Tólegetay babamyz turaly eng alghash qalam ter­begen adam - kezinde Orta Aziya halyqtaryna tany­mal, Qazan tónkerisining alghashqy jyldarynda Týrkistan av­tonomiyasynyng bas ministri bolghan Múhametjan Ty­nyshbaev atamyz eken. Ol keyin 1925 jyly Tashkent qalasynan «Qazaq tarihyna qatysty materialdar» degen halqymyzdyng tarihy men etnografiyasyna qa­tys­ty kólemdi kitap bastyryp shygharghan. Sol en­beginde ol ózining Tólegetay babanyng 16-úrpaghy ekenin jariyalap, qazaq halqyn qúraytyn ru-taypalar jóninde kóptegen jazba shejirelik materialdar be­re­­di. Avtordyn, osy enbegi qazirge deyin qazaq ghalym­darynyng eng alghash ret ainalymgha týsken qúndy enbegi retinde atalyp keledi. Osy enbeginde: «Mening 16-atam - Tólegetay óz zamanynda әigili adam bolypty. Nay­man eline óz biyligin jýrgizipti... Ólgende Ózkenttegi qo­jalardyng ziratyna jerlenipti...», - dep jazghan eken.

Tólegetay babamyz turaly eng alghash qalam ter­begen adam - kezinde Orta Aziya halyqtaryna tany­mal, Qazan tónkerisining alghashqy jyldarynda Týrkistan av­tonomiyasynyng bas ministri bolghan Múhametjan Ty­nyshbaev atamyz eken. Ol keyin 1925 jyly Tashkent qalasynan «Qazaq tarihyna qatysty materialdar» degen halqymyzdyng tarihy men etnografiyasyna qa­tys­ty kólemdi kitap bastyryp shygharghan. Sol en­beginde ol ózining Tólegetay babanyng 16-úrpaghy ekenin jariyalap, qazaq halqyn qúraytyn ru-taypalar jóninde kóptegen jazba shejirelik materialdar be­re­­di. Avtordyn, osy enbegi qazirge deyin qazaq ghalym­darynyng eng alghash ret ainalymgha týsken qúndy enbegi retinde atalyp keledi. Osy enbeginde: «Mening 16-atam - Tólegetay óz zamanynda әigili adam bolypty. Nay­man eline óz biyligin jýrgizipti... Ólgende Ózkenttegi qo­jalardyng ziratyna jerlenipti...», - dep jazghan eken.

Tarihta qatty qyrghynnan keyin halyqta qayta bir oyanu, serpilu bolyp otyrghan. Shynghys han zamanynda ayanyshty qyrghyn kórip, osynau Shyghystaghy Altay men Tarbaghataydan Syr boyyna qonys audarghan nay­mandar ortagha ghasyrlar salyp qaytadan es jiyp, eldik sanatyn qalpyna keltire bastaghan. Sondaghy sol elge tútqa bolghan túlghalardyng biri - Tólegetay ba­ba. Sol sebepti qazaqtyng qazirgi belgili ghalymdarynyng biri Ádilhan Baybatshaúly «Qazaq dalasynyng ejelgi tarihy» degen kitabynda: «Naymandardyng sol kezde qayta oyanyp bas qúrauyna, úlys bolyp birlikke keluine, odan qazaqtyng últ bolyp qalyptasuyna bastaushy retinde biylik tizginin ústaghan alghashqy túlghalardyng biri - Nayman Tólegetay әulie edi...», - dep jazady. Ta­rihshy, ghalym, jazushy Qoyshyghara Sal­gharaúly: «Tó­legetay, Ketbúgha, Saryjomarttar qalyng Nayman taypasyn órbitken iri túlghalar... osy Tólegetaydyng shóberesi Ertory Qarakereyúly - Esim­ hannyng zaman­­dasy. Tólegetay qojalardan qyz al­ghan әri qojalar­dyng beyitine jerlengen. Ol kezde qo­jalar ózderin «Payghambardyng úrpaghymyz dep eseptep, jay qazaqtan joghary sanaytyn», - dep jazady óz enbeginde (Qazaqtyng qily tarihy. 254-255-bet).

