Astanadaghy Ortalyq kommu­nikasiyalar qyzmeti alanynda Almaty qalasynyng әkimi Bauyr­jan Baybekting qatysuymen  bas­pasóz mәslihaty ótti. Shahar basshysy  jurnalisterge bergen súhbatynda megapolisting biylghy negizgi әleumettik-ekonomikalyq kórsetkishterine toqtalyp,  alda­ghy uaqytta jýzege asyry­latyn keshendi jospary turaly bayandap berdi.

Tәuelsizdik jyldary Elbasynyng basshylyghy arqasynda elimiz orasan zor  tabystargha qol jetkizdi. Degenmen, bәsekege qabiletti memleketter qatarynan kóringimiz kelse, ekonomikalyq yntymaqtastyq jәne damu úiymynyng (búdan әri – EYDÚ) talaptaryna say reformalardy jýzege asyrugha tiyispiz.  Búl, eng aldymen, ómir sýruding joghary dengeyi men jana әri tiyimdi ekonomikany qalyptastyrudy qajet etedi. Al әkimder ýshin manyzdy mindet – ómir sýru standarttarynyng sapasyn jaqsartu, – dep bastady sózin qala әkimi Bauyrjan Baybek. Osy rette shamamen osydan eki jyl búryn qalany odan әri damytu men almatylyqtardyng jayly ómir sýrui ýshin jәne Almatynyng Damu baghdarlamasynyng jobasyn jasaugha amerikandyq konsaltingtik McKinsey & Company kompaniyasynyng sarapshylary men mamandary tartylghan edi. Sol kezde halyqaralyq «McKinsey»  sarapshylarynyng qatysuymen «Almaty – 2020» baghdarlamalyq reformasy qabyldandy. Búl joba qazirgi kezde oidaghyday jýzege asyryluda.

Jalpy, kezdesude qala әkimi Bauyrjan Baybek biyl barlyq әleumettik-ekonomikalyq kórsetkishter boyynsha shaharda ong ózgerister qalyptasqanyn tilge tiyek etti. Mәselen, 2017 jyldyng birinshi jartyjyldyghynda ekonomikanyng ósu qarqyny 4 payyzgha jetken eken. Búl ótken jyldyng osy kezenimen salystyrghanda eki ese joghary. Negizi kapital investisiyasy 12,8 payyzgha ósip, 400,5 mlrd. tengeni qúrady. Múnda jeke investisiya kólemi 80 payyzgha ten. Al syrtqy investisiyalar 23,5 payyzgha artqan eken.

Elbasynyng bastamasymen qolgha alynghan memlekettik baghdarlamalar ekonomikanyng ósuine zor yqpal etken. Sonyng arqasynda túrghyn ýy qúrylysy tórt ese ósipti. «Núrly jer» baghdarlamasy boyynsha 1,8 myng pәter salynyp, biyl 4,5 myng pәter paydalanugha berilgen eken. Al qoljetimdi  baspana kólemi 1,5 esege  artqan. Jeke qúrylys  salasynda da jetistikter az emes. Eki jyldyng ishinde Qalaqúrylysy kenesi  jalpy qúny 1 trln. tenge bolatyn 82 jobany bekitken. Búl ótken jylmen salystyrghanda qalany abattandyrugha 2,3 ese, jol salugha 1,3 ese, injenerlik jelilerge 1,3 ese kóp qarjy bólindi. Naqty is-sharalardyng arqasynda qosymsha 43 myng jana júmys orny ashylypty. Búl ótken jylmen salystyrghanda 1,7 esege kóp.

