Aqyl-esi dúrys pende moyyndaytyn bir aqiqat bar. Eger ədildigi men qayyrymdylyghynda shək joq Allataghala búiyrtyp bir memleket ne bir adam eng joghary, eng kəmildikke jeter bolsa, ol soghan eng aldymen óz últynyng tilin, dinin, mədeniyetin, tarihyn, óz últynyng salt-dəstýrin əbden mengeru arqyly ghana jetedi. Al óz últynyng búl kiyelilikterin saqtamaghan, ne olardan beyhabar adam eshqashan alysqa qanat qagha almaydy. Olar eng əri ketkende qolynda qaruy men qarjysy orystyng tilinde sóilep, sol tilde óleng jazyp, orystyng ózge últtan, mysaly qazaqtan tandap alghan qúrmetti adamynyng biri bolyp jýre beredi. Əriyne, tek kózi tirisinde ghana. Ol ólgesin, tipti, boydan kýsh, betten ajar ketip qartaya bastaghasyn-aq əlgi otarlaushy últqa onyng týkke keregi joq. Al óz últynyng aldyndaghy qadir-qasiyeti əldeqashan qashqan. Amal ne, osynday uaqytsha abyroy-bedelding adamdary býgingi qazaq ókimeti jaghynda óte kóp. Solar auzyn ashsa aitatyny europanyn, amerikanyn, orystyng mədeniyeti, solardyng órkeniyeti. Bir ókinishtisi, olar ózderining múnysy baryp túrghan nadandyq ekenin de bilmeydi. Bilmegendikten balalaryn da solay tərbiyelep keledi. Olar sol europalyq, orystyq mədeniyet degenning bir salasy týrkilerding jəne músylman elderindegi ekenin de bile bermeydi. Jalpy europalyq nəsildilerding adamshylyqqa jat qasiyetterining biri sahara kezip, múhiyt, teniz keship altyn, kýmis izdep mola qazu. Pirghauyndar zamanynan miz baqpay túrghan Heopsty tintkilep, Tutanhamon men Ramzesting məyitin arshyp jýrgende olardyng bir ghana maqsaty ghylymy júmystar boldy deu anqaulyqtyng belgisi. Búl júmystar sol elding salt-dəstýrin, tarihyn, mədeniyetin otarlau maqsatynda jýrgizildi. Búl əsirese, orystar tarapynan bizding ata-babalarymyzdyng molasyn qazudan bastalghan jabayylyq boldy. Aqiqatqa jýginer bolsaq, dəl bizding ejelgi babalarymyzdyng qoldanbaly nemese qolónershilik-zergerlik mədeniyetindey mədeniyetting ne orysta, ne býgingi shonjarlarymyz tabynyp jýrgen batys europalyqtarda úshtyghy da bolghan emes. Arghy jaghy ghúndar, odan beri týrkiler zamanyndaghy búl kóne mədeniyet əli kýnge sheyin əlemdi tang qaldyryp keledi. Əsirese, europalyqtar «polihrom stiyli» dep atap jýrgen qúima óner bizding arghy atalarymyzdyng barmaghynan bal tamghan sheberler bolghanyn dəleldep berdi. Biraq qalyng qauymgha ol búiymdar bizdiki ekeni aitylmaydy. Bizding ejelgi mədeniyetimizdin, əsirese zergerlik ónerding zanghary bolghan sol ghajayyp múralarymyzdyng talayy Sankt-Peterburgte Birinshi Petr qúrghan «Sibir kolleksiyasynda» saqtauly. Búl ata-babadan qalghan múramyzdyng tu-talaqaygha týsip, býkil Europa elderine taratylyp ketkeninen qalghany ghana. Orystar Sibir ólkesi dep ataghan, ghúndar men týrki taypalary qonystanghan arghy jaghy Altay, bergi jaghy Orta Aziya aralyghynda kósilip jatqan sheksiz alqapta talay-talay tylsymdy bauyryna basqan qoyanjon qúba tómpeshikke san jetpeydi. Tómpeshik dep otyrghanymyz –bizding ata-babalarymyzdyng qabirleri men asyl tastardan, altyn-kýmisten jasalghan ghajayyp búiymdarynyng kómbeleri. Janaghy aitylghan úlan-ghayyr shalqar ónir Resey qúramyna engizilgennen keyin tómpeshikter men qorghandardy (qorghan sózi zirat, beyit, mola sózderine balama retinde de aityla beredi. Qazirgi Reseyge qarasty Kurgan da solay!) orystar jappay tonaudy bastady. Olar sol kezde de, ara-túra qazir de jabayy basurmandar dep ataytyn qazaqtar da, qazaqtar ústanatyn qasiyetti islam dininde ólikting beyitin qazu týgil oghan ayaq tiygizuding ózi kýnə sanalady.

