- Kenshilik Tyshhanúly, siz elimizdegi beldi joghary oqu oryndarynyng birinde dosentsiz. Dintanushy mamandardy dayarlaysyzdar. Jyldan jylgha «Dintanu» mamandyghyna bólinetin memlekettik grant sany da artyp keledi. Bakalavr dәrejesinen bólek, magistrler men doktorlargha da súranys joghary. Jastardyng dәl osy mamandyqqa degen qyzyghushylyqtarynyng artuyn nemen baylanystyrugha bolady?

- Áriyne, búryndaghy jyldarmen salystyrghanda «Dintanu» mamandyghyna degen kózqaras nedәuir ózgergen. Onyng basty sebebi: halyqtyng jalpy tanymynyn, sonyng ishinde diny týsinikterining artuy. Búryndaghy dindi tek meshitpen baylanystyratyn bolsa, qazirde onyng bir ghylym salasy, memlekettik sayasattyng ajyramas bir bóligi ekendigin kóp azamattar týsinedi. Onyng ýstine jastardyng búl salany tandauynda qoghamnyng osy sala mamandaryna degen joghary súranysy da basty sebepterding qatarynan sanalady. Eldegi din salasyna qatysty qyzmet atqaratyn mekemelerde, teris kózqarastaghy aghym ókilderimen júmysta bilikti mamandardyng jetispeushiligi aiqyn seziledi. Osyghan baylanysty da memlekettik grant sany azdap bolsa da artyp keledi. Biraq búl jetkilikti dep aita almaymyz. Olay bolatyny búl mamandyqty bitirgen týlekterding barlyghy birdey atalmysh salada qalmaydy, onyng ýstine bilimin jetildiru boyynsha shet elderge shyghyp ketedi, bolmasa ary qaray terendetip oqugha týsedi. Sondyqtan bizding mamandyqta júmysqa ornalasu kórsetkishi óte joghary sanalady

- Býginde halyqtyng diny sauattylyghy belgili bir dengeyge kóterilip qalghanday seziledi. Búl túrghyda jasalyp jatqan júmystar da az emes. Dese de, jat aghymdardyng jeteginde ketip jatqan qandastyrymyzdyng da sany kóp. Búnday tendensiya neni bayqatady?- Qazirgi jastardyng dinge degen qyzyghushylyghy men betbúrysy óte joghary dengeyde jәne jyldam jýrip jatyr. Biraq osy dinge bet búru ýrdisinde diny bilimdi qaydan jәne qalay alyp jatyr degen súraq basy ashyq kýiinde túr.

Elimizde jalpy sauatsyzdyq degen týsinik joq. Sebebi orta bilim alu mindetti bolyp sanalady. Degenmen, diniy-ruhany qayshylyqtardyng basty sebebi retinde diny sauatsyzdyqtyng da zardaby az emes. Osy diny sauatsyzdyqtyng jәne baghdarsyzdyqtyng kesirinen qanshama azamattarymyz zardap shegip, ruhaniy-materialdyq daghdarysqa úshyrap jatyr. Jastardyng qyzyghushylyghy, janalyqqa qúshtarlyghy, tez beyimdelgishtigi, ruhany izdenimpazdyghy siyaqty erekshelikteri olardy әrtýrli jaghdaylargha jeteleydi. Sonyng ishinde din de bar. Din - psihologiyalyq qúbylys. Senim – adamnyng jýregining týkpirinen oryn alatyn qúndylyq, sondyqtan jastardyng osy qúndylyqqa úmtylysy jolynda key jaghdaylarda teris aghymnyng uaghyzdaryna erip ketui týsinikti jәit. Onyng ýstine teris aghym ókilderining dәstýrli baghyttardy ústanushylardyng ókilderine qaraghanda anaghúrlym belsendi júmys jasaydy. Sondyqtan elimizdegi teris aghym ókilderining qataryn tolyqtyrushylardyng arasynda jastardyng ýlesi basym ekendigin eshkim joqqa shyghara almaydy.