2006 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde partizan-jazushy, Qazaqstannyng Halyq Qaharmany Qasym Qay­senovting 86 jasynda Tólegetay babasynyng basyna barghandyghy jónindegi maqalasy jariyalandy.

1997 jyly Qytayda shyghatyn «Múra» jurnaly­nyng 3-sanyna «Babanyng altyn izderi» atty maqala jariyalagham, keyin ol maqala «Han batyr Qabanbay» atty kitapqa «Ata tek turaly az ayal» degen taqyryp­pen engizildi. Onda sol bir asyl atalar toby sóz bolyp qoymay, sonymen birge toghyz Naymandy óz qolymen órbitken analarymyz Álpesh pen Anar turaly da tamasha anyzdyq derekter keltirilgen. Ol analar turaly qazaq tarihynda kóp atalyp jýrgen Domalaq enedey ghalamat enbek jazugha bolady. Qa­zan tónkerisinen búryn ór Nayman 90 bolys, oy Nayman 150 bolys el eken, oghan Qytaydaghy jәne basqa shetelderdegi Naymandardy qosynyz, sonda búl halyqtyng jalpy sany qansha bolady... Oghan ózbek, qaraqalpaq, qyrghyz, múnghúl qú­ra­­myndaghy naymandardy eskersek, búl halyqtyng orasan mol ekenin óziniz de anghararsyz. Nayman aqyny Qaljannyng Kempirbaymen (qarakesek) aitysqanda:

Kózindi ash auyr jatqan Nayman elmin,

Kóz jiber audanyma kimnen kemmin.

Jýz elu bolys bolghan Nayman zaty,

Qaz qonyp, ýirek úshqan shalqar kólmin.

Baltaly, Baghanaly, Teristanbaly -

Aryndy tau suynday qalyng selmin,

Órdegi toqsan bolys eldi qossan,

Aldyna asu bermes sary belmin, -

degeni sol bir mol halyqty menzeydi. 2003 jyly Týrkistan qalasynda belgili qazaq aqyny Qanybek Sarybaevtyn:

Bilmeseniz biliniz,

Qazaqtyng tórtten birimiz... - dep tolghauy bizge Qaljan aqynnyng jyryn jalghastyrghan tәrizdi sezile beredi. Biz búl mәlimetti tek Álpesh anamyz ben Anar anamyzdy ardaqtau túrghysynan, «Aq perishtem-ay, aqyrghy sapardan az da bolsa bógedi-au, baqytymdy jandyrghan, susynymdy qandyrghan...», - dep kelinning ker sharamen әkelgen susynyn sarqa iship baryp, songhy lebizin bildirgende aitqan Nayman babannyng ystyq yqylasyn qaytalaghym keledi:

Dýnie - gýl. Myng solyp, myng tolmaq...

Toltyratyn әiel

Ortaytatyn er...

Erding esiruin jau saghynady,

Jaushylyqta el shabylady.

Dýniyening ortayghany emey nemene?!

Qyzyl shaqa úldy da, qyzyl shaqa qyzdy da,

Birin túlparday qyp jaratyp,

Birin súnqarday qyp taratyp,

Ósiretin kim edi?

Qyzdy ay tenespes aru etken,

Úldy jalyndy, jaysang alyp etken,

Birin qalyndyq, birin kýieu etken,

Áyel emey nemene?!

Ortayghan dýniyeni toltyrghany emey nemene?!

Mine, osynday Nayman babamyz ben Tólegetay babamyzdyng alqauyna bólenip, qazaq elindegi mol úrpaqty órbitken analardy qanshalyq jyrladyq, qanshalyq jazdyq? Sol ayauly ananyng aldynda ózimizding perzenttik paryzymyzdy ótey aldyq pa?