Maqsat – onay oljagha, tegin baylyqqa kenelu bolghandyqtan molashylardy gubernatorlar da qoldap otyrghan kórinedi. Búl turaly kezinde gollandiyalyq sheneunik N.K.Vitzen osy bir jiyrenishti kəsippen əueli krestiyandar ainalysyp, keyin búl isti jergilikti voevodalardyng ózderi qolgha aldy dep jazghan eken. (Vitzen N.K. O Severo-Vostochnoy Tatariy S-Pb. 1705). Əsirese, HÝII ghasyrdyng bas kezinde Ertis pen Oby (Obi) ózenderi aralyghyndaghy jalpaq jazyqtyqtaghy týrki qorghandaryn orystar jýgensiz jabayylyqpen tonady. Aghylshyn sayahatshysy Djon Belli Qytaygha osy jermen ótip bara jatyp kórgen əlgi jabaylyqtar turaly aita kelip, olardyng kóbi molalardy qazyp, qymbat búiymdar tabu ýshin, tipti, 10 shaqty kýnge joryqqa shyghatynyn jazypty. Mola tonaushylar búl kəsipti ózderining negizgi kýnkórisine ainaldyrdy. Reseyding jergilikti basshylary olardy jasyryp eginshilikpen, teri-tersek satumen ainalysatyndar dep məlimdep, qoldau kórsetip otyrghan. Sibirding Tobyl, Tomsk, Tar, Krasnoyarsk siyaqty qalalarynyng bazarlarynda týrki beyitterinen tonap, ólikterdi audaryp-tónkerip alynghan asyl búiymdar emin-erkin satylatyn bolghan. Orys knyazideri men voevodalary, boyarlary osy altyn-kýmisti balqytyp, qylysh, qanjar, er-túrman siyaqty jeke mýlikterin, qatyndarynyng saqina-jýzik, bilezik-syrgha, səukele-alqalaryn əshekeyledi. Biz kinolarda orys aqsýiekterining jarq-júrq etken sən-saltanatynyng ishinde ata-babalarymyzdyng aruaghy kýnirenip túrghanyn da oilay bermeymiz.               Al, orys otarshylary ózderi basyp alghan Sibir, Qazaqstan aimaghynyng qay jerine barsa, sol jerdi timiskilep, beyit, tómpeshik, qorghan ataulyny qorys qylyp qoparyp tastaytyn boldy. Búl keseldi, yaghny orysqa tap bolghan indetti ozyq oily adamdar «epiydemiya kladoiskatelistva» dese, mola tonaushylardy «grobokopateliy», «kurganshikiy», «bugrovshiki» dep atady. Olarda múnyng ózi týrki-músylmandardyng sýiegin qorlau, aruaqty qorlau degen adamgershilik úghym bolghan joq.Olargha hristiandyq shirkeulerdegi pop, svyashennik siyaqty dinbasylar da qoyyndar degen joq.

Sibirge kelip qonystanghan baylar bagha jetpes búl asyl qazynany Peterburgtegi aqsýiekterge, tipti, I-Petr patshagha tartu-taralghy etip jóneltip otyrdy.

