Songhy kezde qazaq pen qyrghyz arasy syngha týsip jýr. Qyrghyzdyng preziydenti qazaqtar bizden tarady degenge sheyin bardy. Búryndary múny qarapayym qyrghyzdardan estisek, endi el basshysynan estiytin boldyq. Qaysybirine jauap qatamyz, ýndemey qoya salayyq deseng endi basshysy da oiyna ne kelse, sony bylsh etkizip aita salyp jatqany sózsiz namysqa tiyedi eken. Men osynday maqala jazyp aghayyn halyqtyng namysyna tiymey-aq qoyayyn degem. Biraq mensiz de eki el arasynda aqparat soghysy bastalyp ketti. Atambaev halqymyzdy qayta qayta tildey bergen son, әri osy qyrghyz demey býkil kórshilerimiz qazaq turaly ne aityp, ne jazatyny maghan búrynnan da qyzyqty bolghan song qolyma qalam aldym. Óitkeni, kórshini tanday almaysyn, ony Qúday jaratady, aryda qalasang da, qalamasang da solarmen birge bolasyn. Sondyqtan kórshiler jәili bile jýru kóptik etpeydi, endeshe shamamyz kelgenshe taldap kóreyik.

"Aqsaq ýirek"

Sayasatta «aqsaq ýirek» degen týsinik bar. Búl biylikten ketip bara jatqan preziydentke qarata aitylatyn sóz. Biylikten onsyz da ketip jatqan «aqsaq ýirek» Atambaevtyng ózi kim, sózi kim dep qoya salayyn desem onyng aitqan sózderi namysqa tie berdi. Elbasy Nazarbaevty synaumen bastalghan Atambaevtyng shabuyly sonynda qazaqty qorlaytyn byljyraq sózdermen jalghasty. Barlyghy tórt ret qazaq ókimetine (biyligine) tiyisti. Tiyiskende jónimen Nazarbaevty ghana synap qoymay elding namysyna tiyip «qylyshpen kelgender basyn tastap ketti» (Kenesary handy túspaldaghany), «keminde 3000 jyldyq tarihy bar el ýsh kýndik blokadadan qoryqpaydy» (blokada deytindey Qyrghyzstandy eshkim qorshap alghan joq ghoy, әri shekarada shekteuler bar bolmasa tolyq jabylghan joq), - degen sózderi biz ghasyr týgil myndaghan jyldy bastan keshken kóne últpyz, al sender keshegi balang jas últsyng degeni, «qazaqtardy songhy 500 jyl boyy aqsýiekter (tóreler) basqaryp keldi, әli de maghan solay seziledi», - dedi. Múnysy turasyn aitqanda, senderdi qalmaqtar basqaryp keldi, әli de qalmaq basqarady degeni. Búl jerde bәzbireulerding Elbasyny qalmaq, jonghar dep negizsiz kýstanalaytyn jetesiz sózin menzegeni. «Qazaq degen biz (qyrghyzdar)», múnysy sayasat tilimen aitsaq «sender bizden taraghansyndar, bizden shyqtyndar» degeni. Atambaevtyng múnysy «jaman ózi tenelmese de sózimen tenelgisi keledi» degenning mysaly. Búdan búryn Atambaev Qazaqstan bizge 2014 jyly energetikalyq blokada jasady dep aiyptaghany bar. Blokadanyng energetikalyq týri de bolady degendi alghash ret estip otyrmyn.

Eng sonynda Qyrghyzstandy túraqty óniktiru (damytu) boyynsha ótken jiynda sóilegen sózinde qazaq ókimetine әdettegidey tilin taghy da bezep alady. Sondaghy sózi, kәri diktator, kezinde sol da (atyn aitpasa da ózbekting marqúm preziydenti Islam Kәrimovty aityp túrghany belgili) bizge qysas jasaghan, odan da shyqqanbyz, myna kezekti [diktator] da sóitip ózim bilermendikke salyp jatyr, búdan da shyghamyz, múnday kelensizdikke EuEO kónil bólmey kóz júmyp qarap otyr degenge sayady. Atambaev jazghan kórshi elderdi ýnemi minep sheneytindey Qazaqstannyng oppozisiyasy bolyp ketken be? Ol qaydaghy bir úrysqaq qatyn emes, bildey bir elding basshysy, jaqsy ma jaman ba onyng auyzynan shyqqan sózding duasy bar. Adam auyzyna ne kelse sony qúsa beruge bolmaydy. Ol әr sózin er adamsha bayyppen aitpay doly qatynsha zekip, aighaylap aitady. Tap bir balasyna úrsyp jatqan qyrshanqy әieldey.

Atambaevty medisinalyq tekseruden ótkizu kerek

Osy Atambaevtyng aqyl esi dúrysyna kýmәnim bar. Búl jeke mening ghana emes, biraz qyrghyzdyng da kýdigi. Keshegi ýzengilesi, býgingi qarsylasy әri týrmedegi «qonaghy» Ómirbek Tekebaevtyng ózi Atambaevty medisinalyq tekseruden ótkizudi aitqany bar. Ol ol ma, qyrghyz el (halyq) aqyny Anatay Ómirhanov (Anatay Ómýrkanov) «Talasqa kóp tiyishpey, taajyndy tashtap jylyp ket (Talasqa kóp tiyispey, tәjindi tastap bezip ket)» dese, odan әrmen: Ordunan turup basalbay, Oorugan bashyn jazalbay (Ornynan túryp basa almay, Auyrghan basyn jaza almay, - dep Atambaevtyng ishimdikke qúmar ekenin aityp salghan edi). Ordenin berip jón turbay, Oi-toonun bashyn dóódýróit. Atynan aitkym kelbedi, Pamilyasy Atambay... Titiyrey sýilóp tirtendep, Tiyishpegin kazakka. Tiyiyshe berseng tiliynden, Kabylasyng azapka. Ansyz da kýnýng az kaldy, Az kýnýndý taza akta. Degenge bolboy delbendep, Kep jebesten keljendep, Kaldyng mintip mazakka... Nazarbaev aksakal, Eky elge emes dýinógó. Sen bitteysiyn, al kittey, Aga akaraat sóilóbó (Nazarbaev aqsaqal, eki elge emes dýniyege. Sen bitteysin, ol kittey, Oghan ghaybat sóileme)... deydi. Búl, Atambaev talastyqtardy Manasty satqan Abyke, Kóbeshting úrpaghy dep aiyptaghan song jazghan qarymta jyr. Atambaev, әriyne, talastyqtardy býkildey satqynsyndar degen joq. Biraq kez kelgen el basshysy, mysaly, bizding Núrekeng bir audangha baryp «sender Kenesary handy satqan ... batyrdyng úrpaghysyndar» dese ne bolaryn elestetshi. Sol batyrdyng satqyn ekenin ol qaydan bilgen, әri meyli jalghyz adamdy aitsa da, ony satqynsyn, pәlenshening úrpaghysyng deuge haqy bar ma!?

