Qazaq últy ózin memleketti algha bastaugha qabiletti ekenin kórsetti

- Tamas agha, býgingi úshqyr uaqyttyng bitim-bolmysy men tolyqqandy tynysyn tereng týsinip, ony zamandastarymyzdyng sanasyna siniru jolyndaghy atqaryp jatqan iygi isterinizdi jaqsy bilemiz. Tәuelsizdik atty qasiyetti úghymgha bir kisidey enbek etip kelesiz. Siz ýshin Tәuelsizdik nesimen qymbat?

- Álemning sayasiy-jaghrafiyalyq kartasynda aq tanbamen belgilengen noqattay da belgi joq. Alayda ol әlem tarihynda aqtandaqtar joq degendi bildirmeydi. Áytse de әlem elderinde óz tәuelsizdik kýnin belgilemegen memleket joq. Sonda olar óz tәuelsizdigin kimdermen kýresip jýrip aldy? Olar óz tәuelsizdigin sayasy jýiemen, basqynshylar men otarlaushylargha qarsy kýreste aldy desek, mәselening mәni ashylar edi.

Qazaq memleketi tarihynda Kerey men Jәnibekting derbes handyq bolyp bólinip shyqqannan keyingi eng ýlken oqighalardyng biri, ol - Qazaqstannyng tәuelsizdigin jariyalauy edi.

Qazaq últy ózin memleketti algha bastaugha qabiletti ekenin kórsetti

- Tamas agha, býgingi úshqyr uaqyttyng bitim-bolmysy men tolyqqandy tynysyn tereng týsinip, ony zamandastarymyzdyng sanasyna siniru jolyndaghy atqaryp jatqan iygi isterinizdi jaqsy bilemiz. Tәuelsizdik atty qasiyetti úghymgha bir kisidey enbek etip kelesiz. Siz ýshin Tәuelsizdik nesimen qymbat?

- Álemning sayasiy-jaghrafiyalyq kartasynda aq tanbamen belgilengen noqattay da belgi joq. Alayda ol әlem tarihynda aqtandaqtar joq degendi bildirmeydi. Áytse de әlem elderinde óz tәuelsizdik kýnin belgilemegen memleket joq. Sonda olar óz tәuelsizdigin kimdermen kýresip jýrip aldy? Olar óz tәuelsizdigin sayasy jýiemen, basqynshylar men otarlaushylargha qarsy kýreste aldy desek, mәselening mәni ashylar edi.

Qazaq memleketi tarihynda Kerey men Jәnibekting derbes handyq bolyp bólinip shyqqannan keyingi eng ýlken oqighalardyng biri, ol - Qazaqstannyng tәuelsizdigin jariyalauy edi.

1991 jylghy jeltoqsannyng 16-synda Kenes Odaghy ydyraghannan keyin ómirding ózi algha tosqan jaghdaylargha sәikes respublika Jogharghy Kenesining «Qazaqstan Respublikasynyng Tәuelsizdigi turaly» tarihy zang qabyldaghany belgili. Búl kýn - Qazaqstannyng Tәuelsizdigin jariyalaghan kýn ghana emes, ol - egemendik alghan elimizding ekonomikalyq reformalardy damytu, qúqyqtyq demokratiyalyq qogham ornatu, ruhany birlik pen últaralyq tatulyq ahualyn qalyptastyru siyaqty úly maqsattarynyng da erkindik alghan kýni boldy.

Elimizding erekshe qymbat merekesi - Tәuelsizdik kýnining - 17-jeltoqsandaghy Demokratiyalyq janaru kýnimen qanattas kelui de tegin bolmady. Totalitarlyq jýiege qarsy shyqqan jastar әreketi - Jeltoqsan kóterilisi - últtyq ruhty asqaqtatqan tarihy oqigha. Múnyng danqy da, daqpyrty da jeterlik. Dýniyeni dýr silkindirgen osy kýnnen Qazaqstannyng jana dәuiri bastau alghanyn búl kýni eshkim de joqqa shyghara almaydy.

