HH ghasyr basynda qazaqty biriktirgen Alash iydeyasy HHI ghasyrda tәuelsiz Qazaq elindegi Mәngilik el iydeyasynan bólek qarastyrylmaydy. Alash ­– tarihymyzdaghy eleuli kezen, bolashaq kýnde arman memleketimizge jetu jolyndaghy taghylymdy dýniye. Osy orayda Alashty býgin ne ýshin tanugha tiyistimiz degen saual qoyatyn bolsaq, onyng keybir jauaby mynada dep bilemiz.

Birinshiden, qazaq halqy HH ghasyrdyng basyna deyin kóshpeli ómir saltyn ústanghan-dy. Ol qogham rulyq, taypalyq kýn kórudi qajet etti. Alash zamanynda últ ziyalylary qazaq qauymynyng rulyq sanasyn últtyq sanagha biyiktetti.

Ekinshiden, qazaq halqy Alash dәuirine deyin memleketinen aiyrylyp, tughan jerinde jabayy júrttyq bolyp, Patshalyq Resey qúramynda juasyghan qauymgha ainalyp, endigi zamanda basymyz birikpes, el bola almaspyz dep keleshek kýnnen kýder ýze bastaghan edi. Osynday kýrdeli tarihy kezende Alash qozghalysy qazaq balasynyng sanasyna eldik iydeyasyn sinirdi. Alash kósemderi birtútas últ retinde úiysa alamyz, jeke elimiz bolady degen pikirdi qoghamda bekitti. Oqyghan qazaq búl pikirge kәmil sendi. Sol arman kýnge, tәuelsiz memleketke býgingi tanda biz jetip otyrghanymyz belgili.

Alash qozghalysynyng tarihy men maqsat-múratyn tereng zerttegen ghalym M.Qoygeldi bylay dep jazady: «Alash qozghalysynyng basty maqsaty – qazaq eline ózin-ózi basqaru mýmkindigin beretin memlekettik jýie qúru, yaghny onyng últtyq memlekettikke qúqy bar ekendigin metropoliyagha moyyndatu, al týbinde derbes memlekettikke qol jetkizu, qazaq jerine ishki Reseyden qonys audarushylar tolqynyn toqtatu, әlemdik ozyq tәjiriybege sýiene otyryp qazaq qoghamyn jana ómir súranysyna say ózgertu (modernizasiya), demokratiyalyq prinsipterdi qadir tútumen bir mezgilde, әsirese, bilim men últtyq mәdeniyetting órken jangyna jol ashu boldy» (Alash qozghalysy. Qújattar men materialdar jinaghy. – Almaty: «Alash», 2004. – T.1. – 552 bet.).

Alashtan esh qútyla almaymyz, barghan sayyn odan qashpaytynymyz da belgili. Sebebi qazaq elin jahandanu zamanynda, syrttan әrtýrli qauip-qater tóngen kezende qútqaratyn jol – Alash joly der edik. Al Alashqa býgin tәuelsizdik alghan kezende nege sonsha qúmartuymyz kerek degen saual qoyatyn bolsaq, onyng syry Alash jolynyng últty saqtaumen egiz ekendiginde dep aitar edik.

HIH ghasyrda jasaghan úly aghartushylar Shoqan, Ybyray, Abaydan keyingi dәuirde tarih sahnasyna shyqqan Alash qayratkerleri Resey imperiyasynyng ydyrau kezeninde ómir sýrdi de, tughan últynyng bolashaghy ýshin sayasy kýresi sol imperiyanyng belgili dәrejede tarauyn tezdetti. Alash qayratkerleri, sonymen qatar, imperiyanyng otarlyq formasynyng bir týrinen ekinshi ýlgisine auysu kezenining kuәsi boldy. Osy qiyn-qystau, kýrdeli tarihiy-formasiyalyq kezende ómir sýrgen Alash qayratkerleri jankeshtilikke, qúrbandyqqa barugha dayarlandy. Bile bilsek, imperiyanyng bir aimaqtary otarlaudyng bir formasy ekinshi ýlgige auysqan kezende tәuelsizdikke qol jetkize aldy. Baltyq tenizi jaghalauyndaghy respublikalar, polyaktar men finder almaghayyp kezende, Resey Imperiyasy Kenes Odaghyna ainalghan uaqytta tәuelsizdigin jariyalaugha mýmkindik aldy. Olargha azattyq әpergen, eng aldymen, sol aimaqta ómir sýrgen halyqtyng sanasynda eldik iydeyasynyng kýshtiligi, yaghny halyqtyng tәuelsizdikke degen ansarynyng biyiktigi, oqyghan azamattarynyn, bostandyq ýshin kýresken qayratkerler birligining joghary túrghandyghy deuge bolady.

