1969 jyly Leningrad qalasynda jaryq kórgen KSRO Ghylym akademiyasynyng Til bilimi instituty dayyndaghan «Drevneturkskiy slovari» bizding izdegenimizdi aldymyzdan shyghardy. Búl sózdikti odaqtyng eng tandauly týrkologtary jasaghanyn aitpasaq ta bolar: «Kereku - shater, yurta. Keragu - shater, yurta: kok (?) kordi keragu juoti - on vstretilsya s trudnostyami, na sebya vzvalil shater (MK I 404); keragu ici ne teg ol - kakova vnutrennosti yurty? (ThS ll)» (10, s. 300).   Mahmúd Qashqariyding «Sózdigi» (Diuany lúghat at - týrik) bizding Kereku turaly týsinikterimizdi onan әri tolyqtyra týsedi. Úly ghalymnyng jazuyna qaraghanda, kóne týrkilerde «kerekulen» deytin etistik sóz bar, ol ózine kiyiz ýy jasap aldy, shatyr tikti degen maghynany bildiredi. Mysaly, «er kerekulendi» - «er azamat ózine kiyiz ýy tikti» degen maghynada qoldanylady ( t. 3. s. 205). Dәl osy «kereku» sózi Sevortyannyn, Sherbaktyn, Budagovtyng sózdikterinde de atalady. Sonymen kóne týrik tilinde «kereku» sózi kiyiz ýi, shatyr, kóshpelilerding baspanasy degendi bildiredi. Qazaqsha núsqasy «kerege» - kiyiz ýiding irgesi, negizi, qabyrghasy maghynasynda qoldanylady. Monghol tilinde kiyiz ýy - «ker» dep atalady (12, s. 82-86). Bir eskertetin jayt, mongholdyng «ker» (ýi) sózining negizgi týbiri týrki tilindegi sozu, jang, keru maghynasymen ýndes. «Qúpiya shejirege» sýiensek, tanghúttardyng ýii «terme ker» qazirgi monghol tilinde «terme» sózi kerege degen maghyna beredi.

1969 jyly Leningrad qalasynda jaryq kórgen KSRO Ghylym akademiyasynyng Til bilimi instituty dayyndaghan «Drevneturkskiy slovari» bizding izdegenimizdi aldymyzdan shyghardy. Búl sózdikti odaqtyng eng tandauly týrkologtary jasaghanyn aitpasaq ta bolar: «Kereku - shater, yurta. Keragu - shater, yurta: kok (?) kordi keragu juoti - on vstretilsya s trudnostyami, na sebya vzvalil shater (MK I 404); keragu ici ne teg ol - kakova vnutrennosti yurty? (ThS ll)» (10, s. 300).   Mahmúd Qashqariyding «Sózdigi» (Diuany lúghat at - týrik) bizding Kereku turaly týsinikterimizdi onan әri tolyqtyra týsedi. Úly ghalymnyng jazuyna qaraghanda, kóne týrkilerde «kerekulen» deytin etistik sóz bar, ol ózine kiyiz ýy jasap aldy, shatyr tikti degen maghynany bildiredi. Mysaly, «er kerekulendi» - «er azamat ózine kiyiz ýy tikti» degen maghynada qoldanylady ( t. 3. s. 205). Dәl osy «kereku» sózi Sevortyannyn, Sherbaktyn, Budagovtyng sózdikterinde de atalady. Sonymen kóne týrik tilinde «kereku» sózi kiyiz ýi, shatyr, kóshpelilerding baspanasy degendi bildiredi. Qazaqsha núsqasy «kerege» - kiyiz ýiding irgesi, negizi, qabyrghasy maghynasynda qoldanylady. Monghol tilinde kiyiz ýy - «ker» dep atalady (12, s. 82-86). Bir eskertetin jayt, mongholdyng «ker» (ýi) sózining negizgi týbiri týrki tilindegi sozu, jang, keru maghynasymen ýndes. «Qúpiya shejirege» sýiensek, tanghúttardyng ýii «terme ker» qazirgi monghol tilinde «terme» sózi kerege degen maghyna beredi. Býgingi kýni qalmaqtarda, altaylyqtarda, tuvada «terme, terebe» - kiyiz ýiding keregesi maghynasynda qoldanylady. Ortalyq Aziyany mekendegen týrik-monghol elderindegi «kerege» nemese «tereme» sózderine qatysty tamasha derekterdi S.I. Vaynshteynning «Mir kochevnikov sentra Azii» kitabynan tauyp alugha bolady (13, s. 40 - 77). «Kerege» sózi - týrki - monghol, ugro - fin tilderinde dóngelek alan, dóngelek degen maghyna beredi. Búl týpki negiz, әsirese, madiyar, ugrofin tilderinde saqtalghan (Qaranyz: Eniko Siy. Kurs vengerskogo yazyka. Kerek (kereket, kereke, kerekek) - koleso (15, s. 496). Týrik-monghol tilderinde «kerege» sózi tikeley dóngelek kiyiz ýidi bildiredi.