Tәuelsizdik kýni - bir-birimen ishtey sabaqtasqan, ýndesken merekeler shoghyry. Songhy jyldardaghy oqighalar bederin aitsaq, ghasyrgha jýk bolar is-sharalar atqarylghanyn kóruge bolar edi. Býgingi Qazaqstannyng kelbetin býkil әlem tanyp otyr. Búdan artyq ne kerek!

- Jeltoqsan kóterilisi turaly aita otyryp, Sizden, sol kezdegi Jogharghy sot tóraghasy retinde sol kýnderi qayda boldynyz jәne qanday әrekette boldynyz dep súraugha bolatyn shyghar?

- Adamzat tarihy tәuelsizdik, azattyq ýshin bolghan kýreske toly. Kez-kelgen halyq ózining mәdeniyetin, ekonomikasyn damytyp, úrpaghyn tәrbiyelep, biyik kótergisi keledi. Búl - aqiqat. Sol tústaghy jýiege qarsy narazylyqtyng ózi osydan tuyndaghan kýrdeli oqigha edi. Kenestik jýiemen tәrbiyelengen, bodandyqtyng qamytymen shyrmalghan sol kezdegi adamdardyng kópshiligine búl bir ýlken qylmys, qasiretti tragediya bolyp kóringenin jasyra almaymyz.

Adam bolashaghyn boljap әreket etpesi anyq. Men oqigha bolar aldynda, kezekti enbek demalysymdy alyp, Kislovodskide demalyp jatqan edim. Keyin búl istegi eng auyr sharalargha aralasuyma tura keldi.

- Bir basyp algha jyljymasaq, zil batpan qara tastyng astyna su jýrmeydi. Tóbeden tas qúlatqanday janalyq ashuymyz da bola qoymas. Dәl býgin shyndyq degenimiz tis batpas qatty janghaqtyng biri bolyp otyr. Jasyryp jýrgeniniz barma?

- Menen jasyryp qalghandar boluy mýmkin. Óz basym qolymnan kelgenshe әr nәrsege shyndyqpen qaradym. Adamnan jasyrghandy Qúdaydan jasyra almaysyn ghoy.

- Orysty orystyng ózinen beter sýietin jaghdaygha jetken keshegi jyldary kýsh qúrylymdarynda negizinen ózge últ ókilderi qyzmet etip keldi. Tergeu amaldary da solardyng tarapynan jýrgizildi. Sol tústaghy sot biyligining yqpaly qalay edi?

- Sot - organ emes, ol - memlekettik biylik. Keyde sol sottyng da qúqyghy shekteuli ekenin esten shygharmaghanymyz abzal. Jeltoqsan mәselesi boyynsha kezinde eki adamnyng isin Plenumgha shygharyp, búl jóninde Respublika Bas prokurory Ghalym Elemesovke úsynyspen shyghuymnyng saldary 16 adamgha jetip, nәtiyjesinde osynshama adamnyng ýstinen kóterilgen isting qysqartylghany sol tústaghy kózqaraspen qaraghanda ýlken erlik edi. Odaqtyq jәne Respublikalyq partiyalyq basshylyq tarapynan tәrtip búzushylargha qarsy jenil jaza qoldanyp, liyberaldyq tanytyp otyr degen sózge qalyp eskertu de alghanym bar.

Qalyptasqan tәrtip boyynsha, men әr aptanyng alghashqy júmys kýni jeke qabyldau jasaytyn edim. Sonday kýnderding bir kýni qabyldauyma eki qyz keldi. Olar bas kiyim tigetin fabrikada júmys isteydi eken. Sol kezde alangha shyqqan qyzdar qúqyq qorghau organdarynyng qolyna týsip qalypty.

Mәselening bayybyna barsam, qyzdar ózderining ekeu emes, beseu ekenin aityp, týsindirdi. Ne isteu kerek? Býldirip, qyryp tastaghany joq, biraq alangha barghany ras. Ol kezde enbek újymynyng dauysy ýlken ról atqaratyn. Ózim bas bolyp, sodan qyzdar enbek etetin júmys ornyna baryp, jinalys ótkizdik. Újym qyzdardy maqtap, keshirim jasauymyzdy aityp, qorghap qaldy. Maghan da keregi sol edi, sol zamatta olardyng isin jauyp, jauapkershilikten qútqaryp jiberdim.

