Búl kisining esimi kópke mәlim. Orystyng tekti әuletinen  shyqqan әielding islam dinine ótuining ózi kezinde biraz shulyghan jasaghan. Valeriya Mihaylovna Porohova 1949 jyly  Leningrad týbindegi Patsha Selosynda tuyp, sondaghy Ekaterina soborynda shoqyndyrylghan. Imperatorgha jaqyndyghy bar dvoryandar túqymynan bolghany ýshin Porohovtar tórt birdey repressiya tolqynyn - on segizinshi, jiyrma ekinshi, otyz jetinshi, elu birinshi jyldardaghy jolsyz jazany kórgen. Valeriya  Mihaylovnanyng ózi ata-anasy "halyq jauy" retinde jer audarylghan Qiyr Soltýstikte, Komiyding Uhta qalasynda dýniyege kelgen. Hrushev jylymyghy kezinde Mәskeuge qaytyp oralghan Valeriya Mihaylovna Moris Torez atyndaghy Mәskeu lingvistika uniyversiytetine týsedi de, aghylshyn tilining audarmashysy mamandyghyn alyp shyghady. Keyinnen Mәskeu memlekettik uniyversiyteti filosofiya fakulitetining diplomyna da ie bolghan. Halyqaralyq kongrester men simpoziumdarda ilespe tәrjime jasay jýrip, Múhammed Said ali-Roshda  esimdi Siriya azamatymen tanysady. 1975 jyly sol arab jigitine túrmysqa shyghyp, 1985 jyly otbasymen Mәskeuden Damaskige kóship barady. Sonda arab tilin ýirenip, Qúran audarmasyn jasap shyqqan. Býgingi tanda Valeriya Porohova jasaghan Qúrannyng maghynalyq audarmasy osy úly kitaptyng orys tilindegi eng ýzdik tәrjimesi dep tanylyp otyr.

Búl kisining esimi kópke mәlim. Orystyng tekti әuletinen  shyqqan әielding islam dinine ótuining ózi kezinde biraz shulyghan jasaghan. Valeriya Mihaylovna Porohova 1949 jyly  Leningrad týbindegi Patsha Selosynda tuyp, sondaghy Ekaterina soborynda shoqyndyrylghan. Imperatorgha jaqyndyghy bar dvoryandar túqymynan bolghany ýshin Porohovtar tórt birdey repressiya tolqynyn - on segizinshi, jiyrma ekinshi, otyz jetinshi, elu birinshi jyldardaghy jolsyz jazany kórgen. Valeriya  Mihaylovnanyng ózi ata-anasy "halyq jauy" retinde jer audarylghan Qiyr Soltýstikte, Komiyding Uhta qalasynda dýniyege kelgen. Hrushev jylymyghy kezinde Mәskeuge qaytyp oralghan Valeriya Mihaylovna Moris Torez atyndaghy Mәskeu lingvistika uniyversiytetine týsedi de, aghylshyn tilining audarmashysy mamandyghyn alyp shyghady. Keyinnen Mәskeu memlekettik uniyversiyteti filosofiya fakulitetining diplomyna da ie bolghan. Halyqaralyq kongrester men simpoziumdarda ilespe tәrjime jasay jýrip, Múhammed Said ali-Roshda  esimdi Siriya azamatymen tanysady. 1975 jyly sol arab jigitine túrmysqa shyghyp, 1985 jyly otbasymen Mәskeuden Damaskige kóship barady. Sonda arab tilin ýirenip, Qúran audarmasyn jasap shyqqan. Býgingi tanda Valeriya Porohova jasaghan Qúrannyng maghynalyq audarmasy osy úly kitaptyng orys tilindegi eng ýzdik tәrjimesi dep tanylyp otyr.

Filologiya ghylymdarynyng doktory, Gumanitarlyq ghylymdar akademiyasynyn, BÚÚ janyndaghy halyqaralyq Aqparat akademiyasynyng tolyq mýshesi Valeriya Porohova Qazaqstangha jii kelip túrady. Bizding búl  súhbatymyz biylghy qyrkýiekting ortasynda, Beket Atanyng 260 jyldyghyna arnalyp Aqtauda ótken halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya kýnderinde jasaldy.