Songhy derekke qaraghanda Álpesh anamyz Kishi jýz Alshyn Aday biyding qyzy eken. Al, Anar anamyz Úly jýz Týkebaydyng qyzy edi deydi shejireshiler. Bolsa bolar, óitkeni Qytay biyding ózine týsip, ajalgha dushar etken qúsy «Oraldyng orauyzy» edi delingen әlgi biz jazghan anyzda. Onyng ýstine 1908 jyly Alakól boyynda ótkizilgen Qabanbay batyrdyng shóberesi Sýleymen Ádil­­bekúlynyng asyn Kishi jýz elinen alshyn Kórpebay by basqaryp edi deydi. Kishi jýz eli naghashy júrtymyz edi dep aiyryqsha qúrmettegen tәrizdi. Tólegetay babanyng tórt úly birdey soghysta ólip, bir úlgha zar bolyp jýrgende qoja qyzynan bir úl kórip, oghan Úly jýzden Ausar biydi shaqyrtyp, yrymdap atyn «Qytay» qoyghyzuynda da ýlken mәn-maghyna jatyr. Demek, by atang «eldi qyz biriktiredi, jerdi shym biriktiredi», - degendey, irgeles otyrghan Kishi jýz, Úly jýz jәne jýzge kirmeytin qoja elinen qyz alyp, qúdalasu jolymen basyn biriktirip otyrghanynda da ýlken danalyq jatqan tәrizdi.

Jazba derekterge sýiensek, Tólegetay jasaghan dәuirding aldy-artynda osy ónirge derliktey Nayman jәne basqa Qazaq halqyn qúraytyn ru-taypalardan shyqqan әigili túlghalar biylik jýrgizgendigi aitylady. Mysaly: Jalayyr Múqaly dýnie salghannan keyin Shynghys hannyng memlekettik kinazy Aqsauyt Nayman Úshqash degen adam bolghan. Nayman Ketbúgha (1185-1260) «úlystyng úly biyi» atalyp, alghashynda Joshy hannyn, keyin Qúlaghu hannyng aqylshysy bolyp, 20-30 myng qol bastaghan noyan retinde sonau Mysyr, Palestinagha deyin sheru tartyp barady. Nayman Nanghaday (Nayman Qadyr hannyng әuleti) Shynghys qolynyng aldynghy shebin basqarghan (iuan handyghy tarihynan), Joshy han әuleti Ózbek hannyng (1280-1313) bas uәzirleri Nayman Múghúl búqa men Qútlyq búqa bolghandyghy (aghayyndy adamdar eken) tarihy jazbalargha týsken. 1530-1550 jyldary Mervting (Orta Aziyadaghy ejelgi kala, qazirgi Týrikmenstannyng Bayram-әly qalasynyng many) әmirshisi Nayman Jolym by bolghan. Osy kezde Nayman Qobyz by Marygha (qazirgi Týrikmenstannyng Mary oblysy) әmir jýrgizgen. 1570-1580 jyldary Nayman Nazar by Balyqty (Soltýstik Aughanstandaghy ejelgi qala) biylegen. Shaybany han túqymy Babahannyng әskerbasy - Nayman Janmúqamet by edi delinedi. Tólegetay by dәl osy mezgilde, yaghny HV-HIV ghasyr aralyghynda Ózkent qalasyna datqa bolyp, osy ónirdegi elge biylik jýrgizgen delinedi. Sonyng yqpaly bolar, keyin Tólegetay әuleti Arqa ónirine qonys audarsa da, onyng úrpaqtarynan Jandyqúl by (semiz Nayman), Bayghana bi, tipti, keyingi Narynbay biyge deyin Tashkent qalasyna biylik jýrgizgen. Al, mening esebimde Tólegetay ata bizding 18-19 atamyz bolyp keletin kórinedi. Bir әuletti 20-25 jyl eseptegende, babamyz bizden 400-500 jyl búryn ómir sýrgen, yaghni, 1400 jyldyng ayaq sheni men 1300 jyldyng bas sheninde jasaghan adam bolyp shyghady. Babamyzdyn, Ózkent ónirine biylik jýrgizgen uaqyty da osy mezgilge tura keledi.