Múny týsinbeushiler de bar edi. Oqighanyng aldyn-alu ýshin búl jóninde Kolbinge kirip, jastardy jappay týrmege jabudan abyroy tappaytynymyzdy aityp, shama kelgenshe keshirim jasau qajettigin týsindirdim. Kolbin azghana oilanyp otyryp: «tәjiriybeniz mol, osyny barynsha Ortalyqqa bildirmey jasaghanynyz abzal bolar edi» dedi.

Taghy birde Jazushylar Odaghynyng birinshi hatshysy Oljas Sýleymenov telefon shalyp, ózining kezdeskisi keletinin bildirdi. Búryn da amandyq-saulyqtan әri aspaytynbyz. Búl joly sózi suyqtau shyqty.

Halyqtyng mandayynda Oljas bireu. Jogharghy sot tóraghasy keledi, ketedi. Sizdey adam bizge kelmeui kerek, bizding Sizge baruymyz kerek» dedim.

Ol: «Tәke, mening kabiynetimde bir jigit otyr. Jeltoqsan qaharmandarynyng biri. Reseyding bir týrmesinde otyr eken, sodan amalyn tauyp qashyp shyghypty» dedi. Kómektesu kerek, qalay? Oljas múnday ótinishti aita bermeydi. Ne kerek, Mәskeudegi tanystarymdy qosyp jýrip, ol azamatty da sottan bosatyp jiberdik.

- Jeltoqsan kóterilisinen keyin jer-jerlerde partiya úiymdarynyng jinalysy ótip, onda qazaq últshyldyghyn aiyptaghan sózder aitylyp jatty. Vavilondyq shoghyrlanuy basym sot jýiesinde talqylau qanday dengeyde ótti?

- Jeltoqsan oqighasynan keyin demokratiya men jariyalylyq degen kezeni boldy. «Qazaq halqy qoghamdy biriktire ala ma?» degen mәselede jergilikti últtan basqalary jauap bere almay abdyrap qaldy. Biraq qazaq elining azamattary derbes últ retinde memleketti algha bastaugha qabiletti ekenin tanytty. Jer-jerlerde ótken partiya jinalystarynda qazaq batyldyq tanytty. Múnday jinalys Jogharghy sottyng apparatynda da ótip, týrli pikirler aityldy. Jinalys ótetin kezde men emdelip jatqandyqtan oghan qatysa almadym.

Oqigha ayaqasty jәne kýtpegen jerden bolghandyqtan, oghan dayyn emestigimiz sezilip qaldy. Demokratiyany mýlde dúrys týsinbey onyng ýstine avtoritarlyq qoghamnyng kóptegen dәstýrleri әli de boyymyzdy biylep alghandyqtan, oiymyzdy da ashyq bildire almay jattyq.

Jalpy, oqighadan keyingi ótken barlyq jinalystar men talqylaular jogharydan týsirilgen orystargha qarsy baghyttalghan «Últshyldyq» degen formatta ótti. Partiyanyng eng basty qateligi de osynda jatty. Ony aiyptap, eng alghashqy resmy hat jazghan adam sol tústaghy Respublika Syrtqy ister ministri Mihayl Esenәliyev bolatyn. Jeltoqsangha arasha týsip, alghashqy komissiyany qúrugha bastama kótergen de sol kisi edi.

QazGU-ding 3 kursynan oblystyq sot mýshesi bolyp saylanghan

- Adamdy adam etetin ýsh mamandyqty qay zamanda da qadir tútqan eken. Olar adamnyng janyn emdeytinder, tәnin emdeytinder jәne zangerler. Kóne músylman elderinde sot qyzmetine barugha asa qyzyghushylyq tanytpapty. Sebebi - múnday jauapty qyzmetke barushylar adamnyng taghdyryn sheshude qate jiberip, Allanyng aldynda da, adamnyng aldynda da úyatqa qalam ba dep seskengen kórinedi. Alayda, súltan-patshalar sotty kýshpen, onyng kelisiminsiz taghayyndaghan, sebebi, olardyng ar-namysyna senimdilik bildirgen. Jogharydaghy ýsh talap óz boyynan tabylghan adamgha ghana zor mindetter jýktelgen eken. Býgingi bizge ýlgi bolyp jetken sauapty isterding bәri sol zamannan kóshken ghibraty mol qúndylyqtar kórinedi. Sizding osy mamandyqty tandauynyzgha ne sebepter boldy?