Býgingi kýni qalada kәsipkerlikting 173 mynnan astam subektisi júmys isteydi. Búl ótken jylmen salystyrghanda 5,7 payyzgha kóp. Industriyalandyru kartasy boyynsha jalpy qúny 36,8 mlrd. tenge bolatyn 38 joba jýzege asuda. Sonyng arqasynda ýsh myng júmys orny qúryldy. Industrialdy aimaqta qúny 191,3 mlrd. tenge bolatyn 40 joba  qolgha alynyp, janadan 5 myng júmys orny ashyldy. Memleket basshysy biylghy qyrkýiek aiynda Almatyny damytu jóninde ótken keneste  túrghyndar sanynyng ósuine baylanysty qalanyng bas josparyna jauap beretin institutty qúru turaly mәsele kótergen bolatyn. Osy rette  Almatynyng bekitilgen bas josparyn egjey-tegjeyli qaraytyn arnayy jana úiym qúryldy. «Almatybasjospar» dep atalatyn ghylymiy-zertteu instituty qala manyndaghy aimaqtardy damytu, jalpygha ortaq qúrylys erejelerin jýzege asyru sharalarymen ainalysady. Atap óterligi, múnday institut alyp shaharda osydan birneshe jyl búryn júmys istegen eken. Keyinnen qyzmetin toqtatqan.

– Bizding baghdarlamanyng basty  mindeti –  qalada jayly orta qalyptastyru. Biyl jýieli janghyrtu júmystaryn qolgha aldyq. Býginde batystyq standart boyynsha qalanyng tarihy ortalyghynyng ýshten biri qayta jasalyp, janghyrtyldy. Búdan ózge, Rayymbek, Dostyq, Abay danghyldary men Esentay ózenining boyy, yaghny tarihy ortalyqtyng taghy da 178 gektar jeri  qayta jóndeuden ótedi. Búl júmystar qalagha birynghay arhiytekturalyq kelbet beru ýshin jýrgizilude. Biz jayau jýrginshiler ýshin sapaly infraqúrylym jasap qana qoymay, zansyz qúrylystar men vizualdy  kórinisterdi alyp tastamaqpyz. Shyntuay­tynda, «kelensiz ekonomikamen» kýres jýrip jatyr, – dedi  megapolis basshysy.

«Almaty – qorshausyz qala»

Biyl qalada 1,3 myng zansyz dýngirshekter, eski ýlgidegi jarnamalyq bilbordtar alynyp tastaldy. Býgingi kýni iri sauda  oryndary men bazarlarda 40 mynnan astam adam  ashyq júmys isteude. Eki jyldyng ishinde qayta janghyru júmystaryna jeke qarjy esebinen 200 mlrd. tenge salyndy. Halyqaralyq ta­laptargha jauap beretin 16 iri sauda keshenderi ashyldy. Megapolistegi beketter jayma­bazardan tazardy. Sonday-aq, 1810 kólik beketining 40 payyzy janaryp, jyl ayaghyna deyin olardyng qatary 70 payyzgha jetetin bolady.

Almatynyng songhy jyldary erekshe qarqynmen damyp kele jatqandyghy turaly kóp aitylyp ta, jazylyp ta jýr.  Býginde qalanyng búrynghy sәuletin saqtay otyryp, barynsha tartymdy әri kórikti mekenge ainaldyru ýshin kóptegen jobalar qolgha alynyp jatyr.  Sonday iygi jobalardyng biri –  «Almaty – qorshausyz qala» baghdar­lamasy. Búl – shahardaghy  eski dual men qorshaulardy sýruge baghyttalghan. «Qorshausyz qala»  baghdarlamasy ayasynda 100 shaqy­rymdyq qorshaular alynyp tastaldy. Olardyng ornyna jasyl jelekter otyrghyzyluda. Búl baghdarlama kópting qoldauyna ie boldy. Mysaly, ghimarat iyeleri 3 myn  aghash otyrghyzsa, bau-baq ortalyghy 100 myngha juyq bútaqtar satty.

