Qazaqtildi internet aidynyna taghy bir internet basylym qosyldy. «Masa.kz» internet gazetining shef-redaktory Ardabek Soldatbay qazaqsha sayttardyng býgini men keleshegi jóninde «Didarmen» oy bólisken edi.

Qazaqtildi internet aidynyna taghy bir internet basylym qosyldy. «Masa.kz» internet gazetining shef-redaktory Ardabek Soldatbay qazaqsha sayttardyng býgini men keleshegi jóninde «Didarmen» oy bólisken edi.

- Qazaq tildi taghy bir sayt ashugha ne týrtki boldy? «Masa.kz»-nyn, mәselen, ózing aldynda istegen «abai.kz» saytynan artyq­shylyghy nemese ózgesheligi nede?
- Aqparattyq tehnologiyalar qaryshtap damyghan myna zamanda qazaq tilindegi sayt­tardyng kóshten qalyp qoyghany - eldigimizge syn. Taghy bir sayt degening dúrys bolmas. «Abay-aqparat» qazaq internet kenistigin damytu qory» «Abay.kz» saytymen birge qa­zir «Shoqan», «Tariyh», «Ádebiyet», «Ay­maq­­tar» jәne «Masa.kz» sayttaryn iske qosyp otyr. Sonday-aq ghalamtordyng әr je­rinde shashylyp jýrgen qazaq blog­gerlerin bir arnada toghystyratyn «Oytóbe.kz» atty sayt ashyldy. Ózge sayttardyng attary aityp túrghanday, naqty baghyty, mindetteri bar. Al «Masa.kz» sayty keler jyly jaryq kórgenine 1 ghasyr tolatyn Ahmet Baytúrsynovtyng «Masa» jinaghynyng qúrmetine solay ataldy. Qarshadayynan halqynyng qamyn jep ósken Alashtyng ardaqty úly Ahmet Baytúrsynovtyng «Ma­sa» atty jinaghy - halyqty óz taghdyry ýshin kýreske shaqyryp, beyqam úiqydaghy júrtty oyatqan dabyldy enbek. Qalghyp ketken halqyn eng bolmaghanda masa bolyp oyatayyn degen abzal azamat úly maqsatty kózdegen edi. 1911 jyly Orynborda ba­sylghan osy kitabynda sary masa bolyp yzyndaghan ózi ekenin Ahang bylay jet­kizedi:
- Mysaly, qazaq malshy úiyqtap jatqan,
Jylandy pәle dedik andyp jatqan,
Pәlening týrin kórgen men sary masa,
Halyqty oyansyn dep sózben shaqqan.
Qayran Ahan! Halqyn oyatu ýshin ol ne istemedi? Bir ózining boyyna týrli ghylymdy toghystyryp, qazirgi bildey instituttardyng júmysyn bir ózi atqardy. Elining sanasyn kóteru ýshin aldymen sauatyn ashty. Álip­biyin týzip berdi. Sosyn salmaqty oilaryn qazaq jurnalistikasynyng alghashqy qarlyghashtary «Ayqap» pen «Qazaq» ga­ze­tining betinde jariyalap, júrttyng sana­synda silkinis jasady. Qazaq jurnalistikasynyng atasyna ainaldy.
Ózinen búrynghy Abaydyng aqyndyghy, Ybyraydyng aghartushylyghy, Shoqannyng ghalymdyghy, onyng bir ózinde bar edi. Ýsh qasiyet birdey boldy. Ólenin Abaysha týr­lep, adam boyyndaghy nadandyqty sheneydi, sanalylyqqa, el bolyp biriguge shaqy­rady.
- Búl netken júrt úiqyshyl,
Bolsyn kedey, bolsyn bay,
Jatyr beyqam jym-jyrt jay -dep kýiinedi.
Ahannyng tuyndylarynyng auqymy uaqytpen shektelmeydi. Ahang qaqqan da­byldyng ýni әli qúlaqta. Óitkeni onyng ruhy ólmek emes. Alashtyng ardaqtylary kók­segen úly múrat qazaq halqynyng er­kin­digi, eldigi, birligi bolatyn. Búlargha tón­gen qater búlty әli seyilgen joq. Demek, masa­nyng tynshyp, tynyghyp, yzyndamay qaluy mýmkin emes. Ahang gazetti «halyqtyng kózi men qúlaghy» degen edi. Eldi masa bolyp oyatu, endi BAQ-tardyng enshisinde bolyp otyr. Osy maqsatta qalam terbep jýrgen qazaq baspasózining qataryna qosylghan «Masa.kz» internet-gazeti Alash ardaqtylary salghan sýrleumen jýredi.
- Degenmen saytta jariyalanghan ma­terialdardy qarap otyryp, odan belgili bir partiyanyng sayasy mәlimdemesin nemese sol topqa jaqyn adamdardyng súhbatyn kezdestiruge bolady. Yaghny «masa.kz» kezekti sayasy nauqan aldyndaghy sayasy joba emes pe?