- Bir sózinizde «...diniy-ruhany qayshylyqtardyng basty sebebi: diny sauatsyzdyqtan» dediniz. Jalpy elimizdegi jastardyng diny sauattylyghy qanday dengeyde?

- «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» zannyng 3-babynyng 4-tarmaghynda kórsetilgenindey, QR-da bilim beru men tәrbiyeleu jýiesi, diny bilim beru úiymdaryn qospaghanda, din men diny birlestikterden bólingen jәne zayyrly sipatta bolady.  Sondyqtan memlekettik oqu oryndary (orta nemese joghary oqu oryndary) diny bilim bermeydi. Búl zayyrlylyq qaghidattaryna qayshy. Onyng ýstine elimiz kópkonfessiyaly el bolghandyqtan, qanday da bir konfessiya nemese dinge basymdyq bere almaydy. Biraq, diny sauattylyqty kóteruge baghyttalghan kurstar qazirding ózinde birqatar oqu oryndarynda oqytylyp jatyr. Ol kurstardyng mazmúny barlyq dinderdi tarihyn, kózqarastaryn, senim negizderin qamtidy. Sol sebepti de dinge bet búrghan jastyng diny qyzyghushylyghyn qanaghattandyrmaydy. Yaghni, búl dintanulyq kurstar  radikalizm men ekstremizmning aldyn aluda orasan ýles qosady deuge kelmeydi. Degenmen memleket jergilikti din qyzmetkerlerining bilimin jetildiruge, diny bilim beru mәselesining sapasyn arttyrugha yqpaldasuy tiyis. Osy orayda elimizde teris pighyldy diny aghymdardyng aldyn alu, azamattardyng diny sauatyn arttyru jolynda birqatar sharalar jasaluda. Memleket eldegi diny ahualgha bey-jay qaramau kerektigin týsinip, Din isteri agenttigin qúryp, «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» jana zang qabyldanyp, júmys jasay bastady. Sonymen qatar, 2008 jyldan bastap orta bilim beretin mektepterding 9-synyptaryna «Dintanu negizderi» pәni engizilgen edi.  Qazir búl pәn «Dintanu jәne zayyrlylyq negizderi» dep atalyp jýr. Al aldaghy jyldary «Din jәne qogham» bolyp oqytylmaq. Alayda búl zayyrly sipattaghy pәn bolghandyqtan jastargha diny sauattylyq qalyptastyra almaydy. Din turaly mәlimet berui mýmkin. Biraq búl belgili bir baghytta diny kózqarastardy ornyqtyrmaydy. Oghan bizding elimizding zayyrly sipattaghy memleket jәne din qatystary mýmkindik bermeydi. Sondyqtan jastar diny izdenisterin kóbinese din salasyndaghy mamandardan, meshitterden, tipti kezdeysoq tanysqan toptardyng ókilderinen nemese internet jelilerinen alyp jatyr. Al onyng zardaptary orasan ekendigi barshagha mәlim.

- Osy tónirekte memleketting basty problemasy — din salasynda tuyndap jatqan tanymdyq, sayasy mәseleler ekeni belgili. Siz osy taqyrypty kóbirek zerttep jýrsiz. Endeshe, osylardyng ishindegi kýrdelisi qaysy?