Biyl 28 shaqyrymgha jetetin aryq jýieleri jóndeuden ótti. Búl ótken jylmen salystyrghanda ýsh esege kóp. Keler jyly 30 shaqyrym bolatyn aryq jýieleri janartylmaq. Qalada songhy  eki jylda 732 aula alany  abattandyryldy. Búl degenimiz — shahardaghy әrbir besinshi aula jandan­dyryldy degen sóz. Búl júmys odan әri jalghasyn tabady. Búdan ózge, «Mening aulamdaghy sport» әleumettik bagh­darlamasy ayasynda 6 myng bala 75 aulalyq sport alanynda shynyghugha mýmkindik aldy. Jas jetkinshekterdi kәsibi  núsqaushylar jattyqtyruda. Sonymen qatar, biyl qala boyynsha 199 lift jóndelip, 151 ýy janardy. Jaz ailarynda energiyalyq tiyimdi materialdardan 774 shaqy­rym jeli qayta jasaldy. Nәtiyjesinde apat pen ýzilis 22 payyzgha, jylu joghaltu 7,4 payyzgha azaydy.

«Smart City» baghdarlamasynyn  jeti  bazalyq jobasy belgilendi. Olardyng qatarynda memlekettik qyzmet, qauipsizdik, kólik, bilim, densaulyq saqtau, elektrondy PIYK, Big Data bar.

Almatyda  túnghysh ret «Open Almaty» atty qoghamdyq qabyldau ortalyghy ashyldy. Múnda qala túrghyndary men Almatyda tirkeui joq azamattar atqarushy organdardyng júmysyna qatysty mәseleleri men aryz-shaghymdaryn bir jerden sheshuge mýmkindik aldy. Múnday qoghamdyq qabyldau ortalyghy elimiz boyynsha alghash ret ashylyp otyr.

Bizge әli 42 balabaqsha kerek

Búdan ózge, qala aumaghynda qauipsizdik, bilim, densaulyq saqtau mәselelerine de airyqsha nazar audaryluda. Osylaysha shahardaghy joldargha, aulalargha, mektepter men sauda ortalyqtaryna  100 mynnan astam beynekamera ornatyldy. Songhy  eki  jylda IID-ning tehnikalyq jaraq­tanuy 23 payyzgha artyp, 87 payyzgha jetti. Jergilikti budjetten IID-ne 19 mlrd. tenge bólindi. Búl ótken jylmen salystyrghanda 40,6 payyzgha kóp.

Jergilikti polisiya qyzmetkerlerin beynetirkeuish kameralarmen, baylanys qúraldarymen, planshettermen qamtamasyz etu ýshin 1 mlrd. tenge bólindi. Jalpy, qalada tәrtipbúzushylyq 8,6 payyzgha azaydy.  Auyr qylmystardy ashu 9 payyzgha artty. Tótenshe jaghdaylardyng aldyn alu ýshin jergilikti budjetten 10 mlrd.tenge bólindi. Almaty qalasynyng manayynda 36 morendi kólding (qúmkól) ishindegi  eng qauipti 9 morendi kólder búghattaldy. Medeu — Shym­búlaq joldarynyng shatqaldary, GES-1 Ýlken Almaty ózenining jaghalaulary retke keltirilip, jóndeldi. Jalpy, úzyndy 11,6 shaqyrym bolatyn ýsh ózenning jaghalaulary qayta jasaldy. 2015 jyly Qarghaly ózeni selining zar­daptary joyylyp, ózen arnasy zamanauy túrghyda jan­ghyrtyldy. Densaulyq saqtau  salasynda ong dinamika qalyp­tasty. Almatylyqtardyng ómir sýru úzaqtyghy 75,9 jasqa jetti. Búl – elimizdegi eng ýzdik kórsetkish. Biyl densaulyq saqtau salasyn qarjylandyru 9,2 payyzgha artty. Balalar ólimi 2,5 ese azaydy.  Tuberkulez syrqatyna shaldyq­qandardy  ambulatoriyalyq emdeu  2 ese ósti. Osy syrqattan qaytys bolghandar qatary 36 payyzgha tómendedi. Janadan toghyz nysannyng qúrylysy jýrude. Jaqynda beseui  paydalanugha beriledi. Segiz nysanda seysmikalyq kýsheytu júmystary jýrgizilip jatyr. 2,5 mlrd. tengening medisinalyq jabdyqtary satyp alyndy. Jedel jәrdem parki 25 payyzgha janardy. 40 shaqty jana zamanauy kólik alyndy. Eki kópsalaly stasionarlar bazasy negizinde tikúshaq qonatyn  alandar jasaldy.