Biz alysqa barmay-aq, aldymen XVII - XVIII ghasyrdaghy orys derekterine kóz jýgirteyik. Jergilikti ólketanushylar óz jazbalarynda býgingi Pavlodar ornalasqan jer búryn «Koryakov yar» dep atalghanyn jazady. Biraq «Koryakov» degen kópesting atyna senimderinin kýshti bolghandyghy sonday, naqty derekti, siltemeni kóre túra, «Koryakovqa» «Kerekudi» jyghyp beredi. Mysaly, pavlodarlyqtargha óte tanys, jergilikti ólketanushylar kóp sýienetin SGADA arhiyvinen alynghan qújatta bylay dep jazylghan (1744 jylghy qújat): «Koryakov­skoy forpost -postroen v gluhom meste, nad rekoy Irtyshem, sverhu reky na levoy storone, rasstoyaniyem ot Irtysha desyati sajeni (23, 75 m.), bereg vysoty 2 arshina (1,4 m), ot urochisha Koryakova yara rasstoyaniyem dve versty (2,12 m.)...». Búl qújat Koryakov yar nemese Kereku jar atalatyn jerding ózen jaghasynyng - forposttyng qazyghy qaghylghan nýkteden 2 shaqyrym jerde ornalasqanyn naqty aighaqtap túr. Bir sózben aitqanda, Kereku jar qazirgi uaqytta Pavlodar qalasynyng ortalyq seruen alany ornalasqan jaghajayy­nan alys emes, kópirge jaqyn tús. Búl jar ózi biyik, ózi kiyiz ýy siyaqty. Alystan, ózenning sol jaghalauynan qaraghan adam biyik jardy keregege úqsatatyny sondyqtan.

Kereku jar nemese Kerege jar 1715-16 jyldardaghy Buhgolis ekspedisiyasynyng da qújattary arasynda jýr. Korshaugha týsken Buhgolis ekspedisiyasyna kómektespek bolyp Sibir gubernatory M.Gagarin 1716 jyly kóktemge qaray Tomsk, Tara jәne Toboliskiden jinalghan 700 adamdyq, onyng ishinde kópester, soldattar, tútqyn shvedter (arasynda Gustav Renat ta bar) keruen jiberedi. Osy «karavan s ludimi, tovaramy y kazennymy denigamy zahvachen kalmykamy za 52 verst ot Yamyshevskoy kreposty na Koryakskom yaru pry Irtyshe» dep jazady F. Usov (2, s. 46). Búl derek «Koryakov yar» nemese «Kerege jar» degen toponimiyalyq ataudyng XVII ghasyrdyng basynda keng ainalysta bolghanyn jәne geografiyalyq nysana retinde jaqsy qyzmet jasaghanyn bildiredi.

Degenmen, Kereku Koryakovtan shyqty deytin gipotezanyng tas-talqanyn shygharu ýshin XVIII ghasyrgha deyingi derek kerek. Biz onday derekti 1697 jyly Reseyding әskeri, jolaushy qauymyna keng tanylghan Remezov kartasynan tabamyz. Qazirgi Pavlodar qalasy ornalasqan Ertisting orta túsynda Jәmishten elu shaqyrymday jerde Remezov kartasynda Kereku jar atalatyn toponim túr. Kerege jardan shyghysqa qaray «Verblujiy yar», «Toloknyannye gory», odan әri «Jәmish kóli» jәne sauda jasaytyn oryndar kórsetilgen. Biz Pavlodar oblysynyng aumaghyna qatysty Remezov qartasynyng derekterin bergeni ýshin ombylyq ghalym A.V.Matveevke alghysymyzdy aitamyz.

Orta Ertis boyyna kelgen reseylikter osy jerdegi qalyptasqan toponimderdi mýmkindiginshe paydalandy. Eger biz orystyng alghashqy bekinisterin, qonystaryn qarasaq, bәrining de atauy tarihy toponimge baryp tireledi. Mәselen, Tobolisk, Tara, Omby, Achaiyr, Osmoryjsk, Pyatoryjsk, Chernoyar, Jelezinsk (Temirqash), Semiyar (Jeti jar) jәne t.b. Birde-bir jerde adam aty joq. Sol siyaqty Koryakov te aldynda «Kerege jar» (Kereku yar), odan keyin birtindep slavyan leksikasynyng әserimen Koryakov yargha ainalghan.

Qoryta kele aitatynymyz, Kereku atauy - Orta Ertis ónirining eng kóne tarihy ataularynyng biri. Onyng toponim esebinde qoldanys­qa engen uaqyty kóne týrki, onyng ishinde qimaq dәuiri. Maghynalyq jәne tarihy qúndylyghy túrghysynan «Kereku» atauy osy ónirdegi Syrly qala, Qazaly, Qalabalghasyn jәne taghy da basqa ataularmen shendes.

«Kereku» - «Kerege jar» sózining kóne týrki tilindegi núsqasy. Búl jerding «Kerege jar» atanuy eng aldymen Ertis ónirining tabighy ereksheligine baylanysty qalyptasqan. «Kerege jar» -qazirgi qala halqynyng demalys qúratyn jaghajay túsy. Ózenning sol jaghalauynan qaraghanda qazaqtyng kiyiz ýiining biyik keregesin kózge elestedi. Sonymen, Kerege jar - qazirgi Pavlodar qalasynyng bayyrghy atauy. Ertis boyy kóne dәuirden beri adamzatqa jayly qonys bolghan. Kóne Kerege jar (Kereku) qimaq qalalarynyng biri ekenin de endi dәleldeu qiyn bolmas dep oilaymyz.

Jambyl ARTYQBAEV,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor,

Pavlodar qalasy.

«Jas Alash» gazeti