- «Bizding eng jaqsy tuyndymyz - aqylgha say ómir sýru. Qalghanynyng bәri - biylik etu, baylyq jinau, birdeneler salu - eng kóp degende qosymshalar» depti filosof Monteni. Men nebәri óz qabiletimning jetken jerine say ómir sýrip kelemin. Reseyding Astrahani oblysynan Qazaqstangha arman quyp oqugha kelgenge deyin múnda eshbir tuysymyz bolghan emes. QazGU-ding 3 kursynan Pavlodar oblystyq sotynyng mýshesi bolyp saylanyp, oqu men enbekti qatar úshtastyruyma tura keldi. Astrahaninyng Aqsaray auylynda pedagogikalyq uchiliysheden keyin, bastauysh mektepte múghalim bolyp enbek etuim ómirime ýlken joldama boldy. Búl ónir HV ghasyrda Qaztughan jyrau dýniyege kelgen kiyeli topyraq bolatyn.

1970 jyly Mәskeudegi KSRO Bas prokuraturasy janyndaghy syrttay oqytu instituty aspiranturasyn bitirip, kandidattyq qorghauym qúqyq qorghau organdarynda enbek etuge alyp keldi. Respublika Bas prokuraturasynda, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiyteti Ákimshilik organdary bóliminde, Jogharghy Sot tóraghasy qyzmetterinde shyndalyp óstim dey alamyn.

Men kenestik dәuirde erjetip, alghan bilimim men biligimdi bar qabilettimmen júmsadym dep oilaymyn. Memlekettik qyzmette jarty ghasyrday enbek etip, týrli dengeydegi lauazymdy qyzmetter atqardym. Abyroy-ataghyma kir týsirmedim.

Ádildik - adamnyng kisilik kelbeti, ar-ojdany. Osy qaghidany ómirime serik ettim.

- Bizding jyl sanauymyzdan tórt myng jylday búryn, ejelgi Mysyrda biylik iyeleri halyq aldynda ant beretin bolghan. Ant papirus japyraghynda jazylyp qaldyrylghan eken. Antta bylay delinipti:

«Men jas sәbiyding auzynan sýtin tartyp almaymyn; men bireudi óltiruge búiryq bermeymin; men әlsizderge qol kótermeymin; men tarazydan jemeymin» delingen eken.

Qazir elimizdegi sot biyligi qoghamdy ilgeri bastaushy quatty intellektualdy kýshke iye. Jalpy, elimizdegi qúqyqtyq jýie turaly ne aitar ediniz?

- Qazaq halqy tәuelsiz últ retinde shyn mәninde, ózin basqalargha tolyqtay moyyndatty. Býgingi jaghdayymyz Elbasynyng sayasaty dúrys ekenin kórsetedi. Naghyz tәuelsiz el ózining materialdyq jәne moralidyq mýmkinshilikterin tolyq jәne tәuelsiz jýrgize alady. Onyng negizi - qúqyqtyq-normativtik zandardyng búljytpay oryndaluyna da baylanysty. Memleket basshysy aiqyndap bergen sot jýiesi damuynyng ózekti mәseleleri bizding qúqyqtyq reformalardy odan әri damytuymyzgha jol ashyp otyr. Osy maqsattaghy aishyqty mindetter qataryna sot isin jýrgizudi jetildiru jәne onaylatu, sudiyalyqqa ýmitkerlerge qoyylar talapty kýsheytu, ymyralyq rәsimderdi engizu jatady.