- Qadirli Valeriya Mihaylovna! Sizding sóilegen sózderinizdi osymen tórtinshi ret tyndap otyrmyn. Astanada Preziydenttik mәdeniyet ortalyghyndaghy, Euraziya memlekettik uniyversiytetindegi dәristerinizge qatysqanym bar. Býgin, mine, Beket Atagha arnalghan konferensiyadaghy bayandamanyzdy, Sh.Esenov atyndaghy memlekettik uniyversiy­tetting studentterimen kezdesudegi sózinizdi tyndadym. Halqymyzdyng asa kórnekti qalamgeri Ábish Kekilbaevpen, Bas mýftiyimiz Ábsattar qajy Derbisәlimen, oblys әkimi Qyrymbek Kósherbaevpen, Preziydent Ákimshiligining bólim mengerushisi Darhan Mynbaymen birge bolghan beyresmy otyrys­taghy әngimelerinizden de biraz nәrse oigha týidim. Sonyng ózinde de súhbatty balang súraqtan bastamaqpyn. Siz Islamgha qalay keldiniz?

- Býgingi bayandamamda aittym ghoy, "Din tandau - intimdik mәsele. Oghan eshkim de qol súgha kirispeuge tiyis" dep. Qúrannyng ózinde de "Dinge mәjbýrleu joq" dep naqty aitylghan. Últy arab azamatyna túrmysqa shyqqanda da men dinimdi auystyrudy oigha alghan joq edim. Bәri de Qúrandy aghylshyn tilinde oqudan bastaldy. Lev Tolstoy "Meni din músylman sananyzdar" degen sózin Qúrandy oqyghannan keyin aitqan. Úly jazushynyng músylmandyq ghúryppen jerlengenin bilesiz ghoy? (Pavel Basinskiyding jaqynda jaryq kórgen "Lev Tolstoy: begstvo iz raya" kitabynda jazushynyng jer qoynyna tapsyrylghan shaghyn surettegen tústa "Telo L.N. polojily v dubovyy grob, bez kresta na kryshke", "Tolstogo horonili, kak on y zaveshal, "bez serkovnogo peniya, bez ladana", bez torjestvennyh rechey" degen sóilemder bar. Búl qalamgerding hristian dinine say jerlenbegenin kórsetedi. Ekinshi jaghynan, múny "músylmandyq ghúryp" deu de onsha dәl anyqtama emes siyaqty - S.A.). Qazir býkil әlemde islamnyng óte quatty intellektualdy ekspansiyasy boy kórsetip otyr. IYә, intellektualdyq ekspansiyasy. Adamdar imansyzdyqtan, aqshanyng sonyna týsuden, údayy kónil kóteruden sharshap bitti. Adamdar parasattylyqty, tazalyqty izdeydi. Al onyng bәri islamda túnyp túr. Islamda Jaratqan Ie men adamnyng arasynda bitistirushi, kelistirushi, shyn mәninde deldal túlgha joq. Múnda ózge dindegidey jasaryndy jasap alyp, jeksenbi kýni kýnәndi shirkeudegi dindardyng keshirimi­men juyp-shayyp kete almaysyn. Islamda әr kýnә ýshin jauap beriledi. Ol ýshin tәubege kelu azdyq etedi, jasaghan jamandyghynnyng ornyn jaqsylyq jasau­men ghana toltyra alasyn.  Men eshkimdi de islam dinine ótuge ýgittemeymin. Men jalpy ýgit jýrgizbeymin. Mysaly, mening mamam bolashaq kýieu balasy Múhammed­pen tanystyrghym kelgen kezde: "Joq. Sen oghan túrmysqa shygha almaysyn, sening jalghastyratyn әuleting bar, ata-baba­larymyzdyng aldyndaghy jauapkershiliging bar" dep kesip aitqan edi. Ol kisining bizdi týsinuine tútastay ýsh jyl ketti. Keyinnen mamam tek Múhammedting sózin sóileytin boldy. Sonyng ózinde de ol kisi, әriyne, dinin ózgertken joq. Men nege músylman boldym? Jauabym onay - men Qúrandy týsinip oqydym. Qúrandy týsinip oqu ony tәpsirmen oqu degen sóz. Tipti óte bilimdi arabtardyng ózi Qúrandy tek tәpsirmen oqidy. Maghan Qasiyetti kitapqa 16 tomdyq tәpsir jazghan doktor Zuhayliyding enbegi kóp kómektesti. Sonday-aq at-Tabari, ali-Kurtubi, Ibn Kasiyr, Sayd Kutb tәpsirlerin de paydalandym.

-   Islam Sizdi nesimen qyzyqtyrdy?