2000 jyly kýzde men Týrkistan qalasynda ótkizilgen sol qalanyng I500 jyldyq saltanatty toyyna qatystym. Toy kezinde sayajayda demalyp otyryp, qyzylordalyq bir qariyamen tanystym, jón súrasa kele ol kisi de nayman bolyp shyqty.

- Búl jaqta da nayman bar ma? - dep, súrap edim, Asqar atty әlgi qariya bajyraya qarap:

- Sen myna Qyzylordada Orta ghasyr tarihynan belgili, osy jerdi mekendep kele jatqan 30 neshe bolys Baltaly, Baghanaly naymandy Naymandyqtan shygharyp tastaghyng kelip otyr ma? - dep shýiildi. Qariyalarda bolatyn keybir qiqar minezdi, әngime bastalarda aitylatyn qyshqyl әzilderin búrynnan estip jýretinmin. Sonymen mynau bir súhbat qúratyn adam eken-au dep mejelep, sol jerde sheteldik qazaq­tar­gha arnap tikken Kishi jýz shómekey elining bir ýiine aparyp 1 saghattay әngime-dýken qúrdym. Jetpisten asqan Asqar atty qariyanyng aitqandary mynaday boldy:

- Tólegetay atamyzdyng esimi búl ónirde "Tólek ata", "Tóleqytay", "Tólegetay" bolyp birneshe týrli atalatyn kórinedi. Ózderi kezinde "Tólek ata" dep aruaqqa qúran baghyshtaghanda "Babamyz Tólek atagha tie bersin" deytin kórinedi. Al Úly jýz jaghynyng eli "Tóleqytay" deydi eken. Múny keybireuler bayaghy Kýshlik han­nyng qaraqytay "Qidan".

- Górihannyng eline jiyrma jylgha tayau biylik jýr­gizgendigimen baylanystyratyn kórinedi. Búl ónirdegi halyqtyng kónil tórinen úly túlgha retinde oryn alghan Úly babamyzdy múndaghy júrt atyn atamay, kóbinde «El nazyry» dep qúrmet tútady eken. «Nazyr» sózining týp maghynasy - arabsha til - baqylaushy, basqarushy degen sóz. Búl jerde ol «el aghasy», «elbasy» degen maghynany bildiretinin olardyng ózderi de biledi eken. Bizding Shynjanda mengerme bastyqtaryn (Tiynjyan) «Nazyr» dep jýrgenimizding arghy tórkini osy sózden kelgen tәrizdi.

Shejire derekteri boyynsha aitqanda, Nayman atamyz eki әiel alghan eken. Qyrghauyl atty ýlken әielinen Aqsaqal, Ýielesh, Kýielesh tuypty. Shýnirekey atty kishi әielinen Toqpan atty bir úl bolypty. Sol bir jaugershilik zamandaghy soghysta Naymannyng tórt úly birdey qaza tabady, jastay jesir qalghan Toqpannyng әieli Álpeshti bireuler ýisin qyzy, bireuler alshyn qyzy desedi. Bizdinshe alshyn qyzy bolu mýmkindigi kóbirek ekenin jogharyda aittyq. Aqyldy ana Álpeshting arkasyna ayazday batqan nәrse - Nayman atam úrpaqsyz kete me degen oy bolady. Sonymen ózin әmengerlikke alamyn degen arghyn balalarynan qútylu ýshin Danyshpan ana Arghyn atanyng aldyna qoshqar jetelep barady. Múnyng mәnisin bilgen Arghyn baba: ««Qúr sugha bata jýrmeydi, qúr ayaqqa neke jýrmeydi» deushi edi, balam, qoshqaryng qalsyn, óz basyna bostandyq berdim», - deydi. Álpesh atasyna әiel әperip, sonan tughan qaynysyna tiige bel buyp, sony kýtedi. Nayman ata 87 jasqa shyqqan jyly shyr etken jas iyis kóredi, artymda qalghan belgim dep atyn Belgibay qoyady. Keybir jazba derekke qaraghanda osy Belgibay Ókiresh Nayman atalghan eken. «Ókiresh» sonau ghúndar zamanynan beri qaray әigili túlghalardyng aibyndy, quattylyghyn bildiretin bayyrghy ataq bolghan. Álpesh ana 36 jasqa kelgende 18 jasar qaynysymen nekesin qidyrady. Sonan baryp Sýiinshi, Sýiinshiden Tóleqatay, onan Qytay, Qytaydan Qarakerey, Tórtul, Sadyr, Matay tuady. Úrpaq qamyn oilaghan ayauly Álpesh ana óz jasy úlghayyp qalghandyghyn oilap, óz sinililerining bireuin Belgibaygha qosady, odan Sýgirshi men Ótegen tuady. Sol Sýgirshi men Ótegennen Ergenekti, Teristanbaly, Baltaly, Baghanaly, Kókjarly rulary taraydy eken.

