Býgin - qazaqtyng belgili jazushysy Sherhan Múrtazanyng tughan kýni. 85 jasqa kelgen jazushynyng atauly merekesimen qúttyqtay otyryp, ózi jazghan "Bir kem dýniyedegi" oilarynyng bir parasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

DUANANYNG JIYREN QASQASY

Qasiyetti qart Qarataudyng qoynynda, Qaraghay degen baydyng toqsan toghyz (99) jiyren qasqa túlparlary bolypty. "Qansha dәulet bitse de, bay quanar egizge" degendey, bayekem sol sәigýlik jiyren qasqalar jýzge jetse eken dep armandapty.
Biraq, Qúdaydyng qúdireti, biyeleri qaytyp jiyren qasqa qúlyn tumay qoyypty.
Sonday kýnderding birinde bay auylyna el kezgen bir duana kele qalady. Qarasa, astyndaghy aty - Jiyren qasqa! Bay jigitterin júmsap, duananyng atyn tartyp alady. Búdan asqan qorlyq, búdan asqan zoraqylyq bola ma?!
Sóitse, duana jay duana emes, qyzyr shalghan әulie kisi eken, taudan arqyrap aqqan asau ózendi bógep tastap, Jiyren qasqamen órge shapshyp, bay auylyn qarghap ketipti. Bay dәuletten airylyp, qaytyp mal-mýlik qútaymay qoyypty.
Toqsan toghyz Jiyren qasqa hikayasyn aitqan Ómirbek Baygeldi.
Bireui-aq jetpegen. Duananyng qarghysynan Qaraghay eli, Enbek Eri Baygeldining túsynda ghana arylghan.

QÚR ALAQAN

Jarty әlemdi jaulaghan taghy bir jahanger - Aleksandr Makedonskiy - Eskendir Zúlqarnayyn ólgen song tabyttan qoly shoshandap shygha beripti.
Bir danyshpan alaqanyna bir shókim topyraq salghan song ghana qoly sylq etip tabytqa týsipti.
Sóitse, Eskendir tirilerge:
- Ei, jarandar, men dýniyening jartysyn jaulap, altynnan tau túrghyzsam da, o dýniyege eshtene alyp bara jatqan joqpyn. Mine, qarandar, - dep alaqan ashyp kórsetkeni eken.
Qayran dýniye, tirshilikte kim toyghan...
Adamnyng ashqaraq kózi topyraqqa ghana toyady.
Bir kem dýniye...

AUYL ITTERI

Ahmet Baytúrsynov:
- Qinamaydy abaqtygha japqany, qiyn emes dargha asqany, atqany. Maghan auyr osylardyng bәrinen óz auylymnyng itteri ýrip, qapqany, - dep edi-au.
Átten, dýniye-ay, 1937 jyly bizding әkeydi de óz auylymyzdyng sholaq belsendileri naqaqtan jala jauyp, ústatyp jiberdi de, joq qyldy ghoy. Obaly kimge? Qorlyqty kóp kórdik qoy.
1937 jyly "halyq jauy" dep ústalyp, atylghan, aidalghan, asylghandardyng bәri keyin aqtaldy.
Biraq jazyqsyz japa shekkender qayta tirilgen joq.
Bir kem ghana dýnie me eken? Orny tolmas orasan obal dýniye.

