Shoqan Uәlihanovpen men Peterborda 1860 jyly Grigoriy Nikolaevich Potanin arqyly tanystym. Aldymen men onymen jay kezdesip jýrdim, sonan song oghan kishkene kómek qylugha mýmkindik tudy1. Mening onymen tanystyghym Sibirde de jalghasty2, ol shamamen 1865 j.*1 Omby qalasynan Chernyaevpen birge Týrkistangha attanyp, biraq keyin qyrgha, tuystaryna oralyp, qaytys bolady. G.N. Potaninnen men Shoqan Uәlihanov onymen Omby korpusynda dos bolghanyn bildim; 1860 jyly olardyng әrqaysysy 25 jasta edi. Shoqan Uәlihanov korpusta izdenimpazdyq jәne asqan qabilettilik tanytty, ol kóp oqydy jәne onyng sýiikti avtorlary Dikkens pen Tekkerey boldy. Búl avtorlar oghan erekshe únady, sebebi Uәlihanovtyng ózi keremet әzilqoy boldy, ol turaly tómende aitamyn.

Shoqan Uәlihanovpen men Peterborda 1860 jyly Grigoriy Nikolaevich Potanin arqyly tanystym. Aldymen men onymen jay kezdesip jýrdim, sonan song oghan kishkene kómek qylugha mýmkindik tudy1. Mening onymen tanystyghym Sibirde de jalghasty2, ol shamamen 1865 j.*1 Omby qalasynan Chernyaevpen birge Týrkistangha attanyp, biraq keyin qyrgha, tuystaryna oralyp, qaytys bolady. G.N. Potaninnen men Shoqan Uәlihanov onymen Omby korpusynda dos bolghanyn bildim; 1860 jyly olardyng әrqaysysy 25 jasta edi. Shoqan Uәlihanov korpusta izdenimpazdyq jәne asqan qabilettilik tanytty, ol kóp oqydy jәne onyng sýiikti avtorlary Dikkens pen Tekkerey boldy. Búl avtorlar oghan erekshe únady, sebebi Uәlihanovtyng ózi keremet әzilqoy boldy, ol turaly tómende aitamyn.

Peterborda men Shoqan Uәlihanovpen Qashghar saparynan keyin danqy jayylghan ofiyser retinde kezdestim. Shyghystanushylar onymen tanystyqta bolyp, men onyng әrtýrli shyghystyq qoljazbalar men kartalarmen ainalysyp jýrgenin kórip jýrdim. Degenmen, keyinirek men onyng tapjylmay otyryp enbek etetin ghalym emes ekenin, oghan týrki әdebiyeti salasy onaygha týsetinin bayqadym, sebebi ol qyrghyz tilin erkin mengergen edi. Ol qytay tilin bilmedi, biraq qytay avtorlarynyng audarmalaryn qyzyghyp oqydy. Ol ózining bilimine kýle otyryp, karta oinaghanda joly bolu ýshin qytaydyng bir belgisin qoyatyny turaly aitatyn. Ol ózin isker adam retinde kórsetudi jaqsy kóretin, biraq onysy shynayy emes. Belgili bir uaqytta ol Nevskiyge portfelin alyp seruenge shyghatyn. Shyntuaytyna kelgende, ol alansyz ómir keshti, mening bayqauym boyynsha, onyng boyynda ziyalyghymen qatar gvardiya ofiyserining kerbezdigi boldy.

Qazaqy týr jәne nәzik kelbetine, qysqa múrtyna qarap ony әdette keskinsiz bolyp keletin mongholdyq nәsil dep oilau qiyn, onyng bet-pishini sýikimdi әri bilimdi qytaygha keletin. Esesine onyng symbatty mýsini men jýris-túrysy óte kórkem edi, onda nәziktik bolatyn, al kerbez qimyly oghan europalyq sibarit pen dendiyding sipatyn ýsteytin. Osynyng bәri erekshe әser tughyzatyn, qysynqylau kózderi aqyl-oygha túnyp jarqyrap túratyn, jinishke erinderinen mysqylgha toly kýlki ketpeytin, búl oghan Lermontovqa jәne Chaylid-Garolidtqa tәn kelbet ýsteytin. Onyng әngimeleri ylghy da útqyrlyqpen erekshelenetin, ol óte bayqampaz әri mysqylshyl edi, búdan onyng taypalyq erekshelegin bayqaugha bolady (qyrghyzdar óte mysqylshyl halyq), al bilimge ie Uәlihanovtyng búl qasiyeti tipten jarqyray týsetin. Onyng mysqyly geynelik yumor men satiralyq sipatta edi. Bireudi keketken kezde týirep jibere jazdaytyn, múnday tili ashy adamdy men siyrek kezdestirdim.