«Kazaktyn hany Kókchóný chógólótkón Manastyn misaly bar». Al búl qyrghyzdyng taghy bir el aqynynyng jogharydaghy Anatay aqyngha aitqan sózinen ýzindi. Osy qazaqta Kókshe degen han bar ma edi? Búryndary biz nege estimegemiz? Onda mynau ne sandyraq? Manas dastanynyng әrbir joly tarihy fakt dep kim dәleldegen? Tek qyrghyz demey-aq bizding qazakem de tarihta bolmaghandy boldy dep qoymaydy. Mysaly, Qataghan men Sýiinbaydyng aitysy. Kim ne dese o desin, men múnday aitys ómirde bolghan joq der edim. Sonyra bireulerding oidan shygharghan aitysy búl.

Manqa qazaq hәm saqau qyrghyz...

Qyrghyz degen ózderi aityp jýrgendey «qylymdardy qarytqan» (sózbe sóz: ghasyrlardy qartaytqan, maghynalyq: ghasyrdan ghasyrgha jetken tym kóne, ejelgi elmiz degeni ) úly el me, qazaqtardy, odan qalsa býkil týrkilerdi týrik etken, tilin qypshaq etken arghy atamyz ba, qazaq besikte beli shyqpay jatqanda búlar rasymen úly imperiya qúryp, Euraziyany kese kóldenendep jýrdi me degendey súraqqa jauap izdep kóreyik. Búl ýshin bәrin aitpay-aq tiline ghana az kem taldau jasasa da jetkilikti siyaqty. O bastan aityp keteyin, qyrghyzdar «qylymdardy qarytqan» úly el bolsa bolar, búghan talasym joq, meniki tek olar bireuding tarihyn joqqa shygharmasyn, tegine tiyispesin degen oi.

Qyrghyzdar qazaqty 1000 degen sandy «miyn» demey «myn, myn» dep mynqyldap aitatyn «manqa qazaq» deytini bar. Ara túra bizder jaqtan «manqa qazaqtyn» qarymtasy retinde «shýldirlegen saqau qyrghyz» dep aitylyp qalady. Jauyn jaan, juan joon, týie tóó, tau too, janbyr jamgyr, saylau shayloo, bauyrsaq boorsok, qasqyr qaryshqyr, auyr oor, ... dep qansha tizbekteseng sonsha jalghasa beredi, endi búdan kim saqau ekenin bile beruge bolady. Ádildik ýshin osy sózderdi basqa týrki elderning sózimen salystyrayyq. Óitkeni, qyrghyz aghayyndar «biz emes sender saqausyndar» dep daulaspas ýshin. Ózbekshede tiyisinshe emgor, qalyn, tuya, togh, emgor, saylov, bauyrsaq, bóri, oghiyr... Mysaly, dәuir degen tegi arab-parsy keletin sózdi qyrghyzdar door deydi. Ózbekshesi davr. Qazaqtar osy sózdi qyrghyz arqyly arabtan almaghany belgili. Al qyrghyzdar qazaq nemese ózbek arqyly alghany aitpasa da týsinikti. Mine, búdan shyghatyn qorytyndy, qyrghyz tili shynynda qazaq tilining saqausha týri. Qyl ayaghy býkil týrki tektester ayaq dese qyrghyzdar ghana but (bút) deydi. Jalpy qyrghyz tili qazaq tilining kýshti yqpalymen qalyptasqanyn bayqau qiyn emes. Ádildigin aitu kerek, qyrghyz tili tek qazaq tilining әserimen ghana qalyptasqan joq, oghan ózbek pen úighyr tilining de yqpaly aitarlyqtay kóp boldy. Mysaly, qyrghyzdar key sózderdi úighyrmen aina qatesiz birdey aitady. Áygili «chon» sózi úighyrda da bar, qyrghyz dóólót (dәulet) dese úighyr da dóólót deydi. Qyrghyzdaghy «oo» siyaqty sozylynqy dybys tirkesi úighyrda da bar.

Qyrghyz úly imperiya qúryp pa edi?..

Mektepte bizge monghol imperiyasynyn, odan búrynghy kók týrik, qyrghyz, úighyr (birikken týrik) qaghanatynyng tarihyn ýiretkende birin asyra dәriptep birin joqqa shygharyp týkke alghysyz etken joq. Qazaqqa da qyrghyzgha da býiregi búryp jarytpaytyn qalys monghol aghayyndar qyrghyz qaghanaty tarihyn ýiretkende qyrghyz aghayyndar aityp jýrgendey ejelgi qyrghyzdar Altay, Sayannan bastap Alataugha, Edilden Kenghangha (Hyangan) deyin jetken úlan baytaq jeri bar úly imperiya qúryp edi dep ertegi aityp anyz әfsana ýiretken joq, kerisinshe kók týrik pen úighyr handyghy siyaqty birinen song biri qúrylghan qatardaghy týrki tektes kóp memleketting biri boldy dep ýiretti. Artynan tariyhqa tanysa kele osy aitqandary shyndyq ekenine kóz jetkizdik te. Al qykemder bolsa bizding dәuirden búryn da úly qyrghyz handyghy bolghan dep kýbinedi. Ou, sonda bizde eshtene bolmady ma?!. Sol kezdegi ýisin, qanly memleketterin qayda qoyamyz? Deni qazaqta ghana býtin saqtalghan keshegi nayman men kerey úlystaryn qayda qoyamyz? Úly Dalany iyelenip ótken Dәshti qypshaq úlysyn qayda qoyamyz? Atauy sol kezde ornyqty demese, Qazaq handyghy keshegi Altyn ordanyng zandy jalghasy emes pe edi? Úly jýzdi býtindey qúraytyn bir ýisinning ózi eki myng jyldyq kóne tariyhqa ie emes pe edi?

