Ádebiyet - әdebiyet bolghaly kóne men jananyng taytalasyn bastan keshirip keledi. Qazaq әdebiyetining býgingi kýninen qaraghanda da klassikalyq últtyq ýlgi jәne jana aghym әdebiyeti (modernizm) arasynda dau úshyghy jýz berip jýr. Tabighat jәne zaman auqymy men ghasyrlar qatparynyng shyndyghyna jýginsek, kónening ornyn jana basu, qarttyng ornyn jas basu uaqyt qajettiligi. Biraq, býgingi bizder janashyldyqty janymyz sýiip «jana aghym, jana aghym» dep jar salsaq ta kóp jaghdayda sol «jana aghymnyn» ne ekenin bile bermeytin siyaqtymyz.

Osy sózge dәlel izder bolsaq qazaqtyng әdebiyeti men últtyq ruhyna ózimizden de jaqsy ýnilip jýrgen (últy nemis) jazushy aghamyz Gerolid Beliger jaqyndaghy radio súhbatynda:  «Modernizm­­di aityp jýrgender sonyng ne ekenin ózderi de bilmeydi»  dep kesip aitady.

Demek, biz әdebiyetting ózimiz biletin barlyq en-tanbasyn qayyryp tastap, eshkimning izi týspegen sony soqpaq izdesek, ony qalay jasaymyz? Mine búl barshamyzdyng moynymyzdaghy auyr saual.

Bayaghyda aqyn Qasym Amanjolov aghamyz ainalasyndaghy­lardyng ólenin synap, bәrinen min tauyp bolmaghanda top ishinen bireu: «Qaseke, endeshe sonday jaqsy ólendi óziniz jazyp kórsetpeysiz be?!» dese kerek. Sonda dana Qasym qos iyghyn qomday kóterilip:  «Áriyne, bәrimizding maqsatymyz sonday jaqsy ólendi jazu!» degen eken.

Ádebiyet - әdebiyet bolghaly kóne men jananyng taytalasyn bastan keshirip keledi. Qazaq әdebiyetining býgingi kýninen qaraghanda da klassikalyq últtyq ýlgi jәne jana aghym әdebiyeti (modernizm) arasynda dau úshyghy jýz berip jýr. Tabighat jәne zaman auqymy men ghasyrlar qatparynyng shyndyghyna jýginsek, kónening ornyn jana basu, qarttyng ornyn jas basu uaqyt qajettiligi. Biraq, býgingi bizder janashyldyqty janymyz sýiip «jana aghym, jana aghym» dep jar salsaq ta kóp jaghdayda sol «jana aghymnyn» ne ekenin bile bermeytin siyaqtymyz.

Osy sózge dәlel izder bolsaq qazaqtyng әdebiyeti men últtyq ruhyna ózimizden de jaqsy ýnilip jýrgen (últy nemis) jazushy aghamyz Gerolid Beliger jaqyndaghy radio súhbatynda:  «Modernizm­­di aityp jýrgender sonyng ne ekenin ózderi de bilmeydi»  dep kesip aitady.

Demek, biz әdebiyetting ózimiz biletin barlyq en-tanbasyn qayyryp tastap, eshkimning izi týspegen sony soqpaq izdesek, ony qalay jasaymyz? Mine búl barshamyzdyng moynymyzdaghy auyr saual.

Bayaghyda aqyn Qasym Amanjolov aghamyz ainalasyndaghy­lardyng ólenin synap, bәrinen min tauyp bolmaghanda top ishinen bireu: «Qaseke, endeshe sonday jaqsy ólendi óziniz jazyp kórsetpeysiz be?!» dese kerek. Sonda dana Qasym qos iyghyn qomday kóterilip:  «Áriyne, bәrimizding maqsatymyz sonday jaqsy ólendi jazu!» degen eken.

Managhy Beliger aghamyz bastaghan belgili toptyng ortaq pikirine oiyssaq - ózining últtyq ýlgidegi,  klassikalyq әdebiyetin damyghan týrde basqasha beynemen jetkizu nemese beyneleu óneri jaghyndaghy ózgeshe joldy ghana jana aghym dep qaraydy. Múqaghalidyn: «Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, shekpen jauyp ózine qaytaramyn» - degenindey halyq әdebiyetining uyzyna qana otyryp aitar oi, jetkiziler oqighany taptaurynsyz tamasha tәsilmen beyneleu nemese oqighany qúrghaq bayandaudan kóri adamnyng jan әleminen, jýrek lýpilinen qiyal dýniyesinen suret jasap, oilanugha jeteleu degen sóz.