Syr boyyndaghy Naymandar arasyna taraghan anyzgha qaraghanda, Sýiinshi - óte bay bolghan adam eken. Sol baylyqtyng belgisi bolar «Sýiinshining maly kóp pe, dalanyng any kóp pe?» desedi eken júrt. Tólegetay jasynda kóp oqyghan deydi. Ony keyingi kezde datqalyq túghyrgha kótergen de sol bilimning kýshi bolsa kerek. Nayman әuletinde úldan kóri qyz molyraq tәrizdi, sondyqtan qyzdan tughan jiyender kóbirek kelgishteydi eken. Birde Sýiinshi baba Tólegetaydan: «Balam, dalada eshki qayyrghan dauys ne?» dep súrapty, sonda Tólegetay: «Serkelerding sanyna jete almay jýrgen jiyender ghoy», - dep jauap bergen eken. Sonda Sýiinshi atamyz oilanyp otyryp: «E, solay de, tileu - anadan, tireu - atadan», - deushi edi. «Ata kýshimen er ósedi, ana tilegimen el ósedi», - degen osy ghoy, saghan ana tilegi daryp, ananyng kýshi asqar bel bolsyn, jiyen nazary ana tileginen qaghys qalmasyn, qyryqtyng biri - qyzyr, sol shirkinderding әrbirine qyryqtan serke bólip berip aldyna salyndarshy! Sonda olardyng ózi ketkenimen, kónili qorannan shyqpaytyn bolady», - degen eken. Ghúlamalar jiyenderge qyryq serkesh beru salty Sýgirshi, Tólegetay babalarymyzdan qalghan dәstýr desedi.

Ontýstik ónirding qazaqtary arasyna keninen taraghan Tólegetay babamyzdyng taghy bir keremet ósiyeti bar eken. Búl, bәlkim, songhy ósiyeti bolar. Ol dýnie salarynda tórt nemeresin jiyp alyp: "Tóniregine abay bol, tórt qúbylannan jazba, tórt kózing týgel bolsyn, kóshtering qatar, týtindering qosylyp túrsyn, bir-birinnen ot súray jýrinder", - degen eken. Týsin joryp, úrpaghynyng bolashaghyna boljam aitqan әlgi danalyq marjandaryna qosyp әueli tirligin, sosyn birligin tilegen  ghúlama babamyzdyng búl ósiyetine tújyrym jasaytyn bolsaq, әri ony tórt Tólegetay әuletterining býgingi shalqyghan dәuirimen úshtastyra otyryp zer salar bolsaq, babamyzdyng búdan 5-6 ghasyr búryn aitqan súnghylylyghyna qayran qalasyn!

Asqar atty әlgi shejireshi qariyanyng aituyna qaraghanda, Tólegetay babamyz jer jadysyna jýirik bolghan, jeri qúmdauyt, suy tapshy keletin sol ónirde babamyzdyng myna jerden su shyghady dep tayaghymen núsqaghan jerinen su shyghady eken. Soghan baylanysty «Tólek atanyng suaty» degen jer attary da bar kórinedi. Sondyqtan ol jaqtyng eli Tólek atany Qarasay batyr, Rayymbek batyrlardyng «kiyeli ata» dep ataluynan búryn ómirden ótken qazaqtyng sol zamandaghy kiyeli túlghalarynyng biri edi dep qaraydy eken.