Qazaqstan Tәuelsizdik alghan kýnnen bastap, adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau salasynda jasalghan júmys az emes. Adam qúqyqtary jónindegi uәkil instituty qúryldy, ol adam men azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau jýiesindegi manyzdy mehanizmge ainaldy. Osyghan baylanysty júbaylardyng ajyrasu isteri kópshilik kózinshe emes, onasha qaralghany dúrys.

Qazir elimizde bas erkindiginen airylghandar sany kóp. Qylmystyq isterdegi imperativtik-jazalau ýrdisine kelsek, ony erekshe auyr jәne auyr qylmystar jasaghan adamdargha ghana qoldanghan abzal. Asyly jazanyng neghúrlym júmsartyluyn qarastyrghan jón. Múnyng ózi otandyq sot jýiesin europalyq standarttargha jaqyndatugha ýlken septigin tiygizeri sózsiz.

Zangha baylanysty, adamdardy sot mekemelerining tәrbiyeleudegi orny tónireginde úly Múhammed Payghambarymyz kóptegen pikirler aitqan. Hadisterin qarap otyrsanyz, býgingi zangerler ýirener, tәlim-tәrbie alar oily sózderi kóp-aq. «Mýmkin bolghansha adamdardy qatal jazalamaugha tyrysyndar. Biraq qatal jazany mýlde qoldanbaugha da bolmaydy» depti. Jalpy, adamdar ýstinen bolatyn sotty adamdar jaghdayyna qaray iykemdesek útarymyz kóp.

- Sondyqtan da bolsa kerek, AQSh Kongresine kire-beris qaqpagha: «Zangha degen adaldyq Otangha jәne óz halqyna degen adaldyqtan jogharyraq» dep jazylypty. Jalpy, osy taqylettes sózdi sot kenselerining mandayshasyna jazyp qoygha bolmas pa eken?

- Úly oishyl Aristoteli: «Álemdi zang biyleui kerek» degen eken. Jalpy, zang bolghan jerde tәrtip bolary sózsiz. Elimiz zandary memleketimizding kez-kelgen adamyna ortaq. Qay qúqyqtyq, normativtik aktini almasanyz da onda adamnyng zang aldynda teng qúqyqty ekeni aitylghan. Demek, elimizding әr azamaty ózining qúqyghyn qorghap, prokuratura nemese sot oryndaryna shaghymdana alady.

«Jamandyqty jazalamaghan adam - onyng dem berushisi» depti úly suretshi Leonardo da Vinchi. Osy sóz óte kóregendikpen aitylghan sóz. Áli kýnge kýshin joymaghan, zannyng bir tarmaghy etip engizip qoyatyn-aq sóz.

- Siz Pәkistan Islam Respublikasyndaghy alghashqy elshilerding biri retinde eki jaqty baylanysty ornatuda kóp enbek sinirdiniz. Bizge jetken mәlimetter boyynsha Aughan soghysynda kóptegen jauyngerlerimiz qolgha týsip, Pәkistan asyrylghan kórinedi. Diplomattyq qyzmetinizge baylanysty Sizge sol kezde elge qaytugha kómek súraghan oqighalar kezdespedi me?

- Elimiz egemendigin alghan kezde jan-jaqqa qaqpa erkin ashylyp, tarihy otandaryn izdegender tughan elderine, jerine qaytyp jatty. Shette jýrgen bizding de aghayyndarymyz ýlken kósh tizginin aghytyp, jan-jaqtan tarihy otandaryna orala bastady. Talay jyl shette jýrgen qazaqtyng tughan tabaldyryghyna tabynyp túryp, endi eshqayda ketpeytini, óz elinde ornyghyp, bosagha bekitetini anyq edi. Búl baghytta Pәkistan preziydenti Legary men premier-ministr Benazir Bhuttomen mәmileler jasadym.

Respublika Jogharghy Kenesi Qazaqstangha Pәkistan preziydenti Legary kelgende oghan búl jóninde resmy hat tapsyrdy. Osyghan baylanysty elshilik qyzmetkerleri júmys istep, elge qaytugha adam tappaghany bar.

- Ayyptau onay, bayyptau qashanda qiyn. Júmys barysynda osyghan obal jasadym-au, degen ókinishiniz bolmady ma?