Onyng barlyq kekesin-mysqyldary esimde joq jәne olardyng barlyghy belgili sәt pen jaghdaygha qúrylghandyqtan jetkizu qiyn. Esimde qalghany, Ombyda Kapustinderding ýiinde týstenip otyrghanda sәndi kiyingen bir frant keldi. As ýstinde Tekkerey turaly әngimeni estip, Uәlihanovtan ózin sol myrzagha tanystyrudy ótindi. Týski astan keyin Uәlihanov ony Tekkereyding iluli portretine saltanatty týrde alyp baryp, oghan frantty tanystyrghaly túrghanyn tóniregindegilerge manyzdy týrmen aityp, týsindirdi. Sol Ombyda óresi tar, shekteuli kәri shtat generaly bolatyn3, biraq óte ataqqúmar jan edi. Uәlihanov ýshin ol tausylmaytyn keleke kózi boldy. Mәselen, ýige kirip, qonaq bólmede generaldy kórip, onyng osynda ekenin birden bilgenin, sebebi kireberiste orden lentasy baylanghan galosh kórgenin aitatyn. Keyde Uәlihanov oidan da qosatyn, biraq sol ótirikte kóp kekesin bar bolatyn.

Sonymen qosa, ol aqynjandy, shyghys adamdaryna tәn oi-qiyaly úshqyr jan edi. Ol arab ólen-jyrlaryn jaqsy kórdi jәne ózining ústazy Kostyleskiy ekeui birigip oqyp, sýisinetin. Onyng oi-qiyalynyng jýiriktigin mynadan bayqaugha bolady, ol ýnemi shyghystyq ólenderge taqyryp oilap tabatyn, al dostyq әngime arasynda Krestovskiy ony birden jyrgha ainaldyratyn. Olardyng basym kóbi jenil taqyrypta bolghanymen, Uәlihanovtyng tapqyrlyghy men ótkirligi sezilip túratyn.

60-jyldary Uәlihanov orys ómirining qozghalysy men janaruyn baqylap otyrdy, eng jaqsy jurnaldardy oqydy, Kostomorov sýiikti professory edi, Uәlihanov ony tyndau ýshin uniyversiytetke baratyn.Tap osynday qyzyghushylyqpen Uәlihanov Orys geografiyalyq qoghamynda ne bop jatqanyn baqylap otyratyn, qyrghyz dalasy turaly geografiyalyq mәlimetter men qamtamasyz etip, qyrghyzdar jayly etnografiyalyq zertteuler jýrgizip, material dayyndady, t. s. s. óz mәlimetterimen kómektesetin.

Ákesi bay súltan bolsa da, Peterbordaghy zayyrly sәn-saltanatty ómir Shoqan Uәlihanovqa qymbatqa týsti. Peterborda Sh. Uәlihanov Aziya departamentine joldamamen kelgen bolatyn. Onyng Peterborda qansha uaqyt bolghany esimde joq, biraq 1862 jәne 1863 jyldary men ony kezdestirmedim, ol ózining qyzmet orny Ombygha ketipti. Tuysqandarynyng qoldauymen jәne olardyng maqtanyshyna ainalghan ol súltan bolyp saylaugha týsuge bel budy dep estidim. Áriyne odan artyq adamdy tabu qiyn edi. Ol tolyqqandy bilim alghan, ziyan әdetterden aulaq adam edi jәne bilimi men mәdeniyeti jaghynan tómen túrghan qandastaryna astamsyp qaramaytyn. Ol ózin qorshaghan orys ortasyn týsindi jәne europalyq órkeniyetting negizinde onymen etene bolugha әzir edi. Búl onyng ómirining jana qaghidasy edi. Osy bir aghartushy qyrghyzdyng kózqarasy men sezimin dәl beyneleu ýshin kelesi kórinisti mysalgha keltiremin. Biz onymen 1863 jyly Ombyda qayta kezdeskenimizde, G. N. Potanin qatysqan Struve ekspedisiyasynan oralghan bolatyn.