Jeke medisina úiymdarynyng túrghyndargha qyzmet kórsetu ýlesi artty. Jeke investisiya esebinen reproduktivti Medisina instituty ashyldy. Býginde arnayy ekonomikalyq aimaq qaghidasy boyynsha qalada ýzdik emhanalardyng halyqaralyq klasterin qúru mәselesi qarastyryluda.

Qaladaghy mektepterding fizika, himiya, biologiya, lingofon kabiynetteri zamanauy qúraldarmen  100 payyz jabdyqtaldy. Mektepterding barlyghy kenjolaqty ghalamtormen tolyq qamtylghan. Almatyda alghash ret «Maker Space» baghdarlamalardyng sheberlik iydeyasy, robototehnika, 3D printing jobasy qolgha alyndy. Eki jyl ishinde mektepterde jana 5,1 myng oryn ashyldy. Qazirgi kezde  eki mektepting jәne qosalqy eki nysannyng qúrylysy jýrip jatyr.

Jyl sayyn mektep jasyna deyingi balalar sany 12 myngha artuda. Búl degenimiz — әli 42 balabaqsha qajet degen sóz. Osy rette jeke biznesti yntalan­dyrudyng arqasynda eki jyldyng ishinde kottedjderde 10,4 myng oryndy 262 mektep jasyna deyingi balalar mekemesi ashyldy. Mektep jasyna deyingi  memlekettik balalar mekemelerin ontaylandyru barysynda  taghy da qosymsha 1200 oryn payda boldy.  Sonyng arqasynda býgingi kýni    mektep jasyna deyingi tәrbiyemen balalardyng 81,2 payyzy qamtylghan. Búl EYDÚ elderi (84%) dengeyimen birdey. Songhy  eki jylda  Qalaqúrylysy kenesinde jeke investorlar esebinen 7 myng oryndy  54 balabaqsha salu mәselesi qarastyryldy. Sonyng arqasynda 14 mlrd. tenge budjet qarjysy ýnemdeldi. Biyl túnghysh ret bir mezette 21 mektep pen  mektep jasyna deyingi 7 mekeme nysany  seysmikalyq jaghynan kýsheytildi.

Eki jylda 59 myng týp aghash otyrghyzyldy

Óitkeni, jayly  qalanyng basty kórset­kishi – taza ekologiya. Býgingi kýni  jeke sektordyng 96 payyzy gazgha kóshirildi. Jospargha sәikes 2019  jyldyn  ayaghyna deyin qala tolyq gaz­dandyrylady. Elbasynyng tapsyrmasy boyynsha TES-2 gazgha kóshi­riledi. TES-1-di janghyrtudyng JSQ ja­saluda. Keler jyly jalpy quaty 550 myng tonna túrmys qaldyqtaryn óndeytin jәne 60 myng tonna shiykizat shygharatyn arnayy  keshendi  iske qosu josparlanghan. Eki jyldyng ishinde 59 myng aghash otyrghyzyldy. Jyl sonyna deyin taghy 15,6 myng aghash otyrghyzu josparlanghan.  «Almaty aportyn» qayta janghyrtu ýshin 32 gektar jerge 5,9 myng alma  aghashtary otyrghyzyldy.