- Búl sayt búrynghylardan ózgerek. Ózgesheligi sol - eshkimge bas iymeytin erkin, qara qyldy qaq jarghan әdil, tau suynyng móldirligindey ashyq, bilim men bilikke úshtasqan batyl oily, aishylyq alys jerlerden júrttan búryn habar alghyzghan jyldam, elding egemendigin әspettep, últtyng ruhyn úlyqtaytyn gazet bolmaq. Biylik pen halyq, ýkimet pen әleumet, ekonomika men sayasat, naryq pen salyq, ghylym men bilim salasyndaghy eng sony da obektivti maqa­lalardy bizden oqy alasyzdar.
«Masa.kz» eshqanday sayasy joba emes. Búl - últtyq mýdde jolynda bas qosqan últshyl azamattardyn, Alash iydeyasyn jalghastyrushylardyng bastamasymen qolgha alynghan kezekti joba. Áriyne, biz eldegi sayasy oqighalardan, sayasy nauqandardan tys qalamyz desek, ótirik aitqan bolamyz. Biraq belgili bir toptyng soyylyn soghyp, sózin sóileuden aulaqpyz. Bizding pikir alan­qayy­myz bәrine ashyq. «Masa.kz»-da kez kelgen sayasatker oi-pikirin ortagha salyp, ha­lyqpen tikeley tildese alady.
- Búghan deyin ózing memleket baqylauyn­daghy aqpart qúraldarynda júmys istep kórdin... Jalpy, Qazaqstanda tәuelsiz aq­parat qúralyn jasau mýmkin be?
- IYә, búghan deyin men «Habar» agentigining 7 jylday tilshisi boldym, «Zang gazetinin» bas redaktory bolyp ta qyzmet atqardym. Memlekettik BAQ-tarda jýrgen jurna­listerding barlyghy shiderleuli attay bolyp, shygharmashylyq erkindigi túiyqtalyp qalatyny belgili. Biraq olargha sәl erkindik bersen, ishtegi sherin bir-aq sәtte aqtaryp tastaugha dayyn túrady. Memlekettik BAQ-tardan keyin shygharmashylyq erkindigi bar basylymdargha kelgen jurnalisterdi keyde tanymay qalasyn.
Al tәuelsiz aqparat qúraldaryn jasaugha әbden bolady. Bizding sayttar onyng aiqyn mysaly. Eng bastysy, boyda erik-jiger men elding ertenine degen jauapkershilik bolu kerek. Tәuelsiz basylym bolu osy eken dep auyzgha kelgendi aita beruge, әriyne, bol­maydy. Býginde ózderin tәuelsiz basylymbyz dep aiday әlemge jar salyp jýrgen keybir aqparat qúraldarynyng ar jaghynda belgili toptar, sayasy partiyalar túrady. Sosyn birjaqty pikirlerin oqyrmangha tyqpalap әbden mezi etedi. Áriyne, olardyng attaryn atap, týsterin týstep jatudyng qajeti sha­maly. Kóziqaraqty oqyrman ózi-aq biledi.
Sondyqtan tәuelsiz aqparat qúralyn jasaudy qolgha alghan azamattar halyqtyng mýddesin birinshi kezekke qoysa ghana oilaryn jýzege asyra alady. Al qaltanyng qamyn, jeke bastyng mýddesin aldynghy oryngha shygharghan aqparat qúraly sәlden keyin bireuding basybayly qúlyna ai­nalghanyn bayqamay qalady.
- Kez kelgen aqparat qúraly qomaqty qarjyny talap etedi. Internet jobany jýzege asyrugha qansha qarjy ketedi? Múnday media týri ózin-ózi aqtay ala ma?
- Júmsalatyn qarjynyng kólemi әr jobanyng auqymyna qaray belgilenedi. «Masa.kz» sayty asa qymbat sayttardyng qataryna jatpaydy. Biraq sayttyng dúrys júmys istep túruy ýshin, belgili dengeyde nәtiyjege jetui ýshin qajetti qarajat bó­lindi dep aita alamyn. Al júmsalghan qar­jynyng ózin-ózi aqtauy jospardyng dúrys qúryluymen baylanysty ghoy. Búl da - kәsipting bir týri. Býginde internet mol ta­bys tabudyng kózine ainaldy emes pe?! Eger paydalanushylary kóp bolsa, júrttyng yqylasyna bólenip jatsa, ózin-ózi tolyq aqtaydy. Al iske qosylghanyna bir ay ghana bolghan «Masa.kz» saytynyng әzirge betalysy jaman emes. Qazirding ózinde bizding oqyr­mandarymyz әlemning әr elinen tabylyp jatyr. Oghan saytqa kirip, arnayy esep­tegishter arqyly kóz jetkize ala­syzdar.