- Jogharyda aityp ótkenimizdey din degenimiz - psihologiyalyq qúbylys. Onyng astarynda tanym, bilim, senim, baqyt, qorqynysh siyaqty kóptegen kategoriyalar jatyr. Al jalpy adamdar búl týisikterden tys ómir sýre almaydy. Sondyqtan din mәselesin memleket zannamalar arqyly retteuge talpynghanymen dini, senimdik mәselelerdi rettey almaydy. Tipti búl memlekettik sayasattyng ayasyna kirmeydi. Sondyqtan dinge kelushiler kóptep kezdesip otyrghan qazirdi bizding qoghamymyzda azamattardyng diny sauattylyghnyng tómendigi men qyzyghushylyghynyng jogharylyghyn paydalanghan kóptegen aghymdar, onyng ishinde desstruktivti toptar ózderining qataryn tolyqtyrumen ainalysuda. Al búl azamattardy atalmysh toptar óz kezeginde otbasyna, eline, tipti ata dinine qarsy paydalanugha tyrysady. Qazirdi әlemdik sayasy ýrdiste din atyn jamylghan ekstremizm men terrorizmning beleng alghanyn nazargha alsaq, bizding qazirgi qogham ýshin de, ertengi bolashaq ýshin de búl ýrdis asa qauipti.

- Kóp jaghdayda «din memleketten bólek» degen qaghidany basshylyqqa alady. Búl ózi mýmkin nәrse me?

- Áriyne, din men memleket isteri qabyspaydy. Din isi kóbine-kóp adamnyng senimdik jýiesine qatysty bolsa, memleket isi jalpygha ortaq qaghidalardy qalyptastyru, diny úiymdardyng qyzmetin ýilestiru, baqylau, retteu bolyp tabylady. Sondyqtan búl týsinikte eshqanday teris sipat joq. Biraq, din qoghamnan bólek ómir sýrmeydi. Sondyqtan  qoghamdaghy din ahualynyng ong baghytta qalyptasuy nemese diny biregeylik, ruhany tútastyq memleket ýshin de óte ózekti mәsele. Sebebi, dinge, diny senimderge bólingen elderge әrtýrli sayasy kýshter aralasqan kezde diny senim alauyzdyghyn qozdyrady. Búl eng tereng dúshpandyqqa ainalady. Senimi bólek bolsa, tughan bauyrlar bir-birin aiyptap qaru kóterui de yqtimal. Onyng ýstine elimizding kóp konfessiyaly, kóp etnosty el ekendigin nazargha alatyn bolsaq, әlemdegi osy taqyryptaghy dýrbeleng elimizdi ainalyp ótpesi anyq. Sondyqtan da qazirgi kezde memleketting dinge qatysty zannamalarynyng barlyghyna derlik jetildiruler jasalyp jatyr. Búl - kezek kýttirmeytin ong sheshim. Qazirgi diny jolda jýrgen adamdar ózderining senimin tek Qúdaymen aradaghy dәneker ghana dep týsinbeydi. Ártýrli sayasattargha aralastyrady. Búl- qaterli jaghday.

- Osydan biraz uaqyt búryn naiyb-mýfty teris aghymyndaghylardyng 90 payyzy orystildiler degendi aitqan edi. Nelikten? Meshitterde orys tilinde uaghyz aitqyzu búl mәseleni sheshe ala ma?

-  Osy mәsele boyynsha qazirge sheshimder qabyldanyp, arnayy imamdar әzirleytin oqu ornynda oryssha toptar ashylyp jatyr. Búl mәseleni tolyq sheshpegenimen, meshitterdegi tek qazaq tilinde aitylghan uaghyzdardy qana týsine almaytyn, әrtýrli internet mәlimetterinen dindi ýirenip jýrgen orys tildi músylman jamaghatyna jol tauyp, olarmen til tabysugha dәneker bolary anyq. Biraq búl túraqty tendensiya deuge kelmeydi. Sebebi, orys tildi azamattardyng basqa aghymnyng soyylyn soghuy meshittegi qazaq tilin týsinbegendikten emes, otbasynda ózining uyzyna qanyp saltyn saqtamauynan, ana tilindegi ruhany tәrbiyege qanyq bolmauynan, jalpy postkenestik elderge arnalyp tek orys tilinde jaryq kóretin kóptegen osy baghytqa qatysty әdebiyetterding keng taraluynan tuyndap otyrghan ýrdis.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Zarina Ádilbek

Abai.kz