Qazaqpen tuystas, taghdyrlas týrki halyqtarynyng birazy HH ghasyr basynda Resey imperiyasynda oryn alghan sayasiy-әleumettik ózgeristerden keyin әrqily taghdyrdy basynan keshti. Qazaqqa qaraghanda olardyng deni býgingi tanda tәuelsiz el bola almay qaldy. Mysaly, sonyng ishinde tatar, bashqúrt, chuvash, altay, hakas, tuva, saha sekildi halyqtardy aitugha bolady. Osy orayda Alashtyng tarihy rolin kórsetetin mynaday pikir keltiruge bolady. Eger qazaq topyraghynda Alash qozghalysy  payda bolmay, Alash qayratkerleri eldik ýshin kýrespegende, Altay men Atyrau arasyndaghy býgingi birtútas Qazaqstan da shanyraq kótermes edi. Qazirgi Qazaqstan – Kenester Odaghynan bólingen Qazaq SSR negizinde payda bolghan memleket te, ol – óz kezeginde Alash avtonomiyasynyng aumaghynda qúrylghan Respublika. Yaghni, osy kýngi Qazaqstan Respublikasy – Alash avtonomiyasynyng múrageri. Búl faktini joqqa shyghara almaytynymyz qansha shyndyq bolsa, onyng birinen-biri tuyndaytyn múragerlik jolyn zertteu kerektigi sonsha qajet dep sanaymyz. Jogharyda atalghan týrki halyqtarynda Alash sekildi sayasiy-últtyq qozghalystyng kýshti bolmauynan, nemese joqtyghynan, olar әueli jeke odaqtas respublika qúra almady, keyin odaq ydyraghanda tәuelsiz memleket retinde shanyraq kótermedi.

Alash joly, Alash ústanymy degenge qysqasha qayyru qiyn. Sonda da bizding aitarymyz: Alash joly – qazaq últyn jәne tәuelsiz qazaq memleketin saqtau joly. Mysaly býgingi tanda últtyq sipatta memleket qúrghan Japon men Ontýstik Koreya elderining joly da – bir qaraghanda, Alash joly dey alamyz. Eger Japon men Ontýstik Koreya óz elderinde memlekettik instituttardy qúruda, memleket isin jýrgizude tughan topyraqtan órbiytin últtyq salt-dәstýrge negizdelgen qúndylyqtargha, sol elde túratyn tituldyq últtyng mýddesine  berik bolsa, sol sekildi biz de osy dilgir mәselede qatal boluymyz kerek. Zamanynda Alash arystary Japon elining damu jolyn beker tandamaghany da belgili.

Alash nege tanylmay jatyr?

Alash býgin elimizde nege keng kólemde dәriptelmey, tanylmay jatyr? Alashty qalyng júrtshylyq nege bilmeydi degen saualdyng keybir syry mynada dep esepteymiz.

Birinshiden, Alashty – últshyldyq, tek qazaq mәselesi dep týsinuden. Ádiline kelgende búl – jalghan pikir. Mysaly, Alashorda últ kenesindegi (ýkimetindegi) 25 orynnyng 10-yn Alash qayratkerleri qazaq arasynda meken etetin ózge halyq ókilderine qaldyrdy. Alash qalam qayratkerlerining enbekterinde últtyng mýddesi, elding taghdyry kóp kóterilse de, onda eshuaqytta qazaqty dara qong, ózge halyqtan joghary sanau, jaghymsyz maghynadaghy últshyldyq sipaty kezdespeydi.

Ekinshiden, býgingi biylik onyng ishinde zang shygharushy, atqarushy, sot salasyndaghy qyzmetkerler Alashty tiyanaqty oqymaghandyqtan, bilmegendikten. Onyng sebebi qazirgi biyliktegi qyzmetkerding kóbine Alash múrasyn, Alash qúndylyghyn orta mektepte, jogharghy oqu ornynda, ómir jolynda tereng tanugha mýmkindik bolmady. Alashty olar sanaly ómirinde jalpy estip qana qoydy. Sonyng saldarynan Alash mektep baghdarlamasynan bastap qalyng elge keng nasihattalmauda.