ITAYaQTYNG KESIRI

Shildening shyqyldaghan ystyghynda kýnshyghystan qarasan, kýnbatys jaqta Kelinshektau aghyp jatqan asau altyn ózen siyaqty.
Kýnning aptaby qaytyp, keshki salqyn týse Kelinshektau anyq kórine bastaydy.
Sonda Kelinshektau turaly erte-erte ertedegi anyz eske týsedi.
Otyz kýn oiyn, qyryq kýn toyy bolyp, baydyng qyzy úzatylady. Qyryq týiege artylghan jasaudyng bәri altyn, kýmis, gauhardan eken deydi.
Úzynnan úzaq sozylghan dәuletjar kóshting aldynda kele jatqan qyz әkesi qyzynan:
- Qalay qyzym, jasauyna kóniling tola ma? - dep súrapty.
Sonda úzatylyp bara jatqan qyz:
- Rizamyn, әke, tek itayaghym altynnan bolmady-au, - depti.
Múnday toyymsyzdyqqa ne aitaryn bilmegen әke bayghús qos qolyn teris qarata jayyp jiberip:
- O, qanaghatsyz múndar, qaratas bolyp qatyp qal! - dep, qatty qarghapty. Qarghys Qúdaydyng qúlaghyna shalynyp, býkil asyl kósh lezde qaratas bolyp qatypty da qalypty.
Qanaghatsyzdyqqa, toyymsyzdyqqa Qúdaydyng qahary osylay tiyipti.
Qarap túrsan, myna qazirgi zamanda da, sol beyshara qyzdyng abaysyzda aityp qalghan aiyp sózin keshpegen Jaratqan ie myna qazirgi zamanda týieni týgimen, kemeni jýgimen jútyp jatqandardy qalay kórmeydi - ghajap!
Biraq Qúday asyqpaydy: búl dýnie bolmasa, o dýnie bar; zaual әiteuir bir soghar.
Búl tek bir kem dýnie emes, eki dýniyede de keshirilmes mol kem dýniye.

BÝKIR DÝNIYE

Birinshi Petr patsha soltýstikting Baltyq deytin tenizining bir qoltyghyna, batpaqtyng ýstine qala saldyrdy. Sol qala batpaqqa batyp ólgen myndaghan adamdardyng sýiegining ýstine salyndy. Atyn Sankt-Peterburg dep qoydy.
Keyin ol at lezde ózgerip, Leningrad bolyp shygha keldi.
Opasyz dýniye. Jetpis jyldan keyin Leningrad aty óship, búrynghy esimi qayta oraldy.
Stalingrad Volgograd boldy.
Qalanyn, eldi mekenderding әuelgi atyn ózgerte bergen jaqsy emes.
Aqmola edi... Selinograd boldy... Astana boldy...Áldekimder shoshandap, taghy da ózgertemiz dep jýr.
Keshegi Kenes ókimeti túsynda jer-su attary qoparyla ózgerip: Andreevka, Alekseevka, t.b. tolyp jatqan kolonizatorlar atymen toghytyldy.
Sodan ne bereke shyqty? Qaytadan Kýrenbel, Qyztoghan, Qoshqar-Ata, Týktibay, Súrym, Kәri-Qorghan bolyp, bayaghy qalpyna keldi.
Biraq, әsirese, bir kezde Hrushev pen onyng gubernatorlary Sokolov, Borodiyn, Demiydenko degender "Selinnyy kray" dep ózgertken Soltýstik Qazaqstan tarapy sol patsha zamanynan, Hrushev dәuirinen qalghan attargha túnyp túr: Kiyevka, Malinovka, Aleksandrovka, t.t.
Kiyevka degeni - Núra ózeni boyyndaghy eldi meken. Áygili ghalym, halqynyng ardager azamaty Kәrim Mynbaev tughan jer. Kiyevkany qoyyp, Kәrim Mynbaev qoyayyq deseng kónbeydi. Bayaghy otarshyldyq qamshysy qarghys tanbasynday basylyp qalghan bayghústar, "Kiyevka" atynan airylsa, aram óletindey ózeureydi.
Mine, búl býkir dýniye.

BIR TAMShY JAS

O, Sýiinbiyke! Altyn Orda handarynan qalghan tәbәriktey asyl jan.
Sen jasynda dәuirledin.
Qazan halqynyng hany boldyn. Qazandy biylegen әiel zatynan shyqqan túnghysh han.
Sening soryna orys patsha Ivan Groznyy zamandas bolar ma?!
Qazandy sol qiratty.
Qazan qamalyn zenbirekten atqylap qúlatyp, seni tútqyngha aldy.
Sen Qazanmen qoshtasarda kózinde jalghyz tamshy jas túryp qaldy.
Keyin tamasha suretshi Baqy Ormanshy (Urmanche) sening suretindi aghashtan oiyp salghanda, kirpikterinning astynan sol bir tamshy jas erekshe kórinip túrdy. Sol tamshy jas bolmasa, surette jan bolmas edi. Sol tamshy jas bolmasa, bir kem dýnie - shyn kem dýnie bolar edi.