- Islam sózining týbirinde túrghan ýsh әrip - S L M (Sa-lya-ma) óz boyyna maghynalardyng tútas bir keshenin qamtidy. Múnda beybitshilik te, qauip­sizdik te, qútqarushylyq ta, saushylyq ta, iygi niyettilik te, tazalyq ta, iygilik te bar. Atap aitqanda, "sa" - beybitshilik, "lya" - tynyshtyq, "ma" - jaqsylyq. Músyl­mandar bir-birine "Salyam aleykum!" dep amandasqanda osynyng bәrin de tileydi. Islam teologiyasy - absolutti jәne ymyrasyz monoteizm. Islam barlyq tirshilik iyeleri Jasaghan­nyng bekitken zandaryna sәikes ómir sýretinin aitady. Islamda dinge senushige Qúdaydyng erkin jetkizu ókilettiligine ie institut joq. Alla ózin ashyq kórset­pegen, tek adamdargha ómir zandaryn ber­gen. Islamnyng ózi dinge senu instituty bolyp tabylmaydy. Islam - Qúdaygha taza senim. Islamda dinge senu­shining ómirin baghyttap otyratyn ortalyq qúrylym da joq. Bizding qogham qazirshe islamnyng ne ekenin de dúrystap bilmeydi. Mysaly, "islam terrorizmi" dep jazady gazetter. "Islam" sózining maghynasy "moy­ynsúnu, amandyq, tatulyq". Sonda ne bolyp shyghady? Shatpaq bolyp shyghady!

Islamnyng ózge dinderden ereksheligi әlemdik dinder arasyndaghy eng jasy ekendiginde. Ol ózine deyingi dinderding barlyq artyqshylyqtaryn óz boyyna sinirgen, tyng túrpatta bayyghan. Islam eng aldymen ómir sýru salty. Bizding dinimizding atauy eshqanday adammen baylanysty emestigi de nazar audartady. Mysaly, buddizm Buddamen, hristiandyq Hriys­tospen, iudaizm Iudamen baylanysty ghoy. Al bizding payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) Allanyng sózin adamdargha jetkizu­shi. Qúran siyaqty kitaptyng adam qolymen jazyluy mýmkin emes. Qúrannyng bizge mine on tórt ghasyr boyy bir әrpi de ózgermegen kýii jetui de onyng Jaratqan sózi ekenin rastay týsedi. Payghamba­ry­myzdyng oqy da, jaza da bilmegeni belgili. Alla sózin ainytpay qayta aitu ýshin payghambarymyzgha erekshe ruh mәdeniyeti qajet edi. Sol mәdeniyet payghambary­myzdyng boyynan tabylghan. Basqa Qasiyetti Jazulardyng bәri de keyinnen týsirilgen. Mysaly, Matfey Injili oida ekshelgennen  jetpis jyldan keyin jazylghan. Al Qúran Múhammedting (s.gh.s.) kózi tirisinde-aq jazba kýiinde bar bolatyn.

Qúrannyng adam atynan shygharyla almaytyny ondaghy mәlimetterding aqyl-esti alatynday ghajayyp ghylymy naqty­lyghymen de dәleldenedi. Bir amerikalyq Nobeli syilyghy laureatynyn: "Eger men Qúrandy osydan 20 jyl búryn oqygha­nymda Nobeli syilyghyn osydan 20 jyl búryn alar edim", degen sózi belgili. Embriologiya boyynsha enbegi ýshin Nobeli syilyghyn alghan   kanadalyq Keyt Mor Jaratqan IYemiz sonau VII ghasyrdyng ózinde Saud Arabiyasynyng qúmdy dalasynda, mikroskop ta, ulitradybys ta joq kezde embriologiya qúpiyasyn payghambardyng auzyna salghanyna qayran qalady. Qúranda bala ýsh qabatty qapasta ósetini aitylghan. Mikroskop pen rentgen shyqqan kezde ana jatyrynyng ýsh qabatty ekeni anyqtaldy ghoy.  Keyinnen islam dinin qabyldaghan ataqty okeanolog Jak Iv Kusto múhit týbinen aldarynan bir dual shygha kelgendey keri búrylatyn balyqtar ýiirin talay kórgen eken. Ghalym onyng qúpiyasyn da Qúrandaghy suda tabighy kedergiler bolatyny aitylghan ayattan tapqan. Osy zamanghy apparatura qolgha tiygennen keyin ghana geologtar taulardyng tútas túrqynyng on besten bir bóligi ghana jerden kóterilip túratynyn bilgen. Al Qúranda Alla atynan Jerdi jaratqany, ony taularmen bekitip qoyghany, bylaysha aitqanda, taular jerding zәkiri siyaqty ekendigi jazylghan. Orystyng asa kórnekti ghalymy Andrey Lapin islamdy qabyldau ýshin Qúrandaghy әr ósimdik pen әr jan-januardyng ózining bioórisi bolatyny aitylghan bir ayattyng ózi jetip jatyr dep sanaydy. Al bioóris tek keyingi kezde, molekulyarlyq biologiyany zertteu barysynda ghana ashylghan janalyq qoy. Qúran - bilimning qaynar búlaghy. Ghalym­dardyng shamalauynsha, qazirge deyin Qúran mәtinining nebәri 10 payyzdayynyng ghana mәni ashylghan, qalghan 90 payyzdayy óz uaqytyn kýtip jatyr.