Keshteu bolsa da aqyl kirdi me, əlde əlemde tendesi joq osynau əri mədeni, əri materialdyq baylyq it pen qúsqa jem bola bermey qazynagha qúiylsyn dedi me əyteuir, ýnemi alasúryp jýrse de I-Petr búl jabayylyqty toqtatugha baghyshtalghan eki Jarlyq shyghardy. Endi kónening kózindey eskertkishter men altyn-kýmis mýlik ýkimet qarauyna alynatyn boldy. Olar Məskeu men Peterburgting dərihanalaryna, sonyraq 1714 jyly ashylghan kunstkameragha ótkiziletin boldy. Patsha jarlyghymen Sibirdin, úly dalanyng mədeni, tarihy múralaryn qorghaytyn arnayy jortuyl (ekspedisiya) úiymdastyryldy. Ony tútqyngha týsken shved sardary, ózi nemis D.T. Messershmidt basqardy. Búl jetijyldyq jortuyl kezinde ol orystar qonystanghan nebir selolar men derevnyalarda bolyp «mola tonaushylardan», «tómpeshikshilerden» (bugrovshikterden) qyruar qymbat baghaly búiymdar satyp aldy.

Teginde arzan oljanyng buy buynyna týsti me qaydam Messershmidt bir-eki mərte ózi de qabyrlardyng ishine týsip shyqqan siyaqty. Əriyne, kónilshektigi me, əlde orystyng pysy basyp jasqanshaq bolyp qalghan ba kim bilsin, əyteuir biz oqyghan kitaptarda qazaq ghalymdary əlgi shved sardary osynyng bərin tek ghylymy zertteu júmystary ýshin ghana jasady dep óz-ózinen shyj-byj bolady da jýredi. Shyndyghyna kelgende mola qazghysh orystar tapqan-tayanghan oljasyn jergilikti shonjarlargha syragha, araqqa, samogongha mýttegin berip otyrsa, ol shonjarlar búl búiymdardy Messershmidtke qymbatyna satyp, shylqymay baylyqqa keneldi. Osy jaghdaydy aita kele belgili tarihshy Samat Óteniyazov «Messershmidt jinaghan kolleksiya akademik Miller men basqalardyng kýtkeninen əldeqayda asyp týsti» – deydi.

Ghalymnyng aituynsha «...Ertedegi týrki taypalarynan qalghan altyn men kýmisten qúiylghan zergerlik búiymdardyng tek bir júrnaghy ghana jinaldy, yaghni, 99 payyzy qoldy boldy nemese joghaldy».

Qazekem sózding kelejaghy ghoy deydi keyde. Sol aitqanday, qazirgi qazaq basshylary últtyq mədeniyetti otarsyzdandyru sayasaty degendi eske alghysy kelmeytinin aita ketuding de reti kelgen siyaqty. Jaqynda bir joghary oqu ornynyng basshysy jurnalistpen súqbattasyp túryp: «Balamyzdyng Europa mədeniyetinen habardar boluyna zor kónil bólemiz»–dep qaldy. Búl onyng nadandyghy ma, óresizdigi me oghan bir Alla tóreshi. Tek sony kórip túryp, osy kýngi eki qazaqtyng birining aitatyny Europa mədeniyeti, Europa ədebiyeti, tipti, europasha tamaqtanu tərtibi ekeni, osynyng ózi-aq azattyq aldyq dep sanyn shapattap jýrgen qazekemning oi-órisi, últtyq namysy men últtyq maqtanyshy kýn sanap ghayypqa sinip baratqany jýregindi