Bir Orman manaptan basqa qyrghyzda han boldy ma? Áueli osy Ormannyng ózi aq kiygizge otyryp, atadan úlgha jalghasqan han bola aldy ma? Ágәrәki, handary bolsa qaysysynyng ziraty saqtauly túr? Qay qyrghyzda qazaqtyng handary men batyrlary jerlengendey Týrkistany bar, Úlytauday Han qorymy, Joshy men Alasha handay mazary bar? Abylayday hanynyng han tanbasy (móri), tuy bar ma? Han asyn pisirgen tayqazanday jәdigeri bar ma? Joq, әriyne. Qyrghyz túrmaq dýniyeni dýr silkindirdi deytin Úly monghol imperiyasynyng birde bir hanynyng ziraty әli kýnge deyin belgili emes. Osydan bola bizdegi әsire bilgishter Shynghysty qazaq, qazaq bolghanda kәdimgi kereyding merkiti edi, orta jýzding qonyraty edi, úly jýzding jalayyry, manghystaudyng adayy edi deuge sheyin bardy. Shynghysty qazaq dep marqadam tappaymyz. Aytqylarymyz kelip birdenelerimiz qozyp bolmay bara jatsa ony úly monghol-týrki imperiyasynyng asqan daryndy biyleushisi edi, kóshpendilerding birtuar úly qaghany edi desek te jetip jatyr.

Birde ataghy darday, ýlken jazushy aghamyz Beksúltan Núrjekeevting Qytaydaghy Tynybayyn degen qazaq oqymystysyna sýienip, Shynghysty qazaq jerinde, onyng ishinde tap bir kózben kórip túrghanday Shyghys Qazaqstan, Taldyqorghan manynda tudy, ol taza qazaq boldy dep jazghanyn, Mongholdyng qúpiya shejiresindegi týrki-mongholgha ortaq kóne ataulardy maghynasyn shetke ysyryp qoyyp tek aitylu úqsastyghyna bola túp-tura qazaq qylyp kýshpen úiqastyryp jazghanyn kórip qazaq ziyalysynyng jetken jeri osy ma dep týnilgenim bar edi.

***

Qyrghyz kontrabandasy

Eki el arasynda tuyndaghan kelispeushilikti kelissóz arqyly sheshuding ornyna Atambaev bastatqan qyrghyz biyligi qazaq jaghyn tura aiyptaugha kóship, odan әrmen DSÚ, EuEO-qa shaghymdana ketui de dúrys bolmady.

Ári shekara ashyq bola túra ony blokada dep búrmalap atauy, keminde ýsh myng jyldyq tarihy bar el 3 kýndik blokadadan qoryqpaydy dep qazaq tarapty ashyqtan ashyq egeske iytermeleui el bastaghan basshy týgil kez kelgen adamnyng namysyna tiyetin sóz. Búdan keyin shekaragha әrtýrli sebeptermen shekteu qoyghan qazaq ókimetin (biylik) qalay jazghyrasyn?

Áueli Qytaydan Qorghas temir joly arqyly Bishkekke, ondaghy Dordoy bazaryna jetip, sol jerden qyrghyz kiyim keshegi degen jalghan atpen qayta bizge keletin qytaydyng sapasyz tauarlaryn alyp satqan qyrghyz kontrabandasy ótirik pe edi? Ózimizde de ósetin kókónis, jemis jiydek túrghanda qyrghyzdiki degen jeleumen ózbek pen tәjikting arzan ónimderi satylyp ontýstiktegi aghayynnyng ósirgeni ótpey jaz boyghy enbegi dalagha ketetini ótirik pe edi? Qazaq ókimeti shekaradaghy kiykiljindi syltauyratyp shekteu qoyyp óz halqyn oilasa búnyng nesi aiyp?

Týndik pen týstik faktory

Atambaev ketkende jónimen ketpey jana kelgen basshysy Sauranbay Jiyenbekovke auyr «miras» qaldyryp bara jatar. Atambaevtyng osynshama auyr sózderinen keyin Jiyenbekov biylikke kelip eki el arasy búrynghyday jaqsaryp ketedi degenge kýmәnim bar.

Bir qyzyghy Atambaev pen onyng basty qarsylasy bolghan, qazir qughyngha úshyrap shette bosyp jýrgen Ómirbek Babanov týndikten bolsa, Jiyenbekov týstikten (ontýstikten). Týndik pen týstik faktory qyrghyz elinde әjeptәuir ról oinaydy. Ózderi onday aiyrma joq dep joqqa shygharghanymen qylayaghy tildik jaghynan aiyrma bar. Týndigi qazaq tilining qatty yqpalyna úshyraghan qyrghyz tilinde, týstigi ózbek tilining aitarlyqtay әseri bar ontýstik dialektide sóileydi.

«EAEBge kirgenibiz tuura chechim bolgon. Biz bul uimda kalyshybyz kerek. Andan chykpaybyz. Birok orus, kazak basma sózýn kýnýgó okuym, anda "Kyrgyzstan, Atambaev EAEBdy talkalagysy kelip jatat" dep jazyp jatyshat. Bul chylgyy kalp. Chynynda bir aidan bery Kazakstandyn jetekchiliginin ózýmbiylemdigy ýchýn biz bashka ólkólórdón, EAEBden ajyratylgan bolup turabyz. Blokada Kyrgyzstandyn preziydenty “myizamdardy syilap, ichky ishteribizge kiyligishpegiyle” dep talap koygonu ýchýn gana jasalyp jatat. Bizge bashkalardyn erejesin tanuuloonun keregy jok».