- Gorbachevtik «qayta qúrudyn» aqyry kenestik dәuirding joyyluyna úlasqany tarihtan mәlim. Sol jyldary uaqyttyng ózi aumaly-tókpeli bolyp túrghany ayan. Alayda, ózime senip tapsyrylghan ortada kez-kelgen iske bayyppen qaray bildim dep oilaymyn. Ózgelerden de sony talap ettim. Is basynda kóptegen adamnyng taghdyryna arasha týsip, jolynyng ongha basuyna septigin tiygizgenimdi aita alamyn.

Búl turaly belgili azamat Hasen Qojahmetov te aita jatar. Mahmút Qashqary babamyz: «qazaqta ózin únatu, maqtanu joq. Ol - ýlken erlik jәne jankeshtilik jasaghannyng ózinde, erekshe is istemegendey sezinedi» depti. Men osy danalyqta túramyn.

Qúqyq qorghau jýiesinde jarty ghasyr qyzmet etip, birde bir orden, medali almaghan

- «Men zanynda qauqar kýshi joq jәne ol bireuding biyliginde bolatyn memleketti tayauda kýireydi dep oilaymyn. Men zang biyleushilerge ýstemdik etken jerde, olar (biyleushiler) onyng qúly bolghan kezde, memleket jәne oghan Qúday syilaghan qanshama iygilikter aman qalady dep esepteymin» depti Platon. Jogharghy sot tóraghasy kezinde osy qaghidany qanshalyqty ústay aldynyz?..

- Qazaqstanda Tәuelsizdikke qol jetkizilgeli beri birtalay jýieli reformalar jýzege asyryldy. Memleket basshysy memlekettik qúrylymnyng býkil jýiesi reformalanbay, ondy nәtiyjege qol jetkize almaytynymyzdy týsindi. Aldymen әkimshilik jýiesinen bastap, qúqyqtyq salada týbegeyli reformalar jýrgizildi. Osy maqsat jolynda birneshe strategiyalyq qújattar qabyldandy. Endi osyny algha aparu býgingi qúqyq qorghau organdarynyng abyroyly mindeti bolmaq.

- «Últarazdyq soghysta batyr bolmaydy» dep Resey Batyrlyghynan bas tartqan general L.Rohlin siyaqty Jogharghy sot qyzmetkerleri arasynan joghary marapattan bas tartqan adamdar boldy ma?

- Ózge qúqyq qorghau qúrylymdarynda marapattalghandar boluy mýmkin. Al sot jýiesinde keudesine medali taghyp, maqtau qaghazdaryn alghandar bolghan emes. Senesiz be, osy jýiede jarty ghasyr qyzmet etip, birde-bir medali, orden almappyn. Ghylymy ataghymnan ózge, ataq-dәrejem de joq.

- Almatydaghy oryn alghan oqigha túsynda «Meteli» operasiyasyna basshylyq jasaghan Mәskeuden kelgen emissar armiya generaly F.Bobkovpen kezdeskenimde ol maghan «KGB jәne biylik» kitabyn oquymdy súraghan edi. Sonda general Bobkov ózine Qazaqstan Qauipsizdik komiyteti tóraghasynyng tolyq mәnindegi aqparat bermegenin aitady. Sizden de Mәskeu aqparat súrap mazanyzdy alghan shyghar?

- Onday ister bolghan emes. Biraq ontýstiktegi «Maqta isi» boyynsha Mәskeu qatang baqylaugha alyp, mazalaghany bar. Sol kezde «Maqta isi» boyynsha 64 adam sottalyp, keyin olardyng bәri bosatylyp jiberildi.

- Kóptegen elderde «Aqiqatty anyqtaushy» jónindegi komissiya bar. Mәselen, AQSh ýkimeti II dýniyejýzilik soghys kezinde japondargha qarsy jýrgizgen ekspansiyasy ýshin resmy týrde birneshe ret keshirim súrady, ótemaqy tóledi. Kýnәdan arylu instituty keybir memleketterde sayasy qozghalys retinde moyyndalyp otyr. Bizde de osynday institut ashu isin qolgha alugha bolmas pa eken?