Energiyany janartu jobalary — kәriz jýielerine biogaz qondyrghylaryn, Kishi Almaty ózeni arnasyndaghy kishi gidro­elektrostansasyna tiyimdi jabdyq ornatu qolgha alyndy. Alyp qalanyng basty ekologiyalyq problemasy, búl – kóshelerde jýretin kólikterding tym kóptiginen bolyp otyr. Sondyqtan kólik keptelisin retke keltiru arqyly ekologiyany da jaqsartugha bolady. Alyp shahardyng kóshelerimen kýnde 700 mynnan asa juyq avtokólik jýitkiydi eken. Búl qalanyng ekologiyalyq ahualyna aitarlyqtay keri әserin tiygizetini sózsiz. Óitkeni, kólikten keletin zalal 80 payyz­dy qúraydy. Sondyqtan bolashaqta qoghamdyq kólikti reformalau isi jalghasyn tabady.

Metronyng eki beketining qúrylysy qarqyndy jýrip jatyr. Keler jyly  MJÁ qaghidasy boyynsha (Memlekettik-jekeshelik әriptestik jobalar – avt.)  jenil relisti kólik qúrylysyn qolgha  alu josparlanghan. Qazir  qalanyng qoghamdyq kólik parki 1,4 myng birlikti qúraydy. Olardyn  60 payyzy gazben jýretin avtobustar men trolleybustar. Biyl jyl sonyna deyin qala avtoparki 530 jana avtobuspen tolyghady. Olardyn  211-i әr týrli baghyttar boyynsha jolgha shyqty. Eki jyl ishinde «ONAY» jýiesi boyynsha 20 mlrd. tengege 350 mln. tranzaksiyalandy. Tasymaldaushylardyng negizi  tabysy eki ese ósti. Bolashaqta «FalconEuroBus» kompaniyasymen birge elektroavtobus shygharatyn zauyt salynady.

Velomәdeniyet qalyptasyp keledi

Qalada «Orbita» yqshamaudanynan  Kókbazargha deyin úzyndyghy 21 shaqyrymgha jetetin velodәliz salyndy. Jalpy, qala aumaghynda 68 shaqyrym velojoldar jasaldy. «Almaty Bike» velostansalarynyng sany 200-den 1730-gha artty. Kishi kólik ainalymy, BAKAD baghyty boyynsha ýsh radialdy joldar salyndy. Ýkimetting qoldauy  arqasynda Abay danghyly qala shekarasyna deyin sozyldy. 30 shaqy­rym bolatyn jana joldar, jol airyqtary, magistraldy kósheler jasaldy. Úzyndyghy 180 shaqyrymdyq jol ortasha jóndeuden ótti. Búl búrnaghy jyldarmen salystyrghanda,  eki ese kóp. Qala au­maghynda 7  kópir janaryp, 5 ótpeli jol salyndy. Aqyly kólik túraqtaryn engizu barysynda budjet týsimi  5 esege kóbeydi.

Almaty qalasy elimizding mәdeni, qarjy, bilim ortalyghy ekendigi barsha júrtqa búrynnan belgili. Sonymen qatar, Almatynyn  erekshe tabighaty, qolayly klimaty, ynghayly kólik jәne qyzmet kórsetu infraqúrylymy turizmdi damytugha arnalghan. Qazirding ózinde Almatyda tabystyng tórtten biri sheteldik turisterden týsedi. Josparly is-sharalardyng arqasynda jarty jyldyng ishinde  qalagha kelgen sheteldik turisterding sany 22 payyzgha ósti. Jalpy, ekonomikalyq, investisiyalyq, turistik ortalyq bolyp tabylatyn Almaty qalasy ýshin әuejay gavanynyng manyzy zor. Búl rette әuejay­daghy qyzmet sapasyn jaqsartu mәseleleri jolgha qoyyldy. Býginde   әuejaydaghy VIP terminal, tranzitti aimaq, úshu zaly keneytilip, úshu alanyn janartu júmystary ayaqtalugha jaqyn qaldy. Búdan ózge jyl sayyn megapoliste halyqaralyq klassikalyq, djaz, etnofestivalider ótedi. Aldaghy uaqytta tau shanghysy turizmin damytu myqtap qolgha alynbaq.