auyrtady. Əriyne, búl ýshin qazaq halqyn eliktegish, jaghympaz dep kinəlaudyng ózi kýnə. Óitkeni, qazir Qazaqstanda últymyzdy Ózgelerge eliktetu, ózgelerge tabyndyru jəne ózgening mədeniyetin ozyq etip kórsetu, jalpy mədeniyetti últsyzdandyru sayasaty zor qarqynmen jýrgizilude. Əlgi joghary oqu ornyndaghy basshy bayghústyng da sanasyna osy sayasat sinip qalghan. Ol sonday bolghanda qitaban qarasharuanyng sanasy ne kýige týskenin kózge elestetu qiyn emes. Búl sayasat eng aldymen teledidardaghy ərtýrli kórsetilimder men sheteldik serialdar arqyly iske asyryluda ekenin jəy halyq, jas úrpaq angharmaydy. Al ata-babanyng yqylym zamannan kele jatqan mədeniyeti turaly atýsti óitip jatyrmyz da býitip jatyrmyz, «Mədeny múra» baghdarlamasy boyynsha pəlenbay kitap shygharyldy degennen ózge dənene de joq. Sol teledidardan qazaqtyng mədeny dəstýri, ýrdis-salty, qolóneri turaly birnərse kórsetile qalsa, dastarhan toly bauyrsaqty, ýime tabaq qazy-qartany aldyna qoyyp, dóngelek jozyny ainala nemerelerimen otyrghan bir kempir, bir shaldy, əri ketse bilegine býrkit qondyryp, atpen shoqytyp kele jatqan qariyany kóremiz. Onyng kiyimining ózi angha kiyetin emes jas əyel alugha, ne toy-dumangha kele jatqanday tym səndi kiyim. Ətten,- deysing osyndayda, - onyng ornyna babalarymyzdyng ejelgi mədeniyetin, onyng kesheli-býgingi ashy taghdyryn aitatyn, býgingi úrpaqtyng últtyq mədeny namysyn oyatatyn kórsetilimder jasaytyn produser, jurnalister bolsa ghoy. Óitkeni, býgingi úrpaqtyng sanasyna eng mədeniyetti últtar dep sinirilip kele jatqan europalyq últtardyng Marko Polo, Plano Karpini, Giliem de Rubruk siyaqty kezbe-sayasatshylary bizding kóne mədeny múraghattarymyzdy kórgende əsirelep aitsaq, talay jerde esinen tanyp týsken joq pa edi?! Əlde neshe kýn boyy jelkendi qayyqta tolqyn soghyp, qaramay iysinen basy ainalyp qaldy ma, əlde «kórmegenge kóseu tang ba» biz əli de əuliyedey kóretin Marko Polo Qúbylay hannyng sarayyndaghy altyn-kýmis kese-ayaqty kórgenin jyrday qyp jazady. Al onday altyn-kýmis ydys-ayaq sol kezde ata-babamyzdyng auqattylarynyng kóbinde bolghanyn Besbalyq, Ordabalyq syndy han ordalarynyng múralaryn zertteuler kórsetti deydi ghalymdar. Sol əlde sayahatshy, əlde barlaushy-kezbelerding biri Rubruk Kýiik hannyng ordasyn «Búl shatyr altyn japsyrmalarmen qaptalyp, altyn shegelermen bekitilgen órnekti dingekterge ornatylghan. Onyng ishki qabyrghalary men tóbesi jəne syrty týgel asyl matalarmen jabylghan» – dep auzynyng suy qúry əngimeleydi. Olardyng kórip jýrgenderi jahandyq óner tarihynda tendesi de, shendesi de joq týrkilik zergerlik qazynanyng