Men islamgha, әriyne, Qúran arqyly keldim. Qúrandy oqu mening boyymda ruh mәdeniyetin, Jaratqan IYemizding qalauy­men jasalghan nәrsening bәrine qúrmetpen qaraudy qalyptastyrdy. Qúranda internasionalizmning ghajayyp ýlgisi bar. Napoleon Bonaparttyn: "Jaryq dýniye­ning qiyr-qiyryndaghy barlyq aqyldy da, bilimdi adamdardyng basyn  jalghyz aqiqat kózi bolyp tabylatyn, adamdardy baqytqa bastay alatyn Qúran qaghidattary boyynsha qosa alatyn uaqytym tayau qaldy dep ýmit etemin" degen sózi bar.

- Osylay bola túra, islam dinin ústana­tyndardyng arasynda terrorshylar az emes ekendigi de belgili ghoy. Búghan ne aitar ediniz?

- Terrorshylar - qylmyskerler. Qylmysker hristian da, músylman da, iudey de bola almaydy. Qylmysker atauly konfessiyadan tys, últtan tys, nәsilden tys. Diny negizde kisi óltiru degenning bәri shyn mәninde taza geosayasy qaqtyghystar ghana.  Jalpy, islam barynsha beybit din retinde qan tóguding qanday týrin de aiyptaydy.  Múhammed payghambardyng (s.gh.s.) danalyghyna qúlaq salayyq. Bir hadiste eger eki músylman bir birine semser siltesse, onda ólgen adam da,  óltirgen adam da tozaqqa barady delinedi. Payghamba­ry­myzdan: "Jaraydy, óltirgen adam tozaqqa barsyn, al ólgen adam nege barady?" dep sú­raydy. Sonda payghambarymyz: "Ol ól­tirmek niyette bolghany ýshin barady" degen.

Jiyrma birinshi ghasyrdyng basynda dinning sayasattanuy qatty kýsheyip ketti. Búl alandatarlyq jaghday. Sayasat degen ótpeli nәrse. Din qashanda әu bastaghy tazalyghyn saqtap túrugha tiyis. Din sayasat­tanghan jerde ol  qoly las, jany las adamdardyng qúralyna ainalmay qoymay­dy. Islamizm - islam emes degendi men talay jerde aityp jýrmin. Latynnyng osy "izm" júrnaghy jýrgen jerding bәrinde derlik sayasy iydeologiya­nyng qúlaghy qyltiyp túrady.

- Internettegi birneshe súhbatynyzdan "islamnyng daghdarysy" degen sóz tirkesin kezdestirdim. Búlay degende siz neni aitasyz?

- Biz aldymen hristian dinindegi daghdarysty aitugha tiyispiz. Katolik dindarlarynyng qandaylyq masqaragha úshyrap jatqanyn júrttyng bәri biledi. Ony qozghamay-aq qoyayyn. Mynanday mysal keltireyin. Bir joly Germaniyagha bardym. Kelinde soborlardyng bәri derlik satylyp ketkenin   bilip, an-tang qaldym. Tek ataqty Kelin sobory  júmys isteydi eken. Onyng ózi de YuNESKO qarauynda bolghan song ghana satylmay túrghan siyaqty. Soborlardy satyp alghan adamdar olardy qonaq ýige nemese kazinogha ainaldyrghan. Bireu qonyrauly múnarasy biyik sobordy satyp alypty da, lift ornatyp, eng tóbesine úiyqtaytyn bólme jasap qoyyp­ty.  Masqara ghoy! Dagh­darystyng kókesi hristian dininde deytinim sondyqtan. Búl dindegiler keyde tarih ta­ghylymdaryn da eskere bermeydi. Mәskeude Qútqarushy Hristos hramy salyndy. Qúrylysy da keremet, orny da tamasha jerde. Soghan adam az barady. Nege? Aurasy nashar. Ol hram bir kezde ateister jaryp jiberip, jýzu basseynin salghan búrynghy hramnyng ornyna túrghyzylghan. Qúdaydyng nazasyna qalghan jerge ornatylghan.