- Búl oilanatyn mәsele eken. Tarihymyzda bolghan orny tolmas qasiretterding últtyq bolmysymyzgha, salt-sanamyz ben dinimizge, dilimiz ben tilimizge tiygizgen zardaptary az bolmasa kerek. Bir jarym millionnan asa qazaqty qyrghyngha úshyratqan «Aqtaban shúbyryndy», 1930-32 jyldardaghy býkil halyqty jaylaghan «úly jút», jazyqsyzdan-jazyqsyz qughyn-sýrginge úshyratyp, 1937-38 jyldary aralyghynda últ ziyalylaryn qyrghan stalindik repressiya - bәrining negizgi saldary men sebepterinde Tәuelsizdikke degen úmtylystyng ruhy jatyr. Mine, osylardyng tarihy mәnin ashyp, jazyqsyz jandardy aqtap alu da qiyametting qiyameti boldy.

KSRO Jogharghy Sotynyng Plenum mýshesi retinde Mәskeude últymyzdyng úly arysy Álihan Bókeyhanovty aqtau ýshin múraghattarda siresip túrghan qújattargha alghashqy qol tiygizip, aqtau sheshimine qol qoiyshylardyng biri retinde aituyma bolatyn shyghar. 1988 jyly 4-qarashada Ahmet Baytúrsynov bastaghan 13 adamnyng isinde qúramynda qylmystyq is bolmaghandyqtan qysqartylyp, aqtau ýkimining shygharyluy da mening túsymda boldy. Kezinde últ arysyna baylanysty qolda bar qújattardyng bәrin ghalym, jazushy Túrsyn Júrtbaevqa berip, oghan ózine qajetti tústaryn jazyp aluyna yqpal etkenimdi de jariya etip aitqanym joq. Ol turaly ziyaly azamat Túrsyn inimning ózi aityp jýrgen kórinedi.

Tәuelsizdigimizding kók bayraghynyng jelbiregenine mine, biyl 19 jyl. Órkeniyetti elderding kóshine ilesip, damyghan 50 memleketpen terezemizdi teng etemiz dep úmtylyp jatqanymyz da negizsiz emes. Býgingidey kýnderimiz ýshin talay ghasyrlar boyy ata-babalarymyz qandy jolgha tәuekel etip basyn tikti. Sondyqtan da býgingini keshegining jalghasy, ótkenning saldary, bolashaqtyng sebepshisi dep bilgen jón. Ómir dialektikasyna jýginsek, ghayyptan payda bolatyn eshtene joq, keshegi men býgingi, býgingi men ertengi - bәri de bir-birimen tabighy da tarihy túrghydan baylanysty.

- Eger kýnәdan arylu instituty ashyla qalsa, oghan eng aldymen kimderdi shaqyrtudy qalar ediniz?

- Endi búl jauapty oryndardyng aqyldasa otyryp sheshetin mәselesi ghoy...

- Bay bolu men aqshaly boludyng ekeui eki týrli úghym. Alayda aqshasy kóp adamnyng bәri bay emes. Naghyz bay adam - óz taghdyryna riza adam. Ómirinizge rizasyz ba?

- Rizamyn. Qarapayym sharuanyng balasy retinde respublikalyq dәrejedegi qyzmetke qol jetkizdim. Zayybym Zara ekeumiz ýsh qyz ósirip, olardy qútty ornyna qondyrdyq. Artyq dýnie jinaghanymyz joq. Úiqym tynysh. Ýsh qyzymnyng mamandyghy zanger bolsa da, olargha qyzmet tandauda kómektesken emespin, óz betterinshe әreket jasady.

Jasym 70-ten asty. Osy jasqa qalay kelgenimdi de bilmey qaldym. Qazir de Abay atyndaghy Memlekettik uniyversiytette professor retinde jastargha dәris berip kelemin.

- Tamas agha, әngimenizge rahmet.

Ángimelesken - Ermek Júmahmetúly.

«namys.kz» cayty

Týpnúsqadaghy taqyryp: "Alash arysy Álihan Bókeyhanovty aqtau qaghazyna Mәskeude alghashqy bolyp qol jetkizdim "