mynnan biri ghana bolatyn. Keshegi əjelerimiz ben apalarymyz ýkisi búlghandap, búrala basyp búlaqqa kiyip baratyn kiyimining ózindegi qapsyrma, qarsy ilgek, kemer belbeu, jalt-júlt etken shytyra, ýzbeli syrgha, qúsmúryn jýzik, səukeledegi san qúbylghan asyl tastar, kóksauyr kebiske qyldyryqtay qyp jýgirtken altyn-kýmis jip, shúbyrtpaly bilezik, taghy basqa býgingi úrpaqtyng úghymy jetpeytin úly óner búiymdary she? Al əlde maral, əlde búghy tərizdi mýiizdi angha atylghan qanatty arystan, anshydan qashyp bara jatqan qaban, týiege shapqan jolbarys, jolbarystyng qasqyrmen talasy, taghy ózge beyneli altyn búiymdar she? Er jigitting qylyshy men qanjaryndaghy ong-órnekter, qaqtalghan aq kýmisten (mədemiden), altyn qalaqshadan (plastinka) əshekey ornatqan er-túrman, noqta-jýgen, aiyl-tartpa, qúiysqan-ómildirikterding ózin qay europalyqtyng atasy tútynypty?Qazir arjaghy – Amerika, berjaghy batys Europa elderining tipti Reseyding múrajaylarynda túrghan múraghattar tek sol elderding últtyq baylyghy retinde kórsetiledi. Solardyng birde-birining astynda búl pəlen degen týrki taypasyniki, týgen degen últtiki degen týsinikteme joq. Əri ketse, qay ónirden əkelingeni, shamamen qay ghasyrdyng tóltumasy ekeni ghana kórsetiledi. Biz əlgi aitqan Sibir kolleksiyasyn qúrghan, mola qazyp azghyndap bara jatqan orystargha tyiym salghan I-shi Petrding ózi de pende ghoy, ol osy baghaly mədeny baylyqtardy Europagha tanystyru ýshin sonau Gollandiyadaghy tamyry Vitzenge jóneltip túrdy. Talay asyl búiymdar Vitzenge jetkenshe úrlanyp, joghalyp ketip jatty. Búlaysha «səlemdeme» jiberu 1714 jyly Kunstkamera ashylghasyn baryp toqtady. Alayda, kenes arheology A. Umanskiyding jazghanyna qarasaq orystardyng jabayylyqpen mola tonau kəsibin eshqanday jarlyq ta, búiryq ta toqtata almaghanyna, sonyng nətiyjesinde HÝIII ghasyrdyng 20 jyldarynyng bas kezinde-aq dalada qazylmaghan birde-bir qorghan qalmaghanyna kózimiz jetedi. Tipti, kenes ókimeti kezinde-aq 1960 jyly Altay ólkesine jasalghan jortuyldar (ekspedisiyalar) kezinde búl manayda qoparylmaghan birde-bir týrki molasy joq eken. Bir kezde atalmysh Vitzen Reseydegi múnday jabayylyq pen jyrtqyshtyqqa qayran qalsa, Europadaghy hristian dindi elderding jabayylyghy, ozbyrlyghy, ózge últtardyng mədeniyetin qorlauy odan əldeqayda asyp týsti. Biraq sol Vitzen men I Petr bolmaghanda ata-babanyng asyl múralarynan júrnaq ta qalmauy mýmkin edi. Arghy ata-tegimizding múnday ghajayyp mýlikteri b.e. deyingi 1-shi mynjyldyqta, al endi birsypyrasy Altyn Orda zamanynda jasalghanyn keybir arheologtar ara-túra ghana aityp jýr.