Islamda da daghdarys bar ekenin  eshkim tolyq teriske shyghara almaydy. Biraq ol ruhany daghdarys emes, músyl­mandar ruhynyng daghdarysy emes, ol biylik­ting daghdarysy. Bizding zamanymyz­daghy iri ghalymdar Batystaghy ghylymy jәne filosofiyalyq oidyng órkendeuine negiz músylman әleminde qalanghan, olardyng erekshe bilimdiligi Europadaghy Qayta órleu dәuiri bastalghangha deyin birneshe ghasyr búryn tanylghan degendi birauyzdan aitady. Ókinishke oray, qazir músylmandardyng talayy biylikke moralidi ayaqqa taptaghan, ruh­tan bezingen adamdar kelgen memleket­ter­de ómir sýrip jatyr. Olardaghy biylik ba­syndaghylar qogham­nyng osy zamanghy reformatorlyq iydeya­laryn dәstýrli doktrinagha kirik­tiruge qabiletsiz bo­lyp otyr. Terror­lyq aktilerdi úiym­dastyrushylardyng músylman elderinen kóp shyghyp jýrgeni býkil islamnyng jaq­sy atyna kir kel­tirude. Islamdyq qúndylyqtar de­formasiyagha úshyray bastaghaly biraz ua­qyt. Mysaly, Au­ghanstanda din islam bar dep aita alamyz ba? Ayta almaymyz. Jaratqan IYemizding Qúrandy paygham­barymyzdyng qúlaghyna qúighandaghy birinshi sózi "Oqy!" degen sóz. Al tәlibter kitapqa tyiym saldy. Dәstýrli qúndylyqtardyng qúldy­ray bastaghanynyng bir belgisi - fitna.   Moyynsúnbau, býlik, búlghaq ataulynyng bәri - fitna. Radikalidi  mәzhabtyng negizin salghan Ibn Hanbal dinning dingegin shayqap, qoghamdyq moralidi búzatyn eng aldymen osy fitna degen. Ol tipti nashar biylikting ózi fitnadan jaqsy degen. Negizinde, to­le­ranttylyq islamgha erekshe tәn. Ekstremizm ataulynyng bәri rúqsat etiletin, qabyldanghan nәrsening sheginen shyghu. Bizding eks­tre­misterding talayyn shahidter sanap jýr­genimiz de bilmestik. Shahid - dini ýshin qúrban bolghan adam. Men bir súhbatymda ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarynyng aya­ghynda cheshen terror­shylarynyng qolynan qaza tapqan orys ba­lasyn shahid dep sanaytynymdy ait­qanmyn. Oghan moy­nyndaghy kresti al, islamdy qabylda, sonda tiri qalasyng degen. Ol: "Joq, men Iisus Hristostyng jauyngerimin" degen. Sodan balanyng basyn kesip alghan. Ál-Azhar akademiya­synyng sheyhi Tantauiyden osy iske bagha berudi súraghanda ol әlgi bala din ýshin qúrban boldy, ol - shahiyd, júmaqqa ba­ra­dy, ony óltirgender tozaqqa barady degen.

- Bizdi qazir Qazaqstanda vahhabizm mәselesi kәdimgidey alandatyp otyr. Búl jóninde ne aitar ediniz?

-  Múnyng dúrys atauy - salafizm. Keyingi kezde osy "vahhabizm" sózi jii qoldanylyp jýr. Vahhabizm arab әleminde on segizinshi ghasyrdyng sonynda payda boldy. Ol bizding mentaliytetimizge de, bizding uaqytymyzgha da say kelmeydi. Vahhabizm - Qúran islamynan auytqushylyq. Sheyh Múhammed Abdul Vahhabtyng missiyasy arabtardyng azyp-tozyp, búzyq jolgha týsuine baylanysty shyqqan edi. Onyng iydeologiyasy jaqsy bolghanymen, sol iydeologiyany jýzege asyrghan strategiyasy qangha toly edi. Ol adamdardy týzu jolgha qanday tәsilmen bolsa da salu kerek dep sheshken. Kýni ótken diny doktrinany býgingi menta­liytetke, býgingi mәdeniyetke әkelip tanu óte sholaqtyq. Sondyqtan vahhabizmdi kóptegen elder atymen qabyldamaydy. Biraq búl iste tyiym salu oidaghyday nәtiyje bermeydi dep oilaymyn. Barlyq uәjderdi paydalanyp, ornymen týsindiru kerek. Adamnyng tabighaty sonday, ol tyiym salghan nәrsening bәrine qúmarlana beredi. Eng jaman jeri - vahhabizmge tәn nәrsening bәrin islamnyng dúshpandary músylman dinine japsyratyndyghy. Vahhabizmdi fundamentalizmmen bayla­nys­tyru da balandyq. Fundamentalizm - irgetasqa, o bastaghy negizge oralu degen sóz. Biz shyn mәninde negizimizge orala alsaq tek útar edik. Búl arada bar mәsele fun­damentalizm úghymynyng óni ainaldy­ryl­ghandyghynda. Osyndaydan barady da islamofobiya payda bolady. Islamofobiya - diny nadandyqtyng kórinisi. Mysaly, Úlybritaniyada islamofobiya joq. Bir Londonnyng ózinde 175 meshit bar. Al eki million músylman túratyn Mәskeude nebәri bes meshit bar. Barlyq bәle bilmeuden bastalady. Al negizinde Resey basty eki dinning - hristiandyq pen  islamnyng ejelgi mekeni. Islam Reseyge tipti hriys­tiandyq­tan 150 jyl búryn kelgen. Ivan Groznyi­dyng Qazandy   alghandaghy qandy qyrghynyn aitpaghanda, jalpy búl eki dinning arasynda ýlken qaqtyghystar bolmaghan. Qazir Reseyde 26 million músylman bar. Bir ghana Mәskeuding ózindegi músylmandar sany milliongha juyqtap qaldy. Onyng ýstine Dos­toevskiyding "Orystyng betin qyrnasang ar jaghynan tatar shygha keledi" degen sózin de úmytpaghan jón. Jalpy TMD elderinde orys tilinde sóileytin, oqityn alpys million músylman qauymy bar dep sanalady. Men audarghan Qúrannyng negizgi oqyrmandary da keshegi kenestik kenistik elderinde ekendigi belgili.