Sarapshylardyng pikiri búqaranyng eskertpeleri barysynda «Kókjaylau» jobasyna týzetuler engizildi. Qúrylys alanyn 9 ese, shanghy trassasyn 2 ese, kurorttyng ótkizu qabiletin 3 ese qysqartu arqyly aghashtar men bútaqtardy kesu týbirinen ózgerdi. Flora men fauna shatqaldaryna da esh ziyan kelmeydi. «Shymbúlaqtyn» óz quatynan asqanyn eskersek, «Kókjaylau» túrghyndar ýshin jyl boyyna qoljetimdi bolady.

Jastargha jataqhana salynady

Shaharda «Ruhany janghyru» baghdarlamasyn jýzege asyrugha airyqsha nazar audarylghan. Býginde qúny 87 mlrd. tengeden astam bolatyn 125 joba  jýzege aspaq. Basty nazar — biznesti qayyrymdy­lyqqa tartu qolgha alyndy. Búl orayda «Tughan jer» jobasy ayasynda biznes ókilderining kýshimen әleumettik nysandar salynuda. Jeke qarjy esebinen  Nauryzbay audanynda 500 adamdy qamtityn emhana, 1,2 myng oryndy mektep salyndy. Alatau audanynda jenil­atletti stadion iske qosyldy. Bolashaqta halyqaralyq dengeydegi baqqa ainalatyn Almatynyng Botanikalyq baghyn janghyrtu jobasy qolgha alyndy. «Ruhany janghyru» baghdarlamasy boyynsha kiyeli jerler tizimi jasaldy. Búl tizimge qala boyynsha 22 nysan endi. Sonyng ishindegi 5 nysan Qazaqstannyng kiyeli  jerler kartasyna engizildi.

Býginde qala túrghyndarynyng basym bóligin 35 jasqa deyingi jastar qúraydy. Yaghny elimizdin  әrbir ýshinshi studenti Almatyda oqidy eken. Sondyqtan 2020 jylgha deyingi jastardyng qalalyq Jol kartasy jasaldy.  Syrttan kelgen jastardy iskerlikke, erik­ti bolugha jәne basqa da kәsipterge baulityn Loft-ortalyq ashyl­dy. Qazirding ózinde 7,8 myng adam júmysqa túrghyzylyp, 2,5 myng adamgha tegin kәsiby bilim berilude. Búdan ózge megapoliste  «Almaty jastary» atty jastardyng túrghyn ýy baghdarlamasy qolgha alyndy. Múnda 35 jasqa deyingi jastar jeke pәter alu ýshin jenildetilgen zaem ala  alady.  Aldaghy uaqytta «Almaty» ÚK ÁKK» AQ jastar ýshin jataqhana salatyn bolady. Biyl «Ruhany janghyru»  jobasy ayasynda 2000 oryndy 4  jataqhana salynbaq. Keler jyly taghy  2,4 myng oryndy eki jataqhananyng qúrylysy bastalady.

Qalagha qosylghan eldi-mekenderdi damytu júmystary qarqyndy jýrude. Eki jyldyng ishinde Alatau jәne Nauryzbay audandarynda әkimshilik-iskerlik ortalyqtar qalyptasty. Uniyversiadanyng arqasynda kezekte túrghandar 1,7 myng adamgha Atletter auylynan pәterler berildi. Jalpy, 9 jyldyng ishinde  Alatau audanyn damy­tugha 300 mlrd. tengeden astam qarjy júmsaldy. Sonyng 42 payyzy salyq retinde qaytaryldy. Nauryzbay audany qúrylghaly beri 53 mlrd. tenge júmsaldy. Qazirding ózinde búl qarjynyng tórtten biri qaytaryldy. Audannyng salyq týsimi 11 esege ósti.  Audanda әkimdik, AIID, salyq, әdilet, sot, prokuratura, HQKO, Qazposhta, zeynetaqy tóleu  ghimarattary paydalanugha berildi.

Mәnshýk BEKBOSYN

Abai.kz