Jalpy, Ýkimetimiz de internet sayt­taryn damytugha airyqsha nazar audaryp otyrghanyn bilesizder. Búl mәsele Bayla­nys jәne aqparat ministri Asqar Júma­ghaliyev­ting jiti nazarynda. Ol qazaq iyn­ter­netin damytu boyynsha irgeli isterdi qolgha alyp jatyr. «Biter isting basyna, jaqsy keler qasyna» demekshi, qazaq jurnaliys­terining barlyghy júdyryqtay júmylyp, qoldauy­myz kerek dep oilaymyn.
- Bizde kóptegen qazaq tildi sayttardyng ashylghanynan jabylghany tez nemese keybir qazaqsha sayttardyng «aty bar da, zaty joq». Múnday sәtsizdikting sebebin qaydan izdeu kerek?
- Qazaq internet kenistigi endi ghana damyp keledi. Osydan 1-2 jyl búryn qazaq tilindegi internet sayttary sausaqpen sanar­lyqtay ghana bolatyn. Shynyn aitu kerek, qazaq internetine jana lep әkelgender: Aydos Sarym men Dәuren Quat aghalary­-myz. Múny tipti dәleldep jatudyng da qajeti shamaly. Basqasyn aitpaghanda, «Abay.kz» saytyn qazir Ýkimet mýsheleri de, Parlament deputattary da oqidy. Búryn qazaq tilindegi eshqanday sayt múnday nәtiyjege jetip kórmegen.
- Múnyng syry nede?
- Meninshe, eng basty jetistik - sayttyng eldin, júrttyng kókeyinde jýrgenin aita biluinde. Mine, naghyz tәuelsiz aqparat qúraly osynday bolu kerek. Biylik ókilderi saytty «meni synap jibergen joq pa?» degen ýreymen qarap otyrsa, qarapayym oqyrman «qazaqtyng hali ne bolyp jatyr?» dep qaraydy. Ózge qazaq tildi sayttardyng sәtsizdikterining basty syry osyny bilmeude me dep oilaymyn. Auditoriyanyng súra­ny­syn anyqtap almay, oqyrmangha ne qajet ekenin bilmey túryp, aqparattyq sayt ashu bos әure bolmaq. Onyng ýstine taghy bir bas­ty sebep - qazaqtildi sayttardyng teh­niy­kalyq túrghydaghy kemshilikteri. Jaqsy nәrsening qashan da qúny joghary bolady. Al bizding kóptegen aghayyndarymyz bes-on tiyngha sayt jasatyp alady da, sosyn qazaq internet qaramaydy dep әngime aitady. Býgingi qazaq - oyanghan qazaq. Qazir, әsirese, qalada túratyn qazaqtardyng bәrining ýiinde internet bar desek artyq emes. Giyper­ke­nistikten әrkim ózine keregin izdeydi. Eger ózing eshkimge kereksiz bolsan, sәtsizdikti basqa jaqtan izdeuding esh qajeti joq.
- «Masa.kz» saytyn paydalanushy kim? Óz oqyrmanyndy qalay sipattar edin?
- Sayttyng negizgi oqyrmandary - óz otandastarymyz. Degenmen internetting tú­tynushylary tek qazaqstandyqtar de­sek, qatelesemiz. Google saytynyng saraptama­lyq paraqshasyndaghy anyqtamalyqqa qara­ghanda, bizding saytymyzdy songhy apta­lardada oqyghandardyng alghashqy «jiyr­malyghyna» myna elder kiredi: Qazaqstan - 1662, AQSh - 48, Qytay - 38, anyqtalmaghan - 32, Resey - 27, Ózbekstan - 23, Týrkiya - 14, Japoniya - 12, Mongholiya - 12, Úlybritaniya - 9, Germaniya - 6, Tayvani - 5, Ontýstik Koreya - 5, Gresiya - 2, Iran - 2, Ázirbaydjan - 2, Tunis - 1, Malayziya - 1, Ispaniya - 1, Ita­liya - 1 jәne t.b. Sayttyng túraqty oqyr­mandarynyng negizgi bóligin 16-35 jas aralyghyndaghy azamattar qúraydy. Bizding oqyrmandarymyz - óte sauatty, kózi ashyq әri dýniyede bolyp jatqan oqighalargha bey-jay qaray almaytyn azamattar. Bolashaqta «Abay.kz» sayty qazaqtyng ruhany әlemine ainalady desek, «Masa.kz» sayty aqparat­tyq immuniyteti bolady. Oghan esh kýmәniniz bolmasyn.
- Osy internet jobanyng keleshegine qatysty ózinning eng optimistik jәne pes­simistik boljamyng qanday?
- Men «Masa.kz» internet gazetining ghúmyry bir kýndik bolmaytynyna senemin. Al óz basym óte optimistpin. Erteng qalay bolar eken degen qorqynyshpen ómir sýru adamdy ruhany daghdarysqa úryndyrady. Biz saytymyzdyng bas paraghynda jazyp qoyghan Ahannyng «Júrt úqpasa, úqpasyn, jabyqpaymyn, El - býginshil, meniki - ertengi ýshin» degen qanatty sózin ómirlik kredomyzgha ainaldyra aldyq.

Ángimelesken Núrjan JENIS

«Ayqyn» gazeti