- Sizding Qa­zaqstangha birneshe ret kelgeninizdi bilemiz. Astana men Almatyny bylay qoyghanda, Taldyqorghan, Týrkistan, Shymkent, Taraz siyaqty qalalargha da barghansyz. Mine, Aqtaugha da kelip otyrsyz. Bizding elimizdegi diny ahual jónindegi pikiriniz qanday?

- Osydan eki-ýsh jylday búryn "Kazahstanskaya pravda" gazetine súhbat bergenmin. Sonda Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng әlemdik jәne dәstýrli dinderding sezderin ótkizu bastamasyn el basshysynyng danalyghynyng belgisi dep baghalaghanmyn. Sol oiymdy taghy da aitamyn. Jalpy, býkil TMD aumaghyn­daghy orys júrty Nazarbaevty erekshe qúrmet­teydi. Onyng boyynda tabighy kemengerlik bar. Men ýshin Qazaqstangha әr keluim bir mereke siyaqty. Adamdardyng didarynan dalalyq kendikti, saharagha tәn sabyrdy kórgendey bolamyn. Býgingi konferensiyada oblys әkimi Qyrymbek Kósherbaevtyng atyna da jyly sózder aittym. Kemel azamat eken.

- Janaghy otyrys kezinde siz Qy­rymbek Eleuúlyna osynda salynghan jana meshitting kýmbezi altynmen jalatylmaghany jón degen kenes berdiniz. Nelikten? Ál-Aksa meshitining kýmbezi solay jasalghan ghoy?

- Ol - Ál-Aksa.

- Basqa da meshitterding kýmbezi sonday ekenin kórip jýrmiz.

- Negizinde islam artyq shyghyndy qoldamaydy.

- Ekinshi jaghynan jalpy din núry adam jýregine súlulyq arqyly da  sebiledi ghoy. Jaraydy, al endi islam jәne әiel mәselesin az-kem sóz etseniz deymin.  Aqtaudaghy uniyversiytette sóilegen sózinizde  Siz osy taqyrypqa biraz әngime aittynyz. Sondaghy oilarynyzdy endi gazet oqyrmandary ýshin taratynqyrap týsindirinizshi.

- Álemning birde bir dininde әielge dәl islamdaghyday keng qúqyq berilmegen. Álemning birde bir dini әieldi dәl islamdaghyday qorghamaydy. "Júmaq anannyng ayaghynyng astynda" degen hadis bar. Qúran músylman әielin aqyldy, әdiletti, әdepti bolugha, kýieuine bólekshe qúrmet kórsetuge ýiretedi. Qúranda әielding ózining syrtqy symbatyna, kiyimi­ne erekshe qarauy kerektigi de aitylghan.  Músylman qauymynda әielge qúrmet te bólekshe. Men ózimning qayyn atamdy erekshe qúrmetteymin. Ol kisi músylman әlemindegi eng bedeldi uniyversiytet Ál-Azhardy bitirgen, sheyh. Qayyn atammen Siriyada bir ýide túrghan toghyz jyldyng ishinde ol kisi men dastarqan basyna kelgenshe birde bir ret as ishudi bastaghan emes. Osynyng ózinde ýlken mәdeniyet jatyr. Áyelge jaghday әsirese arab әleminde jaqsy jasalghan dep oilaymyn. Onda otbasynyng bar materialdyq mәselesi er kisining moynyna jýkteledi. Áyelder tek ýy sharuasymen, bala tәrbiye­simen ainalysady. Jaghdayy kelip jatsa er adam óz әieline kómekshi jaldaugha da tiyis.  Ásirese Siriya, Iordaniya men Livan әielge qatysty sharighat talapta­ryn tamasha saqtauymen tang qaldyrady. Ondaghy әielderding meyirli jýzin bizde siyrek kezdestiresiz. Arab әieline ol baqytty últy emes, dini, Alla syilaghan ómir zany berip otyr. Músylman әielining qúqynyng kemdigi dep islamda kóp әiel alugha mýmkindik bar ekenin aita beredi. Shyn mәninde poligamiya qazirding ózinde arab әleminde óte siyrek kezdesedi. Ekinshi әieldi arabtardyng ózi birinshi әieli bala tappaghan jaghdayda ghana alatyny júrttyng bәrine belgili. Euro­palyqtar bolsa, múndayda ajyrasa salady nemese syrttan ashyna taba qoyady. Qaysysy jaqsyraq dep oilaysyz? Qaysysy adalyraq dep oilaysyz?

