Jastardyng ruhany әlemi jútandap barady
Kýndelikti ómirde syrtqy kelbeti eresek adamgha úqsaytyn jastardy jii kezdestiruge bolady. Sebebi, mektep jasyndaghy úldar kitaphananyng emes, trenajerlik zaldardyng tabaldyryghyn tozdyrady. Búlshyq etti jasandy týrde ósiretin «proteiyn» dep atalatyn preparatty qabyldap, ózderining tilinde «sportiyk» bolghysy keledi...
Sonda, onyng densaulyqqa ziyan ekenin jәne aghzanyng jas ereksheligine qaray damitynyn biologiya pәnining múghalimderi men psihologtar týsindirmey me? Al, shynashaqtay qyzdarymyz bolsa, kәmelettik jasqa tolmay boyanyp, tabighy súlulyghyna balta shabuda. Qiylghan qasy men kirpigin júlyp, ornyna jasandysyn japsyrady. Olardyng tәrbiyesine ústazdan búryn jauapty anasy qayda qarap otyr?
Ekinshi mәsele, jastardyng ruhany әlemi jútandap barady. Múny olardyng qoghamdyq júmystargha aralaspauynan anyq kóruge bolady. Naryq zamanynda ómir sýrgen song ba, býginde eshkim tegin jaqsylyq jasaghysy kelmeydi. Bir mysal keltireyin, Amerikada bir әjeyding auyr jýkterin kóterispek bolyp kómekteskisi kelgen «Bolashaq» baghdarlamasymen oqyp jatqan auyl qazaghynyng basy daugha qalghan desedi. Álgi múny úry dep oilap, polisiya bólimshesine shaghym týsiripti. Óitkeni, ol jaqtaghylar qazaqtyng qanyna singen adamgershilik qasiyetterden júrday eken.
Tәrbiyege tirelgende, taghy bir mәselening sheti shyghady. Qazir tehnologiya damyghan zamanda telekórsetilim ayasy edәuir keneydi. Sheteldik bolsyn, ózimizding otandyq telearnalarda kino men habarlardy bylay qoghanda, baghdarlamalar men tok-shoulardyng neshe týri kóbengde.
Olardyng ishinde tәrbiyelik mәn-manyzy joghy da bar. Býgin bar, erteng el esinde qalmaytyn bir kýndik baghdarlamalar da kezdesedi. Biraq, býgingi qogham olardyng arajigin ajyrata alady. Sebebi, teledidar aldynda otyrghan kórermen óte talghampaz. Eger telekórsetilim qyzyqtyrmaghan jaghdayda, keregindi ghalamtor jelisinen tauyp aluyna bolady. Sondyqtan, telearna redaktorlary júrtshylyqtyng nazaryn audaru ýshin týrli amal-aylagha baryp jatady. Sonyng bir kórinisi – qazaq tiline audarylghan týrik, ýndi, tay elderining telehikayalary.
Osy orayda bir oilandyratyny, ózge halyqtyng әdet-ghúrpyn nasihattaghan kinony kórip ósken úrpaqtan erteng qanday azamat shyghady?! Ózimizding últtyq kodymyzdy tanytatyn telehikayalar nege týsirilmeydi? Mәselen, jaqynda «Nur.kz» sayty ýndistandyq joralghymen toy ótkizgen qazaqstandyq júp jóninde habarlaghan bolatyn. Mine, búl – sózimizding aiqyn dәleli. Endeshe, teledidargha telmirgen halyq ózine keregin, sonyng ishinde bolashaghyna qajetin ghana alsa degen tilegim bar.
Bile bilseniz, óz zamanynda Maghjan Júmabaevtyng aibatty arystan, qayratty jolbarys pen qanatty qyrangha tenegen jastarymyzdyng býgingi siqy qanday? Olar erteng artylghan senimnen shygha ala ma? Kemel keleshek pen bayandy bolashaqtyng jarqyn ýlgisi bola ala ma? Jas buyn ókili bolghan son, osy saualdarmen ózimdi de kýndelikti qamshylap otyramyn. Óitpegende she? Elbasy jýktegen strategiyalyq mindetterdi jýzege asyratyn – basqa emes, bizder. Sondyqtan, uaqytty tiyimdi ótkizip, qoghamnyng damuyna ýles qosu kerek. Osy orayda, songhy kezde jastar arasynda qalyptasqan teris ýrdisterge de kóz júmyp qaraugha bolmaydy.
Mine, Elbasynyng óz maqalasynda: «Últymyzdyng ózindik kodyn saqtap qalu ýshin últtyq salt-dәstýrlerimiz, tilimiz ben muzykamyz, әdebiyetimiz, joralghylarymyz, bir sózben aitqanda últtyq ruhymyz boyymyzda mәngi qalugha tiyis» dep atap ótui de sondyqtan. Taghy bir mysal, BAQ pen ghalamtorda «aghash otyrghyzyp jatyrmyz» dep jar salatyn jastar sol egilgen taldargha keyin kýtim jasay ma? Átten, ony qadaghalap jatqan eshkim joq. Óndiris oryndarynyng ziyandy qaldyqtaryna túnshyqqan qala ortalyghyn jasyl baqqa ainaldyrghymyz kelse, sózden iske kóship, búrynghy «Timurshylar qozghalysyn» qayta jandandyru kerek siyaqty.
Ýshinshiden, jastar qara júmysqa qúlyqsyz. Búl mәseleni de jyrlay-jyrlay jaq taldy. Ásirese, túrghyndary eki-ýsh mynnan aspaytyn auylda balabaqsha, mektep, emhana, dýkennen basqa júmys orny da qalmady. Osydan keyin, «urbandalu ýrdisi jýrip jatyr» dep dabyl qaghamyz. Esterinizde bolar, Toqtar Serikovting oryndauyndaghy «Kórshining qyzy» әni (sózi Bekjan Áshirbaevtiki) bir kezderi qazaq jastarynyng arasynda hitke ainalghan edi ghoy. Sonda «auyldan bizding nege ketedi, aua rayy ma jaqpaghan?» degen joldar bar. Búl joly jastargha aua rayy emes, әleumettik ahual jaqpay otyr.
Al, sanaq kórsetkishterinde eginshilik sekildi mausymdyq kәsippen shúghyldanushylar esepke alynady. Búlay «aurudy jasyrghannan» ne útamyz? Kóptegen oqu oryndarynda jastar súranysqa ie emes mamandyqtardy mengerip jatyr. Býgingi enbek naryghy esepke alynbaydy. Búl – bilim jýiesindegi kemshilik. Osy orayda, júmyssyzdyqty joymen ainalysatyn bir jauapty organ qúru qajet siyaqty.
Móldir BALTABEKQYZY
Abai.kz