ASATU

Kóne týrik súltandarynyng salty:
Saray aqynynyng ólenderi únasa, auzy tolghansha altyn tillә asatady.
Únamasa, auzy tolghansha jylqynyng tezegin asatady.
Qazirgi aqyn-jazushylargha da osy әdisti qoldansa, әdebiyet shyngha shyghar edi.
Biraq "eralash" qoy.
Bir kem dýniye.

DAR MEN DANQ

Óltiru onay. Tiriltu qiyn. Stalin dәuirinde nebir marqasqalar atyldy.
Bas aiyptaushy prokuror Vyshinskiy.
SSSR Jogharghy Sotynyng bastyghy V.Uliriyh.
Atyldy:
Buhariyn, Rykov, Hodjaev, Ikramov, Rysqúlov, Seyfulliyn, Mayliyn, Jansýgirov, Núrmaqov, Maghjan Júmabaev... taghy basqa asa iri qayratkerler.
Stalin ólgennen keyin solardyng bәrin aqtady. Aqtaghany bylay túrsyn, maqtady.
Biraq odan ne payda? Moralidyq, adamgershilik jaghynan payda bar shyghar.
Biraq zorlyqpen óltirilgenderdi qaytyp tirilte almaysyng ghoy.
Bәlkim, kinәsizden "kinәli" bolghandardyng jaghdayy o dýniyede jaqsy shyghar. Biraq jalghan dýniyege qaytyp oralmaydy ghoy.
Mine, búl biregey kem dýniye.

MEKTEPTING TÚGhYRTASY

Últtyq kenes jinalysynda: Bilim tújyrymdamasyn talqylau.
Preziydent reziydensiyasy.
Men:
- "Bayqonyr qorlyghy. Bayqonyr namysy degen úghym tudy. Uniziytelinyy y oskorbiytelinyy Bayqonyr.
Bayqonyrdy ózimiz iygere almaydy ekenbiz, tetigin, tehnikasyn bilmeydi ekenbiz. Búghan bilimimiz jetpeydi eken. Endeshe, nesine kekireyemiz?!
Auyl mektebi. Bastauysh mektep. Túghyrtasy myqty bolsa, ýy qúlamaydy. Bastauysh mektepte túghyrtas joq. Bar bәle sodan.
Bastauysh mektep - uyz. Uyz ornyna - kókshalap.
Múghalim qayyrshy. Odan bedel bola ma? Qarjy joq deydi.
Budjet salyqtan túrady. Al budjetke múnaydan múnsha, mystan múnsha, hromnan, molibden, boksitten múnsha týsedi degen statiya bar ma? Joq!
Qazaqstan qayyrshy bolatynday sorly emes. Ony sonday bolugha mәjbýr etti.
Úly úrlyq dәuiri. Sóz bitti",
Ábish Kekilbaev qoldady. "Baykonurskiy sindrom", - dedi. (6.08.1995 j)
Búl qay, qanday kem dýniye?!

AYUAN ARTYQ

Bauyrjan Momyshúlynyng Kensaydaghy eskertkishi tonaldy. Myspen qaptalghan shiynelin "sheship" әketipti. Mys qymbat.
Adam adam boludan qaldy.
Ayuan artyq. Ol ziratty tonamaydy.
Bir kem dýniye. (21.08.1995 j.)