Búl Atambaevtyng óz sózi. Múnda aitylghanday qazaq tildi eshbir baspasóz Atambaevty EuEO-y qúlatqysy keledi dep jazghyrghan joq! Jazsa tek orys tildi, Kremlige býiregi búratyndar ghana solay jazdy. Endeshe Atambaevtyng kezekti ótirigine jol bolsyn. Qayta qazaq últshyldary, qarapayym azamattary kerisinshe osy aty óshkir odaqtyng tezirek qúlaghanyn Qúdaydan tilep otyr. Múndaghy «Blokada Kyrgyzstandyn preziydenty “myizamdardy syilap, ichky ishteribizge kiyligishpegiyle” dep talap koygonu ýchýn gana jasalyp jatat» degeni de birjaqty aitylghan sóz. Búl sóz eng aldymen ózine qatysty. Alty jyl búryn saylanbay túrghanda Atambaevtyng ózi Mәskeuge ne ýshin bardy, nege Putinmen kezikti? Mine, súraq. Nazarbaev tek Babanovpen kezikken joq, Jiyenbekovpen de kezikti ghoy. Sonda qayda qaldy aitqysh Atambaev? Atambaev «Nazarbaev bizge jas preziydenti kerek dedi» dep aiyptady. Nazarbaev bar bolghany Babanovqa «biylikke sendey jas basshy kelse jaqsy, biraq biz Qyrghyzstannyng basshysy kim bolsa da birge isteymiz» dedi. Al búnyng qay jeri diplomatiyagha qayshy? Qay jeri ishki isine aralasushylyq? Ne biz bilmeytin basqa gәp bar ma? Olay bolsa, Atambaev eki elding arasyn búzyp, osylay úrysqaq qatyndarsha zeky bermey biz bilmeytin sol gәpterin ashyq aitsyn. Estiyik. Áytpese, ejelden bir tughan eki elding arasyna ot salmasyn.

«Qazaq qyrghyz bir tughan»

Qashan aitylghany belgisiz, «qazaq qyrghyz bir tughan» degen sóz bar. Búl biz tusamaq ta tughanday bolyp ketkenimizdi aitsa kerek. Ras, qazaqqa til jaghynan eng jaqyny noghay men qaraqalpaq, qan jaghynan ózbektegi ruyn biletin bóligi. Biraq kóshpeli ózbekter qazirgi ózbekti tolyqtay qúrap otyrghan joq, azghantay bóligi ghana, ary ketse, bәlkim, halqynan jartysyn ghana qúraytyn shyghar. Al qyrghyzdar bolsa bizben til jaghynan tura úghysa alatyn birden bir tәuelsiz memleket, birtútas el. Aytys pen aityshymyz bir, jyr (әn) men yrymyz bir, kókpar men kókbórýimiz bir, kiygiz ýy men boz ýiimiz bir, bauyrsaq pen boorsoghymyz bir, egiz halyqpyz. Sonymen qatar qyrghyzdar jonghar shapqynshylyghy kezinde qazaqpen odaqta bolghan, qayra qalmaqpen odaqtasyp bizge qarsy da bolghan birden bir halyq. Jonghar kýsheygende solar jaqqa, әlsiregende bizge bolysqan. Odan búryn Áz Tәuke zamanynda qazaqtyng qúramynda alty alashtyng biri bolghan el.

Qyrghyzdardyng aituy boyynsha, qazirgi Taraz olardyng Oliya atasy (Áulie ata), jalpy Jambyl-Merki ólkesi, Shu boyy, Ile óniri de qyrghyzdar meken etken jerler. Jonghar shapqynshylyghy kezinde qazaqtyng jerine kóringen iyelik etkeni, solardyng biri atalmysh jerlerdi basyp alghan qykender bolghany tarihtan ayan. Sodan da bolar Abylay han qyrghyzdar basyp qalghan jerdi qaytaru ýshin aty shuly joryghyn jasaghan edi.

Qyrghyzda «alystaghy tughannan jaqyn kórshi artyq» degen sóz bar. Búl sóz tәmsildik sipatta bolghanymen tura maghynasynda, jaqyn kórshisi - biz qazaqtar, alysqy tughany – altaylyqtar dep úqsaq ta bolady. Altaylyqtar demekshi, búlar týrkining altyn besigi - Altaygha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, keshegi atauy oirot (oyrat emes), telengiyt, teleut dep әrtýrli atalyp, qúramadan qúralyp el bolghan, aqyry at tappaghan song ózderin «altay kiji» (altay kisi) dep atap tynghan, sany nebary 70 mynnan asatyn búratana halyq. Búlardy qyrghyzdar altaylyqtar dep te atamay altaylyq qyrghyzdar dep jaqyn tartady. Tilderi sóz joq úqsaydy, sonymen qatar altaylyqtardyng tili qazaq tiline de úqsaytyn el. Bәzbir qyrghyz ben qazaqtyng arasyndaghy mongholdasqan aralyq tilge kóbirek úqsaydy. Key sózderi qyrghyzdan góri qazaqqa, odan qalsa mongholgha úqsaytyn dýbәra halyq. Reseyding Altay Respublikasynda jasaydy, sondaghy Qosh Aghash qazaqtarynan bola ma, tarihy jerge degen qyzghanysh, talastan bola ma, әiteu qazaqqa kózqarasy jaqsy emes halyq...

2010 jylghy Oshtaghy qyrghyz-ózbek últaralyq qaqtyghystan keyin el birligin bekemdep, ruhyn kóteru ýshin osy Altay elinen, Manas izimen biraz qyrghyz jigit atpen jýrip Resey, Qazaqstan arqyly Qyrghyzstangha keludi әrekettengenimen aradaghy orystyng shekara kedergisinen bola «maynap» shyqpaghan-dy.

Birden aityp qoyayyn, qyrghyzdyng týsin týstep, atyn ataytynday, syrtynan ton pishetindey sen kimsing dese, men orta mektepte oqyp jýrgende adamzattyng Shynghysy atalghan әigili Aytmatovtyng «Gýlsarat»-yn qyrghyz tilinde oqyp, Tólemish Okeevtyng «Aq ilbirstin tukumu» (Kojojash nemese Aq barys/ilbisting túqymy)-yn sol tilde kórip, «Bolboso»-day yrlaryn ugup (estip), «Mash botoy», «Uluu kóch»-dey kýý-n (kýiin) tyndap jýrgen janmyn. Qyrghyz demey ózge de ózbek, úighyr, tatar siyaqty týrki tektes kóptegen halyqtyng tili shyn mәninde arghy týrki tilining bólek bólek dialektisi, múny kez kelgen adam azdap talaptansa birden úghyp ketetin óte jaqyn tuys tilder. Sondyqtan men búl turaly azdaghan týsinigim bar bolghan song aityp otyrmyn.