Tólegetay әuletteri babasynyng sol ósiyetterin berik ústanghan, olar Syr boyynan Arqa ónirine qonys audarghan kezinde de irgesi bólinbey birge barghan. Dulat jyrau Babatayúly (1802-1874) ózining «Sary arqa» atty jyrynda: «Tay tuyp, taylaq qayyghan, toqty qozdap bayyghan» Syr óniri men «Ázireti qonghan Qarataudy» saghyna eske alyp, «O, Saryarqa, Saryarqa, samaly salqyn jon edin, Syrdan auyp kelgende, tiymegen irge sony edin» dep jana qonysty aghynan aqtaryla jyrlaghan bolatyn. Songhy kezderi biz Arqa ónirine 2-3 ret saparlay baryp, babamyz Qabanbay batyr jatqan «Qabanbay tóbesi» atty eldi-mekenning tónireginen «Qabanbaydyng ýsh teregi», «Qabanbaydyng qystauy», sonday-aq Jolymbet, Jankóbek, Sadyrbay auyldary siyaqty Tólegetay әuletterinen shyqqan әigili adamdardyng attarymen atalatyn kóptegen eldi-mekenderdi kózimizben kórdik. Tólegetay әuletteri 1750-1850 jyldary Shyghys ónirine, odan Qytaygha qonys audarghan kezde babasynyng sol ósiyetterin berik ústanghan, irgeleri bólinbegen, bir-birinen «ot súray» jýrgen. Kezinde babalarymyzdyng el basqarushylardy tóreden, diny sauat ashushylardy qojalardan saylaghany shyndyq. Tarihta qojalar qazaqtyng aghartu isine ýles qosqany da shyndyq.

Keyin kele osy qojalardyng birazy qazaqtardyng ishine sinip, qazaq bolyp ketti. El ishinde kóp aitylatyn keybir qojalar sonday joldarmen qazaqqa ainalghan. Ózderin «Qarakereymiz, qarakerey ishinde Qylyshty qojamyz» dep jýrgen naghashylarymyzdy da әr jerden keziktiremiz. Qylyshty qoja naghashymyz kóp oqyghan, bilimdi adam eken. Tólegetay babamyzdyng bilikti by bolyp, Týrkistan qalasynyng batys irgesindegi ejelgi Saurangha jәne Ózkent qalasyna datqa retinde biylik jýrgizuine qayyn atasynyng da yqpaly bolsa kerek. Qayyn atasyn ústaz dep atauyna qaraghanda, ol kisiden kóp nәrse ýirense kerek. Búl jóninde júrt arasyna taraghan mynaday anyz bar eken.

Bir rette Qylyshty qoja babamyz jiyenderine: «Kelinder, asyq oinayyq» depti. Sonda Tólegetay otyryp: «ústaz, óziniz aitushy ediniz, asyq oinaghan azar, doyby oinaghan tozar, bәrinen bilim qughan ozar», - deushi ediniz, jiyenderinizding aqyl-zeyinin órbitetin oiyn qozghanyz, - depti.

- Men bilmeytinimdi saghan aityp bolghandaymyn, búlargha bilim ýiretu - saghan amanat, - degen eken naghashymyz.

- Týkpirinizdi aqtarynyzshy, tausylmas qazyna­nyng týbinde ne qaldy?

- E, tónirektegini de, týptegini de týgendep, terip almadyng ba? Endi osnyng nesibesin týgel jemey, elinmen, júrtynmen, myna úrpaqtarynmen bólise jeytin bol. Bilgenimdi ýirettim, Alla bergen oljagha ie bolghanda aumaghyndy úmytpa, - degende Tólegetay ýndey almay bir sәt otyryp baryp:

- Qúp, ústaz, aitqanynyzgha qúldyq, ósiyetinizdi oryndaugha óz aldynyzda, úrpaq aldynda ant etemin! - degen eken. Biz aityp jýrgen "Tólegetay" degen esim Syr boyynda aitylatyn «Tólek atay» degen sózden kelgen bolar. Búryn babamyzdyng «Men Sýiinshiden jalghyz edim, su týbinde jalbyz edim» dep keletin tamasha ghaqliyalyq tolghauyn jariyalaghan edim, al, Syr ónirinde babamyz ghúlama ghalym, aqylgóy dana retinde atalyp, úrpaqqa ýlgi-ónege bolarlyq kóptegen danalyq ósiyetteri aitylady eken. Solardyng búl dәuirge jetkenderining birer núsqasyn Asqar qariya bylay dep әngimeledi:

Tólek atamyz shau tartqan shaghynda úrpaqtary baryp mynaday jón súraghan eken: «Qazylyq qiyn ba, datqalyq qiyn ba?», «Úldyng jamany qanday, qyzdyng jamany qanday?». Sonda úzaq jyl osy datqalyqtyng da, qazylyqtyng da tizginin ústaghan qart oilanyp otyryp bylay degen eken:

- Qazy elding arasynda kýn kóredi. Al, datqa elding kýn kórisin qalay týzeymin, kópke kóje-qatyqty qalay tauyp beremin degendi oilaydy. Sondyqtan qazyny el asyraydy, datqa eldi asyraydy desek te bolady. Qazy aitqan biyligine, tóreligine ghana jauapker, búl ekeuining parqy men qiyndyghy da osynda. Sonda qiyny - datqalyq - "Qazynyng aldyna, - dep sózin sabaqtapty By atang - Dau qughan ekeu, ary ketsek eki top jýginedi, biri "tәuekel" dep túrady. Ony kózi aityp qoyady. "Aramzanyng kózi oinaqy, ótirikshining sózi oinaqy", - degen sol. Ekinshisi "Alla" dep keledi. Ony da iman jýzi bildiredi. Múndaylar ózi-aq, qúdayy jaq adamdar. Osyny dúrys paraqtay bilgenge qazylyq qiyn emes. Múndayda jolyng taza, ising pәk jýredi".

- Ekinshi súraqtaryng ne edi? - dep danagóy qart qayta súraydy. Balalary súraqtaryn qaytalaydy. Qart by basyn shayqap: "Mynalarynnyng salmaghy birinshi súraqtan auyr ghoy", - dep bir sәt oilanyp baryp sóz tiyegin aghytady.

- "Úl jamany - ýige, qyz jamany - qiyrgha" degen sóz bar, úlyng jaman bolsa - ýiine, әri assa auylyna za­­la­­­­­­­­­­­­­­­­­­lyn tiy­gizedi. Onyng qonyrsyghyn qotanynda óshiruge bo­la­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­dy.
Óit­keni, shirigen júmyrtqa súnqardan da shygha­­­­­­dy. Al, qyz jamany qiyrgha degenim, ol bir emes, eki el­di birdey býldiredi. Jaqsy atany jat elde jaman atqa qaldyrady. Tipti, júrtyndy ósekke, ózindi esekke min­gizedi. Qúda-júratpen irgendi aiyryp, órisindi ta­ryltady. Adam danqy ainalasyna jaqqan song baryp aspandap kóteriledi. Dýniyede sol danqyna daq týsiretin merez, ózing mekirenip iyiskegen úrpaghynnan shyqsa, odan ótken jamandyq bolmas".

Babamyzdyng kemel shaghynda osynday bir kesek tolghanystary, biylik pen bitimdilik jónindegi tereng oilary, úrpaq tәrbiyesi jónindegi úlaghatty naqyldary qashanda óz qúnyn joymas-au dep oilaysyn.

Babanyng jalghyz úly Qytay 38 jasynda salburyngha shyghyp, óz qúsynan mert bolghanyn biz jazghanbyz. Sonan el jiylyp, Qytaydy arulaytyn kezde qariyany sýiep, sýiek basyna әkeledi. Qart biyding qanatymen qoshtasardaghy zary qanday ghalamat edi:

Men әkem Sýinshiden jalghyz edim,

Su týbindegi jalbyz edim,

Qytayym qytayday kóp bolsyn dep -

Allagha ýmitimdi zar ghyp edim....