OPASYZ ALTYN

Jýz jasaghan terekti arqalap, baltalap jatyp alyp ketken. Tomary qalyp qoyghan. Kedey kempir samauryngha dep, kýnde baryp, tomardy shetinen kemire beredi.
Bir kýni baltasy tasqa tiygendey boldy. Qazyp qarasa, shaghyn sandyq eken. Ashyp kórip edi, ishinen kiyizge oraghan alty kilo altyn shyghady. Milisiyagha habarlaydy. Ókimet kempirge altyn qúnynyng 25 prosentin beredi. Balasy úrsady:
- Balam-au, osyghan da shýkir de. O basta óz iyesine opa qylmaghan altyn ghoy. Osyghan da qanaghat. Qanaghat qaryn toyghyzar. Qanaghatsyz jalghyz atyn soyghyzar. Saghan qatyn alyp beruge osy da jetedi, - depti kempir.
Balasy dýrdiygenin qoymapty.
Bir kem dýniye.

ADAL MEN ARAMNYNG TARAZYSY
(Meshitte aitylghan uaghyz)

Bir kedey pende jalghyz siyryn sauyp, sonyng sýtin satyp dinar aqsha jinaydy eken. Bir qalta dinar jinaghan әlgi kisi kemege minip, bir jaghdaymen jolgha shyghady.
Kemede kele jatyp úiyqtap ketedi. Sonda bir maymyl onyng dinar salghan qaltasyn úrlap alyp, keme jelkenining úshar basyna shyghyp ketedi.
Jolaushy oyanyp, ary-beri qarasa, dinar salghan qalta joq! Ary izdeydi, beri izdeydi. Aqyry jelkenning úshar basynda otyrghan maymyldy kóredi.
Qarasa, maymyl bir dinardy alyp múnyng qolyna laqtyrady. Kelesi dinardy alyp tenizge laqtyrady. Sóite-sóite qaltany bosatady.
Mәnisi: әlgi miskin siyryn sauyp, sýtin satarda azdap su qosady eken. IYesine laqtyrghan dinar - adaldan. Tenizge laqtyrghan dinar - aramnan. Yaghny sudyng ýlesi - sugha, sýtting ýlesi - iyesine.
Ár zamanda adal men aramnyng arasyn anyqtap túratyn osynday tarazy bolsa ghoy, shirkin.
Biraq onday qúral joq qoy...
Bir kem dýniye.

QAYDA

Túrar Rysqúlov 1938 jyly atyldy dep jazylatyn. Qabiri Moskva týbindegi Butova degen derevnyadaghy ziratta deytúghyn. Biraq keyin izdeushiler sol Butovadan tappady.
Keybir basylymdar Túrardyng ólgen jyly "1943" dep jýr.
Túrar Rysqúlov turaly "Slujenie narodu" atty qomaqty kitap jazghan moskvalyq professor V.M.Ustinov: - Óte qúpiya qújattar bar. Ol tek gensekting rúqsatymen ghana kórsetiledi. Bir sóz bar: Túrar Rysqúlov Soltýstik Qazaqstanda ólgen, - deydi-daghy, sybyrlap: - Ashtan ólgen, 1943 jyly, - deydi.
"Aqyr baydyng balasy ashtan ólgen". Túrar, milliondardy stalindik-goloshekindik ashtyq ajalynan (genosiyd) arpalysa arashalaghan Túrar Rysqúlov aqyr sonynda ózi ashtan ólgen?! Ádilet qayda, atasyna nәlet!
Tym bolmasa molasy da joq.
Shynghys hannyng molasyn osy uaqytqa deyin tolyp jatqan zertteushiler taba almay keledi.
Al halyqty ashtyq qyrghynnan saqtap qalghan Rysqúlovtyng molasyn kim izdeydi?!
Bir kem dýniye.

TALANT SATYLMAYDY

- Bәrin de satyp alugha bolady,- dedi Ghabeng bir joly.
- Aqshang bolsa qaltanda,
Taltandasang - taltanda!
Bәrin de - ataqty da, ar-úyatty da, әielding mahabbatyn da...
Al biraq talantty satyp ala almaysyn. Eshqashanda. Talantty adam bermeydi, Qúday beredi.
Bizding Songzdyng esigi aiqara ashyq: halturagha da, darynsyz sýmelekterge de. "Qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi" degen sol. Bilding be?
Men, әriyne, bilemin.
Búl da bir kem dýniye.
...Qazirgi Jazushylar odaghy - bizding Mynbúlaqtyng egis dalasynday: ekken arpa-biday aramshóptin, esekmiyanyn, kekirening arasynan kórinbeydi.