Las saylau

Qyrghyz BAQ, sayttaryn da ýnemi qarap otyramyn. Songhy ótken saylauyn da baqyladym. Sonda ózim jasaytyn monghol eli men qyrghyz saylauynyng úqsastyghyn bilip qayran qaldym. Syrttay qaraghanda ekeui de demokratiyagha say, kim kelip baqylasa da ong bagha alatyn qalypty saylau-aq. Biraq azdap ishine ýnilsen, ekeui de saylaushylardy tartu ýshin nebir bolmaytyn qadamgha baratyny, taratatyn aqshasy, júmyldyratyn әkimshilik resurstary, jasaytyn qara PiAry, jalghan ýgit nasihaty men populizmi de úqsas las saylau. Osynday las saylaudan bolyp monghol elinde bes birdey preziydent, on shaqty ýkimet, alty-jeti parlament auyssa da jóndi biylikke jarymay-aq qoydy.

Qyrghyzda besinshi preziydent biylikke kelude. Qazirgi qyrghyzdyng memlekettik qúrylymy, ata zany elin óniktiru ýshin emes, kelesi ynkylaptyng (tónkeris) aldyn alu ýshin jasalghan. Múnday eshkim de ózine jauapkershilik almaytyn, bas ayaghy joq, qazaqsha aitqanda bir qazandaghy eki qoshqardyng basy ispettes jýiemen demokratiyagha jetemiz, ónigemiz deu qúr qiyal. Mongholiya múnyng aiqyn mysaly. Ókinishtisi sol, qazir mongholdar osy jýieden әbden jalyghyp diktatorlyq, totalitarlyq jýieni qaytadan ansaytyn boldy. Jalpy, meyli preziydenttik, meyli parlamenttik jýie bolsyn, biylik, búl jerde jauapkershilik dep úghynyz, bir adamgha ghana jýktelmese, ejelden kópke baghynyp jarytpaghan kóshpendi halyq demokratiyanyng qúnyn týsirip alaryn bilip jýrgeni dúrys. Qazir qyrghyz aghayyndar osy Jiyenbekovten bastap preziydenttik basqarudan parlamenttik basqarugha kóshemiz dep jatyr. Sondaghysy ne preziydentte, ne premierde biylik joq, býkil biylik 120 deputattyng qolynda bolatyn, bas basyna by bolatyn ónsheng qiqym túryptas eng jaman versiya. Búl bassyzdyqqa әkeletin jol. Klassikalyq parlamenttik basqaruda biylik bir adamda - premierde ghana bolady, qalasa ol ózin taghayyndaghan parlamentti de tarata alady. Al qazirgi qyrghyz ben monghol biyliginde múnyng biri de joq. Osydan haos ornaydy.

Sayasatkerlerding úrany ómirge sәikespeydi

Qyrghyzstannyng IJÓ-ning 30 payyzdayy yaky 1,7 mlrd dollary shettegi qyrghyz migranttarynyng audarghan aqshanyng ýlesinde. Al Mongholiyanyng IJÓ-i ótken jyly 4,3%-gha ósken. Búnyng 3%-y altyn, mys, kómir siyaqty ýsh qazba baylyqtyng baghasy әlemdik naryqta kýrt óskennen alghan kóbik ósim. Shyn mәninde naqtyly ósim bar bolghany 1%. Nebary 3 mln halqy bar, ekonomikasy óte shaghyn, úlan baytaq jeri bar el ýshin búl bankrotpen birdey nәtiyje. Bir jyldary kanadalyq «Senterra goýld» degen kompaniya mongholdyng Boroo degen altyn kenin qazghan edi. Jiyrma jylda ret-retimen qazyp memleketke mol salyq tóleydi dep kýtilgen osy kompaniya salyq jenildigi qarastyrylghan zannyng osaldyghyn paydalanyp, nebary bes-alty jylda kendegi 40-50 tonna altyndy týgeldey qazyp bitirip elden shyghyp ketken edi. «Kedeyding sory da bir» degendey osy kompaniya kenes dәuirinde barlanyp, altyn qory 700 (!) tonna dep anyqtalghan әigili Qúmtór (Qyrghyzstannyng Ystyqkólinen týstikke qaray 60 km qashyqtyqta, qytay shekarasyna tayau biyik tauly ólkede ornalasqan) kenin ýngip jatyr. Ken sudyng kózi bolghan mәngi múzdyqtarmen birge ornalasqan, altyn alu ýshin aldymen osy múzdyqtardy arshyp qazyp alu tiyis. Aqsha qarajattan qatty qinalghan qyrghyz biyligi halqynyng jappay qarsylyghyna qaramay altyn kompaniyasyna múzdyqtardy qoparyp kóshiruge rúqsat bergen zandy jaqynda qabyldaugha mәjbýr boldy. Tabighy gaz ben múnayy ghana joq demeseniz qyrghyz jeri basqa qazba baylyqtargha, әsirese altyn men mysqa bay. Azdaghan gaz, múnay qory da bar, mendeleev kestesindegi basqa baylyqtary jetetin el. Mongholiya úlan baytaq jerine say orasan mol qazba baylyqqa ie óte bay el. Biraq osy elder songhy jiyrma jaqty jylda nege kótirilmedi? Jauaby bireu-aq. Biyligining túraqsyzdyghy, elin jappay jaylaghan populist sayasatkerlerding ómirge sәikespeytin úrandary – bәri-bәri elding damuyn meylinshe tejep keledi.