Mezgilsiz qaza kelgende,

Jalghyzym kenet ólgende

Qúlaghym sualghanday boldy

Jaylauym quarghanday boldy

Qu tolaghay bastandym,

Aldarynda tiri túr demesen

Ózim de óluge shaq qaldym, ...

Ua, tәubә, tәubә!

Pende ekenmin, tәubә deyin,

Japyrylyp otyrghan ózderindi kórgende,

Úqtym Qytayymnyng ólmegenin!

Asyl nayzanyng saby synsa,

Únghysy qaldy emes pe?

Nayza qayta saptalmas pa,

Tórt nemerem tiri bolsa

Týmen el bolmasyna kim kepil?

(«Han batyr - Qabanbay» 54-55 - betten).

Ras-au, «Áke ólip, bala qalsa múratyna jet­­­­keni, bala ólip, әke qalsa derti ishinde
ket­keni» dep búrynghylar tauyp aitqan ghoy, biraq, taghdyryna ne daua, qart biyding ishi dertke tolyp, «óluge shaq qalyp» túrsa da, el aldynda enseli túlgha, qajymas qaysarlyq kórsetu qajet bolghanda, qayratyn boyyna qayta jiyp aludyng ózi de erlik qoy. Babamyz múnysymen de úrpaghyna ýlgi bolyp túr emes pe? Sondyqtan, izdensek izin tabatyn dýniyeler barshylyq-aq tәrizdi. Tólek atay jóninde kóp mәlimet bergen Asqar qariya keterinde: «Qaraghym, alystap ketip, atannyng jatqan jerin kóre almay jýrgen bauyr ekensin. Jýr atannyng basyna baryp qayt, qonys audaru kóbeye bergen son, qay atannyng qayda jatqany úrpaqqa júmbaq bolyp, izi óship ketedi. Bәlkim bizding Syr boyynan jyljymaghanymyz babalar jónindegi bayyrghy dýniyeni úmytpaghanymyzgha sebep bolghan shyghar, bara qalsang qúr qaytpassyn», - dep qolymdy qatty-qatty qysyp, qúshaghyna basyp, qimastyqpen qoshtasqan edi. 2008 jyly 25 qazan kýni Tólegetay babamnyng basyndy bolu mýmkindigi tudy. Sonau Qytaydan kelip, qúshaghynan milliondaghan úrpaq taratqan úly babagha mynaday jyr arnadym.

Bir sezim bar osy ólkeni saghyndyryp qimaghan

Tólegetay úly babam, úrpaghy ósip qatayghan,

Kelip túrmyn tәu etuge, sonau-sonau Qytaydan.

Egemendi el bolghan son, úrpaqtaryng quanyp,

Ada-kýde qútyldy ghoy, basqa keler qúqaydan.

Qazaqstan, Orys. Qytay, Týrik, Monghol eline,

Tarappyz ghoy, býkil Túran - Orta Aziya jerine.

Asqar Altay. Tarbaghatay, úly Ýisin taularyn

Meken etip shyqtyq biyik Eren taudyng tórine.

Kiyeli ata, óz ruhyng bizdi jebep qoldaghan,

Sol sebepti ózing jayly oilanamyn, tolghanam.

San ghasyrdy aldygha sap, ótse-daghy kóp zaman,

Sol ruhyng qayrat berip, jigerimdi somdaghan.

Úrpaqtaryng qayda jýrse, birin-biri syilaghan,

Sol ruhyng biriktirip, bizdi múnda jinaghan.

Jýrsek-taghy, qiyr jaylap, shet ólkeni qonystap,

Bir sezim bar osy ólkeni saghyndyryp, qimaghan.

Babagha arnap, kesene sap, ýlgi ornatqan artyna,

Sәlem-sәlem Qazaqstan, Qyzylorda halqyna!

Úly babam jebey bersin, dep tileymiz әmanda,

Ua, jamaghat, bas iyemin, izetpenen jalpyna!

«Qazaq tarihy» jurnalynan