QAZAQ KÓP PE, AZ BA?

Alyptardyng bireui Ghabit Mýsirepov aitty:
- "Biz jiylsaq - kóppiz, jayylsaq - joqpyz", - dep.
- "Biz myna keng dalagha syimay jýrgen joqpyz, syiyspay jýrmiz", - dep.
Songhy sanaq boyynsha 8 millionnyng ar jaq-ber jaghy. Sodan beri, bәlkim, 9 million bolghan shygharmyz. Shet elderde, shamada, 5 million bar deyik.
Shyghystaghy aidahar eli - 2,5 milliard. Batys pen teristiktegi Ai eli - 150 million.
Tipti irgemizdegi ózbekter 20 millionnan artyqpyz dep maqtanady.
Ghasyrlar boyy soghys-soyqan, asharshylyq, jongharlar, patshalar, Staliyn, Goloshekiyn, Hrushev...
Qytay kóptiginen bala tuudy shekteydi. Biz nemenege jetisip shekteymiz?! Bizding hanymdar bir-eki balamen qaqayyp qalady. Ýkimet kóp balany layyqtap qoldamaydy. Tipti halqy kóp degen Reseyding ózi kóp balalylardy qoshemettep, kómektesip jatyr.
"Az halyqtyng mandayynda baq túrmaydy" deushi edi. Alla ózi jar bolsyn!
Bir kem dýniye.

ShOShQA TIKEN

Jylt etken jaqsylyq habar bar ma? Ýlken qalanyng týngi aspanyndaghy siyrek júldyzdarday jylamsyrap әren-әreng kórinedi.
Sonda búl dýniye, ózing bes-aq kýn qonaq bolsan, nesi qyzyq?
Qyzyq etu, sirә, asa daryndy siyrek adamdardyng ghana qolynan keletin bolar.
Mysaly, myna Núrghisa siyaqty jarqyldap ótseng dýniyeden.
Biraq ol qiynshylyq kórmep pe? Taghdyr qiynshylyghynyng kókesin kórgen shyghar. Oghan moyymaghan, qayghyny da, múndy da kórip-bilip jýrip býgilmegen adamnan ananday súrapyl da súlu kýiler, әdemi әuender tógiler.
Olar - Qúday sýigen qúldar.
Talanttar raushan gýli siyaqty jan-jaghyna júpar shashady, kónil ashady. Tikeni, azaby ózine.
Talantsyz topastar shoshqa tiken siyaqty. Gýldemeydi. Sýikimsiz. Azaby ózgege. Jamandyq solardan.
Múndaylar bizding әdebiyette bar ghoy.
Bir kem dýniye.

JALGhAN DÝNIYE

Arqanyng tany agharyp atqanda, Qúdaydan jaqsylyq tilep jatqanda, qayran tilek keri ketip, qaharly súp-suyq habar jetti: súm dýniyeden jampoz Kamal ótti.
Qayran, Kamal! Biz ekeumiz bir-birimizben hat jazysyp, bir-birimizge údayy da jaqsylyq tileushi edik. Eldin, qazaqtyng armany men ansaryn aityp, ol hattar "Egemen Qazaqstan" atty agha gazette jariyalanyp jatushy edi.
Endi ne boldy?
Zamannyng didary men kepiyeti turaly syrlarymdy endi kimmen bólisemin?
Sen tym aqkónil, adal eding ghoy, Kamal! Qoghamda bolyp jatqan tolayym kemshilikterdi men ashyna jazghanda, sol qoghamdaghy zәredey jaqsylyqtardy tizbelep, maghan basu aitushy edin. Zamannyn, qoghamnyng aldaghy kýnderde jaqsylyqqa, aqjarqyn kýnderge jetetinin dәleldep, údayy da ýmit otyn jandandyratynsyn.
Ekeumiz bir-birimizge jazghan osy hattar keyin, "Elim, saghan aitam, Elbasy, sen de tynda!" degen atpen kitap bolyp shyghyp, sol kitap halyqaralyq abyroyly syilyqqa ie bolyp edi.
Kim endi menimen syr bólisip, armandar, tilekter aitysyp, kim endi maghan hat jazady?
Átten, dýniye... Ekeumiz júp jazbay Úlytaugha baryp-qaytyp jýretin zaman-ay...
Sen, Kamal, osy zamannyng Baubek Búlqyshev aghanday batyry әri qara sózding aqyny edin. Sonau ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynan beri júp jazbay, júp jazsaq ta, kóz jazbay, qatar kele jatqan bir jyldyng tólderi edik.
Jatqan jering jәnnat bolsyn! Allahu-Taghala o dýnie qyzyghyn bersin, qanattas, qalamdas asyl dos!
Sensiz dýnie - bir kem dýniye.