Men monghol elinde jasap demokratiyanyng shet jaghasyn bilip qalghan adammyn. Jogharydaghy mәlimetterdi demokratiyagha ótsek jaqsy bolyp ketedi, qazirgi jemqorlyq pen әdiletsizdik, qazaq tilining súranshy kýii joghalady degenderge qarata aityp otyrmyn. Aytpaghym, memleketting mýddesinen joghary eshtene joq, búl jolda demokratiyaly, ne avtoritarly bolu pәlendey manyzdy emes. Óitkeni demokratiyanyng bayandy boluy sayyp kelgende sol elding geosayasy ornalasuyna tike baylanysty. Týndigimizde avtoritarly orys, shyghysymyzda totalitarly qytay túrghanda kóp dýniyeni qiyaldaumen shekteletin bolamyz. Mysaly, Evropanyng «songhy diktatory» atanghan Lukashenkonyng Belarusi oryspen shektespey, kәri qúrylyqtyng haq ortasynda ornalasqanda, búl eldi avtoritarizmning elesi de kezbes edi.

******

"Ókpesi joq qazaq"

Qyrghyzdyng qazaqqa kózqarasy aitarlyqtay jaqsy emes. El bolghan song әrtýrli kep aitylary zandylyq ghoy. Tipti olar biz turaly jaqsy oida boluy da mindetti emes. Degenmen búghan ózimiz kinәlimiz. Biz basshymyzdan bastap maqtanshaq halyqpyz. Qyrghyzdar bizdi әigili «manqa» atauymen birge «ókpesi joq qazaq» dep te ataydy. Aqyndary da, artisteri de. Tipti anekdoty da solay aitylady. Sonday bir arzan kýlki, oiyndarynda ózbek, qazaq, qyrghyz ýsheuin bireuge qarsy tóbelestirip qoyyp, ózbekti әrneni esepteytin taqys qu, jaghympaz bireu qyp kórsetse, qazakemdi tóbelesten búryn-aq qúr maqtanamyn dep ókpesi kýiip mәrege jetpey qalghan maqtanshaq danghoy qyp kórsetedi.

Bir jyldary qyrghyzdyng Aalysy men Azamaty qazaqty onbaghan dep atap biraz yzy shu bolghanymyz bar. Búl da bir kezderi bizding key «ókpesi joq» aqyndarymyzdyng orynsyz maqtanamyn dep qyrghyzdyng shamyna tiygennen shyqqan qarymta edi. Sol esinde jýrgen Aaly aqyry bar qazaqty onbaghangha tenep baryp jany jәy tapqan-dy. Búnday sózge negizi mәn bermeu kerek, qyza qyzdymen aitylghan qay qyrghyzdyng auyzyna qaqpaq bolamyz, әri múny olardyng abyroyyna qoy kerek. Óitkeni, osynday aitystarda qykender qazaqty ghana shaghyp qoymay, kórshi qytaydan bastap biraz eldi týkke alghysyz etip tastaytyny bar. Tek ózimiz  bolmashygha tarylmaytyn,  úlan baytaq jerimizdey keng peyildi bolsaq jaraghany.

Qazaq tarihyndaghy eng qasiretti aqtandyq bolatyn asharshylyq ta qyrghyz aghayyndardyng «sýiip» aitatyn taqyryby. «Sýiip» degende qyrylyp qaldyndar dep tabalap emes, asharshylyq kezinde senderdi saqtap qaldyq dep maqtanatyn sózderining biri. Ras, sol kezde kórshi qyrghyz aghayyndar shamasy kelgenshe biraz qazaqty ashtyqtan saqtap qaldy. Múnysyna raqmet, istegen jaqsylyqtary Alladan qaytsyn deymiz. Biraq keybir qyrghyz tughandar tap bir býkil qazaqty asharshylyqtan saqtap qalghanday nege ýnemi aityp, sol súmdyqty betke salyq qylady, týsinbeymin?

Qyrghyzgha bergen kómekti de bizder aita bermeuimiz kerek. Olargha kómektesip jarytqan da joqpyz. Aty darday bolghan 100 mln dollar kómek qúrdymgha ketip sozyla bergen song onsyz da synyqqa syltau tappay tarynyp otyrghan Atambaevtar qúr namysqa berilip shart ketti, aludan bas tartty. Qazaq elinen Qyrghyzstangha asa iri bolmasa da, mysaly, Oshqa eki mektep salyp berdi degendey irili-úsaqty kómekter ýnemi berilip keldi. Biraq osynday úsaq týiek bolsa da kómek shettegi bir qazaqqa berilgen emes. Mongholiyanyng Bay-Ólke, Qobda aimaghyndaghy 2010 jylghy aqsýiek jútta ondaghy qandastaryna qazaq ókimeti bar bolghany 40 myng dollar kómek berip, kózimizdi sharasynan shygharghany esimizde. 2016 jylghy jazda bolghan selden keyin sol kezdegi Ýkimet basshysy Kәrim Mәsimov aghamyz Bay-Ólkege baryp 200 myng dollardyng kómegin uәde etken. Berilip berilmegeni belgisiz. Endeshe qyrghyz aghayyndar qazaqtyng bergen azyn aulaq kómegin azsynbauy, bizding ókimet (sizdershe, biylik) te basqagha bergen azghantay kómegin dabyra qylmaghany jón.