- Sizding Qúrandy audaruynyz kanon­dyq ýlgi dep tanylyp otyr. Iri shyghys­ta­nushy, arabist Andrey Bertelistin: "Poro­hova - pervaya perevodchisa, kotoraya peredala nebesnui muzyku stihoslojeniya Korana" degen baghasyn bilemiz. Endi Qúran audarmasyna qalay kiriskeniniz, qanday qiyndyqtardy ensergeniniz jayynda aityp berseniz.

- Aldymen Qúrannyng ózi turaly aitayyn. Qúran - qúdiret. Qúran - mәngilik kitap. Bylaysha qaraghanda, men Qúrandy jatqa biluge jaqyn túrghan adammyn. Sonyng ózinde kitapty ashyp, oqy bastasam osydan on jyl búryn kórmegenimdi kórip, bayqamaghanymdy bayqap jatamyn. Ony aghylshyn tiline eng tamasha tәrjimelegenderding biri dep sanalatyn Artur Dj. Arberry Qúrandy erekshe tereng mazmúnymen de, asa bay tildik qúraldarymen de  adamzattyng eng úly әdeby inju-marjandary qataryna qosqan.  Adamzat tarihyndaghy eng shabyt­ty da poetikalyq kitap dep ataugha bolatyn Qúrannyng barsha úlylyghyn ony týpnúsqada, yaghny arabsha oqyghan adam ghana tolyq sezine alady degen pikirmen kelispeu mýmkin emes. Qúran tirshilik tilinen atymen bólek tilde týsken. Qasiyetti kitap bizding tirshilikpen dәl qazirgi semantikalyq baylanysy­myzben túiyqtalyp qalmay­dy. Qúran óleng órnegi jaghynan da (Qasiyetti kitaptyn  aq ólenmen týsi­ril­geni eshqanday kýmәnsiz, mysaly, "Fatiha" sýresindegi "Aghuzu billәhy miynәsh-shәitәniyr-rojiym. Bismillәhiyr-rohmaniyr-rohiym. Ál-hamdu lillәhy robbiyl-әlәmiiyn. Ár-rohmaniyr-rohiym. Mәliky iәumiddiyn. Iy әkә naghbudu uә iy әkә nәstaghiiyn. IYhdinas syratol mustaqiym. Syratol-lәzina әn-ghamta әlәihiym. Ghoyriyl-maghzuby ghaleyhim Uәlәz-zollin (Ámiyn)" degen joldardy dauystap oqyghannyng ózinde  ishki yrghaq pen ishki úiqastyng syldyraghan kelisimi qúlaq qúryshyn qandyrady - S.A.), saltanatty sóz saptauy jaghynan da, oy danalyghy jaghynan da qayran qaldyrady. Men Qúrandy 12 jyl boyy audardym. Búl júmysty Ali-Azhar Ali-Sharif ghylymiy-zertteu akademiyasynyng attay alty jyl boyy tekserip, salystyrghanyn talay aittym da, jazdym da. Aqyry olar 1997 jyldyng nauryz aiynda audarma mәtini týpnúsqa maghynasyn dәl beretindigi jóninde tiyisti qújat  qabyldady. Qúrannyng maghynalyq mazmúny ol dýniyege kelgeli bergi bir jarym mynday jyl uaqyt ishinde әlemning eng iri oishyl­darynyng tarapynan jan-jaqty zerttelgen. Áriyne, janaghy aitqan 12 jyl tek mәtin audarugha júmsalghan joq. Kóp uaqytym osy qasiyetti Kitapty týsinuge, týisinuge ketti. RTR telearnasynda birneshe jyl boyy "Tysyacha y odin deni ensiy­klo­pediy islama" degen 104 habar, "Kulitura" arnasynda "Vse sury Korana" degen 50-den astam habar jýrgizgenimning de kóp paydasy tiydi. Aghylshynsha erkin biletinimning de kómegin kóp kórdim. Qúran aghylshyn tiline 106 ret audarylghan ghoy. Onyng janynda orysshagha sonau Petr Birinshining zamanynan beri qaray nebәri 12 audarma jasalghany kózge de, kónilge de óte qorash. Men búlay degende G.Sablukov pen IY.Krachkovskiy audarmalaryn tipti de kemsitkeli otyrghan joqpyn. Ár audarma­nyng ózindik artyq­shy­lyghy bolady. Mysaly, Krachkovskiy audarmasynyng ghylymy dәldigi erekshe. Sonymen birge men Qúrandy orys tiline arabsha biletin adam ghana emes, eng bastysy - islam dinine sengen adam audarghany jón dep bilemin. Sóitkende ghana onyng mәnin, onyng maghynasyn oidaghyday jetkizuge bolatyn siyaqty kórinedi. Taghy bir ózim manyzdy dep sanaytyn jaydy aitayyn. Qúrandy audaru ýshin óte joghary jalpy bilim jәne mәdeny dengey kerek. Kәsibi  tәrjime tәjiriybesi mindetti. Bәrinen búryn audarmashynyng genetikalyq fony taza boluy shart. Eger onyng boyynda antro­po­logiyalyq dengeyde ruh mәdeniyeti, ar-namys úghymy bolmasa, bilimin kuәlandyratyn bes diplomy da týkke aspaydy.