Osy kezdesudi atap ótip, biz bir kesh jinalyp otyrdyq. Shoqan da osy otyrysta boldy. Eduard Struve qyrghyzdardyng kazaktardy jek kóretini jayly әngime qozghady. Kenet Uәlihanovtyng erinderi kekesinmen dir etip, ózining eng jaqyn dosy әri mekteptes joldasy, búrynghy kazak sotniygi G. N. Potaninge sonday meyirlene kóz tastap, Struvening aldyna túryp bylay dedi: «Men qyrghyzdardyng kazaktardy jek kórmeytinine kuә keltirgim keledi. Sondyqtan da qyrghyz retinde kazak dosymdy qúshamyn jәne oghan arnap tost kóteremin». Osylaysha, ol Potanindi ystyq yqylaspen qúshaqtap sýidi.

1863 jyldary men Sibirge, Ombygha oralghan saparlarymda, Uәlihanovty birneshe ret kezdestirip, onymen dostyq qatynasymdy ýzgen emespin. Ol bayaghysha symbatty әri ótkir oily bolatyn; astanada qalyptastyrghan dendiylik әdet-qylyqtaryn joghaltpapty. Onyng densaulyghy myqty emes, ókpe auruyna shaldyqqany kýmәnsiz edi. Astanalyq ómir men onyng qyzyqtary oghan ziyandy әser etti. Degenmen, ol Peterborgha qayta oralmaq bolatyn. Biraq, búl jospar jýzege aspady. Ol tughan dalasyna qaytty, keyinnen men onyng general Chernyaevtyng jasaghymen Tashkentke ketkenin estidim. Búl jerde onyng adiutant jәne audarmashy retinde ósuine kóp mýmkindik bolatyn. Áytse de, generalmen aradaghy kiykiljinge baylanysty Uәlihanov qyrgha, tuystaryna oraldy. Eki qayratkerding minezderi say kelmedi me, nemese Uәlihanov Orta Aziyada bolatyn kýresti sezinip týrshikti me, ol jaghy belgisiz bop qaldy. Uәlihanov keyin qaytyp, auylgha attanady. Múnda ol qyrghyz qyzyna ýilenip, tuysqandarymen birge qyrghyzsha ómir keshedi. Qayyrymsyz ókpe auruy búl jerde onyng ón boyyn biylep, aqyry jenip tynady. Osylaysha ol ómirden erte ketedi.

Daryndy da, bilimdi ózge últ ókilining eline oraluynyng qayghyly jaghy da bar. Órkeniyet pen mәdeniyetting talghampaz әri bayqampaz Shoqan Uәlihanov ýshin auyr da ótkir tústary da boldy. Kónili qalghan sәtterde ol tura Pushkinning Alekosy siyaqty tynysh әri qarapayym halyq arasyna qayta keledi.

Astana ómirinen kópti kórgen symbatty dendy djentelimen balalyq shaqtyng alansyz kýnderine oralghysy kelgendey qyrghyz qyzyna ýilenedi. Qyrghyzdyng kiyiz ýiinde besikten shyqqan daryndy qyrghyz ómirining songhy sәtinde óz otanyna oralyp, tughandarynyng arasynda tynysh ómir keshedi. Búl daryndy tumanyng ózge ómirdi, órkeniyetti kórip, bilim alyp aqyry osynyng bәrinen bezinip kelgen taghdyrynyng bir kórinisi. Búl bezinude ózge elding mәdeniyetine senbeu, qauiptenu, óz-ózin saqtap qalugha degen niyet jatyr. Dәl osy sezimning jetegimen Shoqan Uәlihanov tughan jerine oralsa kerek. Eski orta, әdet-ghúryp, tughan el jýrekten onay ketpeydi, Shoqan ózining eline, jerine adal, halqyn sýietin azamat bolyp qala berdi. Onyng armany halqyn saqtay otyryp, ony europalyq bilimmen sabaqtastyru edi.

Kóp jyl ótkennen keyin biz Shoqan Uәlihanovtyng beyitine arnap eskertkish túrghyzu jayly sóilesuge kelgen Shoqannyng tuystary, eki qyrghyz qartty kórdik. Olardyng biri súltan Músa Shormanov bolatyn. Búl tilekti general-gubernatorlardyng bireui aitsa kerek4. Jonghariyagha sayahat jasaghan, Geografiya qoghamynyng mýshesi búghan әriyne layyq bolatyn.

Qariyalarmen әngimelese otyryp, biz qazaq dalasynyng ókilderi - qarttardyng kóz jasynyng kuәgerleri boldyq. Shoqan óz últynyng maqtanyshy jәne sýiikti úly boldy. Jәne ol estelikterde de osylay qala bermek.