Sumen qysu sayasaty

Qyrghyzben aradaghy býkil kelispeushilik bir taraptan boldy deu de qate. 2010 jylghy Osh qaqtyghysy kezinde ókimet shekarany 1 ay birtarapty tars jauyp tastap, qyrghyz eli qatty qinalghan. Sodan ailasyzdan qyrghyzdar Jambyl oblysyna aghyp shyghatyn shaghyn ózen suyn buyp tastaghan edi. Endi qolyndaghy jalghyz kózirdi paydalanghan olarda teristik joq ghoy. Osy kezde qazaq ókimeti shekarany qayta ashqan. Basy qazaq jerinen bastalyp, qyrghyz jerine kirip qaytadan qazaq jerine ótetin kishigirim ózendi sonynan qazaq tarap qyrghyz jerine kirmeytindey qylyp arnasyn búryp tastaghan edi. Búl da sharasyzdyqtan tuyndaghan jәiit edi. Óitkeni, qyrghyzdar da, bastauyn qyrghyz jerinen alsa da ayaqtauyn qazaq jerinde ayaqtaytyn Syrdariya syndy ózenderding suyn jazghy egistik kezinde bógep, qysynda elektr, jylu óndiremiz degen jeleumen aghyzyp Syr boyyndaghy eldi qytymyr qysta qyzyl sugha batyratyn әdeti bar-túghyn. Odan qalsa sudy aghyzsaq ornyna kómek berinder, stansagha jaghatyn kómir, mazut berinder dep әlekke salatyn. Ókimet aqyry búnyng jolyn Syr boyyna Kóksaray bógetin salu arqyly sheshken-di. Soghan deyin qazaqqa tiyesili qanshama su ysyrap bolyp, Arnasay arqyly ózbek jerine, Aydarkólge aqty desenshi. Sayyp kelgende qazaq eli qyrghyz jaqtan keletin sugha sonsha tәueldi emes. Qyrghyzdar Shu ózenin bógeuge mýmkindigi joq, óitkeni ózen eki elding shekara boyymen aghyp otyryp qazaq jerine ótip ketedi. Jambyl oblysynyng birneshe audanyn sumen qamtyp otyrghan Talas ózenindegi Kirov su qoymasy ghana aitarlyqtay yqpal tetigine iye. Biraq ony bógese qyrghyzdyng óz aiyldary susyz qalady, әri tozyghy jetken eski qoyma lyq tolghan sudy ýzdiksiz bógep túra almaydy. Demek qyrghyz aghayyndarda qazaqqa yqpal etetindey kózir joqqa tәn, biraq búl bizding ókimet olardy mensinbey basynsyn degen sóz emes.

"Qashqan qashaqsyndar..."

Orystarda maniya velichiya degen úghym bar. Qazaqshasy, bәlkim, ózin jarty qúday nemese payghambyr sanaushylyq shyghar. Biraq olardyng «aydaghany bes eshki, ysqyryghy jer jaratyny» taghy bar. Osynday «auru» key qyrghyzda da barshylyq. Búl monghol men grek siyaqty kezinde ýlken el bolyp, qazir kórshilerining kólenkesinde qalghan shaghyn elderde kóp kezigetin dert. Kez kelgen qyrghyz qazaqpen daulassa, qazaqtyng «balan» tarihyn aitugha qúmar-aq. Keshe ghana bizden taralghansyndar, keshe ghana kirgiz atalyp jýrdinder, sender qyrghyzdan qashqan qashaqsyndar, sender «qaysaqtaghan» qyrghyz edinder degenge sayady. Patshalyq orys qazaq halqyn óz kazaktarymen shatastyrmau ýshin qasaqana kirgiz kaysak dep búrmalap ataghanymen qykenderding isi bolmaydy.

Myna túrghan mongholdyng ózi qazaqty mensinbeydi. "Qazaq degen tarihy joq jasandy últ, qazirgi shyghys qazaq jeri kezinde jonghardyng jeri bolatyn, búlar degen keshegi kóshpeli ózbekten bólinip shyqqan qashqyn pysqyndar, t.t." Osynday sózdi halha mongholdan góri keshegi jonghardan qalghan azghantay júrnaq - oirattar aitqysh-aq. Osylardyng bәrine qarsy uәj aitayyn deseng ghúmyryng jetpeytin siyaqty. Kezinde namysqa berilip olargha biraz toytarys jazdym da. Biraq bәribir ónim bolmady. Aytar sóz aitylyp, qaytalana berdi. Tek memleket basshysy siyaqty auyzy dualy bolmasa da otyrghan oryntaghy dualy bireulerding biz turaly orynsyz aitqan sózine abay  bolsaq jarady.

Ózbekterding de kózqarasy osyghan tayau, qazaqtar degen bizding Ózbek, Ábilqayyr degen hanymyzdan bólinip shyqqan qashaqtar (qashqyndar), bizden bólingen song mongholdasyp, qyrghyzben aralasyp bólek halyq bolyp ketti, ontýstik qazaq jeri ózbektiki edi degenge sayady. Shyn mәninde Ózbek hannyng qol astyndaghy elden basynda biraz el bólinip qazaq atalyp, artynan oghan býkil Úly Dala halqy birigip qazaq bolghany, al qosylmaghan shaghyn bóligi Mәuirenahrdaghy  azghantay týrkiler men týrkilengen parsy, sarttarmen toghysyp, ózbek atalghanyn eskermeydi. Qazirgi ózbek últy osy ýsh toptan túrady, ózbek atauyn әkep teligen kóshpeli ózbekter eng az bóligin qúraydy. Olardaghy bizge jaqyny kóshpeli ózbekting júrnaghy bolghan qúrama, qataghan, laqaylar ghana. Qazir ózbek últyna jatqyzyp, keyde bólek subetnos dep te jýrgen laqaydyng tili ózbekten góri qazaqqa kóbirek úqsaydy. Búl turaly Jambyl Artyqbaev aghamyz BAQ-tarda jazdy da. Eger kýnderding kýninde kóshpeli ózbek úrpaqtaryn jaqyn tartamyz desek osy laqay, qúrama, qataghandardy ózimizge tartuymyz kerek…

Ontýstik ózbektiki edi demekshi, kezinde Shymkent, Týrkistan siyaqty qalalarda ózbekter basym boldy, múny joqqa shygharmaymyn. Biraq osy qalalardyng ainalasy tolghan qalyng qazaq boldy, yaghny olar qazaq jerindegi kishkentay anklav sipatynda boldy. Kerisinshe qazirgi Tәshken manynan bastap Hrushevting kezinde ózbekterge berilip, artynan qaytarylmay qalghan qazaqtyng Bostandyq audany men Myrzashól, Aral, Ýstirti many degen siyaqty  jerler jetip artylady. Jer daulaytyn bolsaq tarazy basy bizde ekenin ózbek aghayyndar bilip jýrgeni dúrys.