Qúran audarmasynda mәtinning tolyq dәldigine qol jetkizu mýmkin bolsa mýmkin shyghar, biraq qansha jerden bilim, zergerlik tabylyp túrsa da, Qúran ayattarynyng súlulyghyn, sózining sazdy­lyghyn ózge tilde ózindey etip jetkizu shyn mәninde mýmkin emes. Mening audarmam­nyng "Koran. Perevod smyslov y kommentarii" dep atalatyny sondyqtan. Qúran maghynalarynyng orys tiline óleng órnegimen audaryluy arqyly týpnúsqagha dәstýrli akademiyalyq basylym­dardan góri emosiyalyq jәne stilistikalyq túrghydan barynsha jaqyndauyn qatty qúnttadym. Qúrandy búghan deyin oqyma­ghandargha kәdimgidey qyzyghamyn. Olar os­yndaghy danalyqpen, osyndaghy súlulyqpen endi ghana tanysady ghoy, olar ózderin tolghantatyn barlyq súraqtargha jauapty osy kitaptan tabady ghoy dep qyzyghamyn.

- Sizding taghy bir erekshe enbeginiz - Múhammed payghambar (s.gh.s.) hadisterin orys tiline alghash audarghanynyz. Hadis degen úshy-qiyrsyz qazyna ghoy. Shamamen 600 mynday hadis bar kórinedi. Siz 200 hadis audardynyz. Ol hadisterdi qalay tandadynyz?

- Sol 200 hadisti irikteu ýshin men 3 mynday hadis oqydym. Mening tandaudaghy negizgi oiym hadisterding býgingi kýni neghúrlym kókeykestilerin irikteu boldy. Myna jaydy da eskeru kerek. Basy ashyq hadister bar, kýmәndi hadister de bar. Hadister degenimiz Múhammed payghambardyng (s.gh.s.) ómir tirligindegi is-qimyldary men aitqan sózderining zamandastary, jaqyn ainalasy hatqa týsirgen, esinde saqtaghan toptamalary. Payghambardyng jýris-túry­syn­daghy eng mayda egjey-tegjeyding ózi mú­sylmandardyng barshasyna parasatty­lyqtyng úshar biyigine ainalghan. Tarihtyng úzyna boyynda hadister kóp tomdargha jinaq­tal­ghan, olardyng absolutti nanym­dylyghy dә­leldik kriyteriyleri boyynsha saraptalghan. Búl mәsele boyyn­sha arab әleminde óte quatty metodo­logiyalyq júmys jýrgizilgen, oghan 100 jyldan astam uaqyt ketken. Men audar­ghan hadisterding bәrining de basy ashyq.

- Qúrmetti Valeriya Mihaylovna! Tanghy reyspen Mәskeuge úshqaly otyr­ghanynyzdy bile túra, mynanday kesh uaqyt­ta súhbat beru jónindegi ótinishimdi ayaqsyz qaldyrma­gha­ny­nyz ýshin alghys aitamyn. Jaqsylyq tileymin.

- Ali Hamdu Lililya!

Súhbattasqan Sauytbek ABDRAHMANOV.

«Egemen Qazaqstan» gazeti