Əriyne, Birinshi Petr patshanyng əlginde biz aitqan Sibir kolleksiyasy ata tarihymyzdy zertteuge biraz jenildik jasady. Biraq biz basqa orys patshalary siyaqty Petr patsha qazaq jerin Reseyding tabanyna saludy basty maqsatymnyng biri dep bilgenin úmytpauymyz kerek. Ol osy kýngi kazachestvonyng atalaryn Batys Qazaqstan jerine shabuyl jasatqanyn mise tútpay, qalmaqtardy qarulandyryp, Edil boyynan jer berip, Aykege han ataghyn berip qazaqqa qarsy aidap saldy. Sayahatshymyz dep qazaq jerin kartagha týsirip, qazaqtyng salt-dəstýrindegi kónilshek, adamgershil, qonaqjaylyq siyaqty osal tústaryn bilip alghan barlaushy-jansyzdarynyng kómegimen 1723 jyly qazaqqa qalay, qay kezde, qay jerden shabuyl jasaudy ýiretu, shyghysynda jongharlardy aidap salu da sol kezde qyzu jýrgizildi. Sol Aike əli kýnge orys-qalmaq dostyghynyng kórnekti ókili retinde aitylyp keledi. Orys tarihshylary qazaq handary ishinde Orta jýzge han bolghan Abylay handy da Resey sayasatyna ontayly bolghany ýshin osylay qúrmettedi. Sol Ayke 1724 jyly Əbilhayyr bastaghan kishi jýz otryadtarynyng qoly qalmaqtardy qynaday qyrghanyn kórip óldi. Múny aityp otyrghan sebebimiz orys ghalymdary bizding shyghys ónirdegi kóne mədeny qazba-múralarymyzdy jonghar men qytaygha, batys ónirdegilerimizdi qalmaqtargha telip, qaytkende bizdi óner-bilimnen, mədeniyet-órkeniyetten júrday qyp, abyroyyn japyraqpen ghana jauyp jýrgen jartylay jabayy qyp kórsetuge dayar túrady. Sol kezderi Reseyding artilleriya kapitany əri Jonghariyadaghy elshisi Unkovskiyding Dorjy tayshymen kerildesip qalghan túsynda Dorjy: «Ata-babalarymyzdyng molalaryn orystar qazyp altyn mýlikter, ýzengiler, ydystar izdeydi» deydi. Sonda əlgi Unkovskiy ony mazaqtap: «Sening jongharlarynda mola bar ma?! Senderde ólgen adamdy órteydi, itke, qúsqa, sugha tastap, andargha jemtik qylady. Senderde altyn siyaqty qymbat dýniyeler bolmaydy. Búl molalarda orystar jerlengen»dep bet baqtyrmapty. Əriyne, Unkovskiyding sózining jany bar. «Olardyng keybir týriktengeni bolmasa, adamdy qadirlep jerlemegen», – deydi ghalym tarihshy Samat Óteniyazov. Al búl molalar orystardiki degeninen Unkovskiyding ne aqymaq nadandyghy, ne anau qalmaqty basynyp túrghanyn kóru qiyn emes. Óitkeni, búl ekeui əngimelesip túrghan Sibir ólkesine orystar HVI ghasyrdyng ayaghynda HVII ghasyrdyng basynda ghana iytinip-tartynyp kele bastaghan edi.

Biz əlemde tendesi joq osynau ghajayyp mədeniyet óz ata-babalarymyzdiki ekenin, olardyng arghy tarihy sonau saq, hun, týrkilermen úshtasyp jatqanyn əriyne maqtan tútamyz. Biraq taghdyrdyng qyljaqbastyghyn qaranyzshy: sol úly mədeniyetting mynnan, milionnan bir bólshegi býgingi zamangha aman-esen jetuine bir esepten orystardyng mola qazu, tabyt tónkerui sebep bolsa, ekinshiden solardan sol asyl búiymdardy satyp alyp Sibir kolleksiyasynyng qúryluy, odan son-a-au Gollandiyadaghy Vitzenge jóneltilip, býkil Europagha tanymal boluy sebep bolypty. Al býgingi úrpaqqa sonyng bəri əyteuir bizding arghy ata-babalarymyzdyng emes, erte zamanda saltanat qúrghan əldebir europalyq nemese taghy bir órkeniyetti elding mədeny eskertkishi retinde kórsetiledi. Endeshe Reseyden azattyq alghanyna 18 jyl bolghan el endigi jerde osynday mədeny múralar arqyly da úrpaghynyng últtyq sanasyn tərbiyeleui, últtyq maqtanyshyn qolónerding osy bir salasy arqyly da oyatuy onsha qiyn sharua emes-au. Búl ýshin, əsirese HHI ghasyrdyng eng qúdiretti qúraly teledidar aldymen iske kirisse ghoy.

Myrzan Kenjebay

Abai.kz