TÝIENI TÝGIMEN

Kóne Mysyrdyng "Marqúmdar kitabynda" mynanday jazular bar eken:

" - Men aghyn sudy bógemedim.
- Men eshkimdi óltirgen joqpyn.
- Men tarazydan jegen joqpyn.
- Men әlsizderdi jәbirlemedim.
- Men eshkimning kóz jasyna qalmadym".
Osy ólshemmen kelgende, qazir bizde qalay?

AZDYNG MANDAYY TAR

Jolda ózinen ýsh ese ýlken tezekti domalatqan kóng qonyzyn әldene basyp ketipti. Shymaldar soghan jabylyp jatyr.
Shymal - qúmyrsqanyng ergejeylileri. Myny jinalyp, qonyzdyng ýlkendigine jetpeydi. Biraq myny jinalyp, әlgi ólikti jyljytyp barady. Qayda aparady? Álde azyq qyla ma? Álde arulap, kómgisi kele me?
Sirә, azyq shyghar. Qu tamaq. Al әlgi qonyzdyng ózi de qu qúlqynnyng qúrbany bolghan.
Dýniyening kepiyetine qarap túrsan, tirshilikting bәri osynday.
Kópshilik azshylyqty ayamaydy. Tipti, jenimpaz Qúbylaydyng ózin qytaylar kezinde lek-lek týmen әskerimen týp-týgel jútyp jiberdi. Jenimpazdardyng ózi qytaylanyp ketti.
Sonda aqyrghy jenimpaz kim?
Búl qay sipatty dýniye?

JAYNAMAZ

Ákemiz Múrtaza marqúmnyng qyzghyltym shyrayly, әdemi gýlderi jaynaghan jap-jana jaynamazy bar edi.
Aldymen meshit búzyldy. Onyng ýiindi bolyp qalghan kirpishterining ýstinde bayghyz deytin qús súnqyldap, zarlap otyratyndy shyghardy.
Kóp úzamay Múrtaza rahmetilik "halyq jauy" retinde ústaldy. Búl 1937 jyldyn, sirә, jeltoqsan aiy edi.
NKVD ýige tintu jasady. Men ol kezde 5 jasar balamyn. Bәri esimde. Tintkende bәlendey baylyq tabylghan joq. Tek bir milisioner tórde iluli túrghan jaynamazdy jazyp kórdi de: "E, mynau shúlghau bolugha jaqsy eken. Ayaghym tonyp jýr edi",-dep Allanyng aty jazylghan jaynamazdy býktep-býktep, qoynyna tygha saldy...
Arada alpys jyl ótkende jolym týsip, Kereku qalasyna baryp, meshitine kirip, dúgha oqyghanda, Tәniri jarylqaghyr bas imam maghan Qaghbadaghy meshitting sureti salynghan súlu jaynamazdy syilady. Sonda bayaghy milisionerge shúlghau bolyp, qorlanghan jaynamaz ghayyptan qús bolyp kelip, qolyma qonghanday ghajayyp hal keshtim. Múny marqúm Múrtazanyng әruaghy sezdi me... bilmeymin.
Bir kem dýniye.

Abai.kz