Úighyr aghayyndar Almatyny Almuti, Qytayda qalghan Qúljamyzdy Ghulja deydi. Búl býkil ontýstik ólke, Jetisu - Mogholstan yaky úighyrdyng jeri bolghan degendi menzegeni. Biz ózbek pen úighyrdyng tili úqsas dep birge ataytynymyz bar. Shynymen de qarlúq-shaghatay til tobyna jatatyn osy eki halyqtyng az bóligin ghana jergilikti Alatau týrkileri qúraytyn, kóbisi keshegi Enesay qyrghyzdarynan qúralghan qyrghyz halqy olardy eki jaqqa bólip tastady (Enesay demekshi býtindey bir halyqtyng tarihyn qorlap, olardy tek Enesaydan auyp keldi deuden aulaqpyn. Búlardyng bir bóligi Alataudyng jergilikti týrkileri ekeni búljytpas shyndyq. Degenmen kóbisi keshegi haqas, býgingi qyrghyz ekeni de tarihy shyndyq. Eng sonynda burudtar (jongharlar qyrghyzdy osylay ataghan) jonghardyng Syban rabdan (Seveenravdan) hany túsynda Altay, Sayannan kýshpen jer audarylyp Alatau, Ile ózen manyna auyp kelgeni monghol jylnamalarynda jazylyp qalghanyn qayda qoyamyz?). Bólgende óz kýshimen emes, jonghardyng kýshimen. Sodan búlar mәngige eki bólek halyq bolyp qalyptasty. Qazirgi ózbek pen úighyr tili qazaqqa teng derlik jaqyn til. Ekeuinen de tolghan farsizm men arabizmdi alyp tastasang kim kimge de úghynyqty kәdimgi týrki (qazaq) tili shyghady. Men bayaghydaghy bolghan bir kiykiljinnen bola býkil úighyr halqyna seziktene qaraytyn kinәmshildardan emespin, osy tili, dini, dili bir aghayyn elding qytaydan azattyq aluyna tilektespin.

Qaraqalpaqtar. Qazaqqa tili eng jaqyn halyqtyng biri. Bir kezderi qazaq handyghynyng qúramynda bolghan, jonghargha qarsy ýnemi odaqtas bolghan qaraqalpaq aghayyndar 1990-shy jyldardan keyin azyp tozghan últqa ainaldy. Syr men Ámuding suy Aralgha jetpey, kóli qúrghap, jeri shólge ainaldy. Ózbekke qaraqalpaqtyng eli emes, jeri kerek. Sodan bolar ózekender qúryp bara jatqan qaraqalpaq aghayyndargha kómekteser emes. Aghayyndas qazaqqa kelse, dýnie baylyqqa masattanghan «jana qazaqtar» ýilerinde «qalpaq ústap» namysyn taptady, qúldyqqa shekti. Sodan búl halyqtyng qazaqqa mәmilesi jaqsy bolmay qaldy. Ishteri renishke toly. Ár halyqta ala da, qúla da bolady. Syrtqa olardyng kóbinese eti tirileu keletini yaky bir jaghynan jylpostauy shyghatyndyqtan býkil qaraqalpaqtyng atyn bylghap, qaraqalpaq degen jaqsylyqty bilmeytin jaman halyq degen birjaqty pikir qalyptastyrdy. Bir jaqsylyq istesek osylargha isteuge tiyisti el edik, biz qazaqtar. Óitkeni, olar qazaq handyghynyng qúramynda alty alashtyng biri bolghan, jonghardyng eki ghasyrlyq úzaq shapqynshylyghynda bizden kónili auyp kórmegen jalghyz halyq. Ayta ketetin jәiit, bir kezde osy qaraqalpaq pen qyrghyzdyng sany shamalas edi, qazir qyrghyz bes millionnan astam bolsa qarekender bar bolghany bir millionday ghana. Búl azattyq degen bagha jetpes baylyqtyng qúny.

Týrikmen aghayyndargha salsaq, Manghystau degenimiz olardyng Manqyshlaghy (mang nemese ýlken qystaq) eken. Qazaqtar, turasynda bizding adaylar týrikmennen Manqystaudy alyp qoyghangha sayady. Qazaq degenning ózi týrikmenning «ghazaqlama»-cynan shyqqan sóz-mys.

Edil boyy men Qap tauyndaghy azdaghan noghaylar bizge eng jaqyn halyq. J dybysyn y dep, birshama sózdi sәl ózgeshe aitqany bolmasa kәdimgi qazaq tilinde sóileytin, etene jaqyn halyq. Dombyrasy da birdey. Qazaqqa jaghymsyz pikir aitpaghanymen ózderin qazaqqa jatqyzghysy kelmeytin, әrdayym noghay degen bólek últpyz dep dәripteytin shaghyn halyq. Biz qazaqtar ýnemi qaraylasyp jýruge tiyisti birden bir halyq osylar. On alty millionnan astam qazaq sany jýz myngha da jetpeytin noghaylysyna qaraylaspasa eldigimizge syn deymin.

Estek. Ejelgi atauy. Qazirgi bashqúrt. Biz kezderi bizden qalghan Orynbor men Selebiden ary qazaqpen toqaylasyp jatqan el. Arghy tegi qypshaq dalasynan, tipti bir bóligi enesay qyrghyzynan taraghan bashqúrttar sondaghy edil-búlghar tatarlarymen әbden aralasyp bizden tildik jaghynan úzanqyrap ketken. Qazaqtyng jogharydaghy atalghan jerlerin ózine teliytin, osydan bola qazaqqa azdap qyryn qaraytyn últ.

Al tatar men tyvalar qazaqpen tura shekaralaspaytyn, osyghan say bizge mәmilesi de týzu halyqtar. Qarap otyrsang ainalamyzdaghy býkil kórshilerimiz týrki tektester, әri qazaqqa sәl qyryng qaraytyndar. Búnyng sebebi qazaqqa azdap qyzghanyshpen qarauynda. Óitkeni, olardyng úghymynda qazirgi qazaqtyng úlan baytaq jeri, onyng tәuelsizdigi de aspannan salbyrap oqys týse salghan baq, kezdeysoqtyq. Qazaq osy el men jer ýshin myng ólip myng tirilgen qanday jankeshti últ bolghanyn bile bermeydi. Dýniyede kezdeysoq degen joq, qazirgi Qazaqstan da qazaqtyng ótkeni men peyiline say berilgen Allanyng nesibesi degendi olar úqpaytyn siyaqty.

Orys pen qytay jәili kózi qyraqty oqyrman onsyz da biletindikten sózdi soza berudi jón kórmedim.

H.Ghalymmúrat, Úlanbatyr

Abai.kz