Ýshinshiden, Alash – Resey imperiyasyna qarsy kýresken sayasy kýsh bolghandyqtan. Tól tarihymyzdy zertteu isinde imperiyanyng býgingi tandaghy múrageri – Resey elinen әli kýnge deyin jaltaqtau sezimi barynan. Bizdinshe, búl da – qate týsinik. Osy orayda ýshinshi mәselege kenirek toqtalsaq deymiz.

Qazaq eli shekarasynyng ýshten bir bóligi yaghny jeti mynnan astam shaqyrym jer Resey memleketimen shektesetinin eskersek, últtyq mәselede sonyng ishinde Alash taqyrybyn qozghaghanda әr pikirimizge, payymdaularymyzgha abay bolghanymyz abzal. Reseymen kórshi túrghanymyz – taghdyrymyz. Býgingi Resey Federasiyasy patshalyq Reseyding eltanbasy men tuyn, Kenes Odaghynyng әnúrany men sayasy tәrtibin resmy saqtasa, belgili dәrejede ol – ózine deyin saltanat qúrghan sol memleketterding múrageri. Biz bolsaq, sol memleketterding qazaq halqyna jasaghan zúlmatyn úmytpaymyz. Patshalyq Reseyding qazaqqa qarsy qandy sayasatynan bastap, Kenes Odaghynyng ashtyghy men qughyn-sýrginine deyin – últ sanasyndaghy úrpaqtan-úrpaqqa jalghasatyn jazylmas jara dep esepteymiz.

Sonda da býgin biz Alash qayratkerlerining mәdeniyetti orys oqyghandarymen bir bolghandyghyn meylinshe dәriptegenimiz abzal. Orys halqynyng kórnekti aqyn-jazushylarynyn, ozyq oily oqymystylarynyng enbegin Alash qalam qayratkerleri qazaq tiline audarghandyghyn, sol arqyly eki el arasynda kórshige tәn syilastyqtyn, dostyq sezimining artuyna qyzmet istegenin nasihattauymyz kerek. Mysaly, Alash qozghalysynyng kósemi Á.Bókeyhan orys halqynyng ozyq oily ziyaly qauymymen tyghyz aralasty. L.N.Tolstoy, A.P.Chehov, V.G.Korolenko, D.M.Mamiyn-Sibiryak syndy qalamgerlerin qazaqsha sóiletti.

Alash qayratkerlerining Resey imperiyasyna qarsy baghyttalghan sayasy kýresin tarihy qajettilik, zaman súranysy, tabighy dýnie ekendigin ózimiz moyyndap, ózgege dәleldep, onyng evolusiyasynan bastap sebep-saldaryna deyin tynghylyqty zertteuimiz kerek. Alash qayratkerleri orys elin tanugha qatysqanyn, onyng mәdeni, sayasi, ghylymy damuyna ýles qosqanyn jýieli kórsete aluymyz qajet. Alash qayratkerining kóbi Reseydegi ghylymy ekspedisiyalargha qatysty, halyq sanaghyn jýrgizuge tartyldy, әskerinde qyzmet etti, oqu-aghartu júmysynda boldy, dәrigerlik kómekke júmyldyryldy. Alash kósemderining barlyghy derlik Resey qalalarynda bilim aldy, sol ortalyqtarda gazet-jurnaldary men kitaptaryn jaryqqa shyghardy. Yaghni, sol kezendegi oqyghan qazaq pen mәdeniyetti orys halqy, qazaq dalasy men imperiya arasyndaghy baylanys, qarym-qatynas eki jaqty bolghandyghyn eskeremiz. Imperiya men qazaq oqyghandary arasyndaghy sayasy tartysta birining ekinshini qúrtqanyn aita beru dәl býgin bizge Alashty eldik jәne halyqaralyq dengeyde tanytugha kedergi keltiredi.

Aldaghy mindet qanday?

Alashtyng jolyn, ústanymyn, qaghidatyn nasihattau, dәripteu, әr salada siniru maqsatynda Alashqa qatysty últtyq baghdarlama qabyldanuy kerek. Oghan say Alash iydeyasy, Alash ústanymy oqu-aghartuda, ghylymda, mәdeniyette, sportta, jurnalistikada, ekonomikada, sayasatta, diny sayasatta, halyqaralyq qarym-qatynasta t.b. salada jýieli sinirilu kerek. Sol zamanda: «Erte me, kesh pe, 13 dekabri Alash elining ardaqty kýnderining biri sanalar. Alash tarihyna altyn siyamen jazylar»,- dep 1918 jyly «Jas azamat» gazeti kórsetkendey, Alashqa qatysty qogham pikiri ózgerip, oiymyzda, sózimizde, isimizde onyng ústanymyna berik bolamyz.

