Sýleymenov tútqyndalyp, 25 jylgha sottalyp ketti. Olargha «burjuaziyalyq últshyldar» degen aiyp taghyldy.
Bas-ayaghy on bes jyl ishinde qazaqqa syrttan tanylghan tarih ýlgisine kýmәnmen qaraghan barlyq qayratkerler qudalanyp, aidalyp, atylyp bitti. Sodan keyin Úly Otan soghysy bastaldy.
Osydan birneshe jyl ótkennen keyin qalghan biren-saran tarihshy ghalym óz halqynyng ótkenine әdil bagha beruge qayta talpynys jasaydy.  Tarih ghylymdarynyng kadidaty B.Aspandiyarov «Qazaqtyng ýsh jýzining qalyptasuy» atty taqyrypty zerttey bastady. Tipti zertteu júmysy bekitilip, Respublika Ghylym akademiyasynyn  Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng 1950 jylghy josparyna engizildi.
Ári qaray ne bolghanyn O.Sýleymenovtyng osy jaqynda «Prostor» jurnalyna jariyalanghan materialynan kóre alasyzdar. B.Aspandiyarovtyng qazaq jýzderi, taypalary men rulary turaly enbegi de sonda jaryq kórgen.
Búrynghy uaqytta, yaghny 90-shy jyldardyng basyna deyin B.Aspandiyarovtyng júmystary avtorlar ýshin jәne tarih taqyryby qyzyqtyratyn qarapayym júrt ýshin tyiym salynghan enbekter sanatynda bolatyn. Qazir olardy oqy otyryp, ótkenimiz turaly әdebiyet bibliografiyasyn qúraytyn enbekterding kóbin biz nege tym kesh qolgha týsiremiz degen súraqqa jauap izdeysin. Sebebi, júrtshylyqqa B.Aspandiyarovtyng «Ejelgi qazaqtardyng meken etken jerleri turaly birqatar derek» jәne «Qazaq atauynyng shyghu tegi turaly syn maqalalar»  sekildi enbekteri búrynnan jaqsy tanys bolsa, 1960-1980 jyldardyng ózinde qazaqtyng qoghamdyq iydeyalary basqa arnamen aghar edi. Ghalym qazaq taypalary men rulary resmy syzylghan kenistik sheginen kólemdi aumaqty meken etken dep esepteydi. 
Negizinde, qazaq handyghy tolyq maghynasynda qazaq memleketi bolyp esepteldi me? Biz eseptelgen joq dep oilaymyz. Qazirgi tarihshylardyn     búrynghy zaman qazaqtaryn Qazaqstannyng qazirgi aumaghy kólemine  tyqsyryp tyghugha jasaytyn әreketteri tang qaldyrady. Qazaqtyng halyq retinde jәne belgili bir shekarasy bar aimaq retinde tarihy bir-birine sәikes kelmeydi, búny úghatyn kez jetti. Áytpese qazaq foliklorynyng Qyrym, Tana (Don), Azau (Azov), Kazani sekildi t.b. (Qaranyz.: «Bes ghasyr jyrlaydy» basylymy, Almaty)  ataulargha túnyp túrghanyn qalay týsindiruge bolady?
B.Aspandiyarovty oqyp otyryp,  ótken tarihty osy tәsilmen zertteuding sol kezding ózinde-aq paydalanylghanyn kóresiz. Búghan B.Aspandiyarovtyng «Ejelgi qazaqtardyng meken etken jerleri turaly birqatar derek» atty enbeginen alynghan myna bir joldar kuә bola alady:
«Myna qanatty sóz óte manyzdy tarihy maghynagha iye:
Barghan jering Balqan tau,
ol da bizding kórgen tau..
Týsinikteme berip jatu artyq, maqal ejelgi qazaqtardyng tanym kókjiygin kórsetip túr: Al, tómendegi joldar jogharyda kórsetilgen derekke oryndy tolyqtyru bolmaq:
Qyzyndy ber Qyrymgha,
Úlyndy jiber Rumgha.
Búl mysaldar ejelgi qazaqtardyng Europanyng shyghysyndaghy taypalarmen jәne eldermen keninen baylanysta bolghanyn kórsetedi».   Búl mәlimdemening qazaqtargha kóptegen tarihy derekter tanugha әues qazirgi avtorlar emes, «burjuaziyalyq últshyl» degen aidar taghyp, qatal jaza alatyn uaqytta aitylghany qayran qaldyrady. 
Qazir uaqyt basqa. Biraq B.Aspandiyarov jarty ghasyr búryn aitqanday qazaqtyng әli túmangha bókken tarihyn  «obektivti, qaharmandyq temperamentti aralastyrmay, salqynqandylyqpen taldau»   jәne «búl qym-qighash mәseleni» «ortaq kýshpen»  sheshu isi әli kýnge deyin kýn tәrtibinen týsken joq. Men tarihshy emespin, jurnalistpin. Biraq, búl mәselemen kópten beri ainalysyp jýrgendikten, mening búl talpynysym artyq bolmas dep oilaymyn.
Osy kýnge deyin qazaq tarihynyng tylsym tústary kóp. Ásirese tarihy basylymdarda oryn alatyn «kazaktardyn» qaysysyn qazaqtardyng arghy atasy sanap, qaysysyn orys jәne ukrain kazaktarynyng atasy dep esepteu kerek degen mәsele talas tudyrady.
«Qazaqtar» degen etnonim qaydan shyqty jәne onyng «kazaktar» etnoniymine qanday qatysy bar? Qazaq jýzderi qashan jәne qanday jaghdaylarda payda boldy? Monghol shapqynshylyghy kezinde qazaqtar Otyrardy erlikpen qorghady ma әlde basyp alugha erlikpen atsalysty ma? Búnday saualdar kóp. Jәne olargha әli kýnge deyin jóni týzu jauap joq. Qazaqtanushylardyng ózderi múny moyyndap otyr.
Mysaly, qazaqtar jónindegi eng bedeldi aghylshyn mamany bolyp tabylatyn, Ortalyq Aziya, Shyghys jәne Afrika jónindegi zertteu ortalyghynyng diyrektory Shirin Akiynerding pikiri mynanday: «Qazaq» sózining etimologiyasy әli kýnge deyin qúpiya qalyp otyr. Halyq etimologiyasy búl sózding shyghu tegin «Qaz» jәne «aq», yaghny «aq qaz» \ejelgi totemdik simvol\ turaly anyzben baylanystyrady. Osy mәselege oray kóptegen teoriyalar úsynylghanmen, tarihshylar men filologtar búdan ózge nanymdy týsinik bere almay otyr». (Sh.Akiyner «Qazaq sana-sezimining qalyptasuy. Taypadan últtyq memleketke deyin»).
«Qazaq» etnoniymi kenes kezinde oilap tabylghan. Ol barynsha jasandy, sebebi biz ózimizdi «kazah» dep emes «qazaq» dep ataymyz. Patshalyq dәuir kezinde bizdi Resey kazaktarymen shatastyrmas ýshin aldymen «qyrghyz-qaysaq» dep atady, keyinirek «qyrghyz» deytin boldy. Búlardyng barlyghy syrttan tanylghan etnonimder, sebebi qazaqtar ózderin eshqashan búlay ataghan emes.  Patsha kezinde de, kenestik uaqytta da bizding halyq aldymen «kazah» emes, «kazak» ataldy. Romanovtar dәuirinde búl ýrdis Ekinshi Ekaterinagha deyin kórinis tapty, al kenes biyligi kezinde HH ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldaryna deyin oryn alyp keldi.
HIH ghasyrdyng ózinde A.S. Pushkinning zamandasy Nikolay Polevoy «Orys halqynyng tarihy» atty kóptomdyq shygharmasynda «Aziyada әli kýnge deyin býtin bir Týrik ordasy kazak \qyrghyz-qaysaq\ dep atalyp keledi» dep jazdy. Odan keyingi uaqyttarda Reseyde «kazaktar» degen etnoniym  qazaqtargha qatysty mýlde paydalanbaytyn boldy. Ony Qazaqstannyng jergilikti halqyna qatysty qoldanu - Resey tarihynda kenes dәuirining basynda qayta oryn ala bastady. Biraq úzaqqa sozylghan joq. Sodan keyin orys tilinde bizge qatysty qoldanylatyn «kazaktar» degen atau janadan oilap tabylghan «kazahi» degen terminmen auystyryldy.  Búl әli kýnge deyin kýshin joymay keledi.
Tarihymyzdyng kóp jerleri bizdi kazaktardyng tarihymen baylanystyratyn mýmkindikting bәrin jong ýshin әdeyi  búrmalanyp otyrghanday kórinedi. Qazir anyqtalyp otyrghanday, olardyng tarihynda da «aqtanbalar» jetkilikti eken. Bizding zamandasymyz, reseylik tarihshy jәne jazushy F.Grimberg osyghan baylanysty bylay deydi: «Kazaktar turaly XVI-XVII ghasyr mәlimetteri әli tolyq ashylghan joq jәne jekeley joyylghan sekildi». Qalay bolghanda da bir nәrse ghana anyq. B. Aspandiyarovtyng jarty ghasyr búryn shaqyrghan ýndeuine qosylugha qazir kedergi de az, mýmkindik te molyraq. Mәsele óz tarihymyzdy qayta jazyp shyghuda nemese óz-ózimizdi qolpashtap, maqtanuda bolyp túrghan joq. Ótken tarihty salqynqandylyqpen múqiyat zertteytin uaqyt jetken sekildi. Jәne búl is eng aldymen qazaq jýzderinin, taypalary men rularynyng shyghu tegine baylanysty saualdargha jauap izdeuden bastaluy kerek.

Qayrat QAZAQBAEV