Tәuelsizdik alghaly shiyrek ghasyr ishinde Alash múrasyn jinau, nasihattau, zertteu baghytynda birqatar júmys jýrgizildi. Alash taqyrybynda ghylymy jiyndar úiymdastyrylyp, Alash qalam qayratkerlerining múrasy jariyalandy. «Alash» baspasynan «Alash múrasy» seriyasymen qúndy kitaptar shyqty. Otandyq jәne sheteldik ghalymdardyng monografiyalary men zertteuleri baspa betin kórdi. Mysaly «Alash qozghalysy» atty anyqtamalyqta (avt. E.Tileshov, D.Qamzabekúly) osy kýnge deyin Alash taqyrybyna qatysty jaryq kórgen enbekter, qozghalysqa qatysqan adamdar, Alash atauymen baylanysty úghymdar birshama jýielendi. Alayda atqarylyp jatqan júmystyng barlyghy kóbinese jeke ghalymdardyng izdenisi negizinde jýzege asuda. Olardyng enbegi memlekettik dengeyde jinaqtalmauda, josparly týrde bir baghytqa júmyldyrylmauda, býgingi kýn talabyna say, tәuelsizdik múraty túrghysynan saralanbauda. Ár ghalym, izdenushi ózining mýmkindigine qaray Alashqa qatysty zertteuin jaryqqa shygharuda, nasihattauyn jasauda.

Endigi kezekte Alash múrasy el tәuelsizdigine qyzmet etetin, ony nyghaytatyn, saqtaytyn qúndy qazyna ekendigin eskerip, Alashty tynghylyqty zertteytin, nәtiyjesin býgingi kýnmen baylanystyratyn respublikalyq dengeyde ghylymy ortalyq júmys isteu tiyisti degen oidamyz. Ol mekeme memleketten qoldau kórip, júmys nәtiyjesi aldymen bilim salasynda, odan keyin atalghanday, qoghamnyng әr salasynda tiyanaqty sinirilu kerek. Al alashtanuda býgin ne isteu kerek degen saual qoyatyn bolsaq, ol júmystyng auqymy kólemdi, baghyty san-salaly. Aldymen mәtindi oqityn mamandardy dayarlap, Alashqa qatysty múrany elektrondyq, qaghazdyq núsqada týgel jariyalau qajet. Arhivte saqtalghan, әsirese sheteldik qorlarda jinaqtalghan qújattar men derekterdi basyp shygharu shart. Mysaly Resey qalalarynan, Tәshkentten, alys shetelden Alashqa qatysty arhivtik material әli tolyq jinaqtalmady. Mysaly Alash arystarymen baylanysta bolghan nemis professory Maks Kuchinskiyding arhiyvi býgin Latyn Amerikasynda saqtalghan. Onda Alashqa qatysty material, suretter tabyluy mýmkin dep oilaymyz. Osy uaqytqa deyin Alash múrasy boyynsha jaryq kórgen әdebi, tildik, tarihiy-derektik taghy da basqa materialgha jýieli saraptamalyq zertteu jýrgizilui tiyis. Ol baghytta da eng әueli bilikti mamandardy dayarlau isin dúrys qolgha alu kerek.

Últtyq memleket qúru jolynda Alash jolyn, Alash taghylymyn qashanda qaperde ústaymyz. Sayasat isinde, ekonomikada, halyqaralyq qarym-qatynasta, oqu-aghartu, bilim, ghylym, mәdeniyet, óner salalarynda, yaghny balabaqshadaghy bala tәrbiyesinen bastap, el basqarugha deyin Alash iydeyasyna, Alash ústanymyna berik bolamyz. Onsyz damyghan otyz memleketting qataryna qosyla almaymyz, tipti tәuelsizdigimizdi saqtap qaluymyzdyng ózi qiyngha soghady. El retinde, últ retinde saqtaludy kózdegende, qalasaq ta, qalamasaq ta, Alash jolyna, Alash ústanymyna berik bolghanymyz lәzim. Búl ­­– dәleldeudi qajet etpeytin dýniye, kýn men týnning auysatynynday aqiqat shyndyq.

Qayyrbek KEMENGER, L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU Qazaq әdebiyeti kafedrasynyng dosenti

Abai.kz