Jana aghymdy әdebiyet betterinen izdegen  jattandy «Ayqaygha» moyyn búrsaq, modernizm (Modernism) әdebiyeti HÝIIII ghasyrdyng orta sheninen býginge deyin jetken negizinen batys elderinde barlyqqa kelgen zor toptaghy әdeby aghymdardyng jalpylyq atauy ekenin bilemiz. Ol - romantizm, realizm sekildi bayyrghy әdebiyettik ýlgilerge qarsy nemese onyng basqasha beynelenu әdisimen  kemeldengen týri negizinde qalyptasqan. Jalpy modernizm atauy әdebiyet qana emes ónerdegi әn, bi, muzyka, suret, kino sekildi kóptegen týrlerdi óz ishin alady.

Modernizm atauynyng alghashqy auyzgha alynuyna kelsek, әlemdik iri sózdikterde týsindiriluinshe eng alghash 1737 jyly payda bolghan eken. Angliyalyq әigili jazushy Jonatan Suayft (1667-1745) 1937 jyly 23 shilde kýni jazushy Aleksandr Popqa (1688-1744) jazghan hatynda bylay degen: «Sholaq-sholtyrang aqyndar bizge qaydaghy-jaydaghy ólenderin alyp keledi, ol nәrseler adamdy jiyirkendiretin qysqarghan sózder men ghajayyp modernizmge toly. Aghylshyn tilin dәl sonday sholaq-sholtyrandar búzady». Shyn mәninde búl ataudyng payda boluyna ghana qaratylghan úghym.

Modernizm әdbiyetining bastalu kezeni jayynda zertteushilerding pikiri bir arnagha qúiylmaydy. Amerikalyq aqyn Izra Pond siyaqtylar orta ghasyrdan keyingi bes-alty jýz jyldyq әdebiyetting barlyghyn modernizm dep ataugha bolady dep qaraydy. Amerikalyq әdebiyet zertteushi Idmund Uylsyn (1895-1972) 1870 jyldy modernizmning bastalu kezeni dep esepteydi. Angliyalyq әdebiyet zertteushi Sryl Kantoly (1903-1974) 1880 jyldy modernizmning bastau alghan shaghy dep qaraydy. Al daniyalyq әigili әdebiyet synshysy Branks (Brankis) 1890 jyldy modernizmning bastau alghan merzimi sanaydy. Songhy pikirdi quattaushylar birshama kóp.

Shyn mәninde modernizm әdebiyetining naqty ahualyn tilge tiyek etetin bolsaq fransiyalyq suretker aqyn Charls Vottlerdin  alghashqy kitaptary jaryq kórgen 1857 jyldardy aitar edik. Qalay bolghan kýnde de Charls Vottlerding salghan joly ghasyrgha jalghasyp, ómirshendigin kórsetti. Modernizm әdebiyeti simvolizmdi ózek etip órisin keneytti. Birinshi basqysh HÝIIII ghasyrdyng 60-90 jyldarynda órken jaysa, ekinshi basqysh HH ghasyrdyng basynan 20 jyldaryna deyingi merzimdi qamtidy. Ýshinshi basqysh Ekinshi dýniyejýzilik soghystan tartyp kýni býginge deyin jalghasyp otyr. Búl modernizm әdebiyetining jalpylyq gýldengen kezeni esepteledi. Kolumbiyalyq Garsiya Markes  sekildi әigili túlghalardyng dýniyege kelui osy mezgilding jemisi.

Búl kezdegi modernizm aghymy janasha týrlenip, postmodernizm (postmodernism) dep atalghan. Qarapayym sózben aitar bolsaq postmodernizm әdebiyeti modernizm әdebiyetining dәstýrli әdebiyetpen otaspaytyn tәsilderine múragerlik ete otyryp, ony eng joghary órege kóterip qana qalmay, arghy qaray damyghan týrde, modernizm әdebiyetining týrlishe tәsilinen de ózgeshe, ózine ghana tәn beyneleu әdisterin qalyptastyrghan. Sondyqtan búl mezgilge kelgende modernizm әdebiyetining ózi ejelgi eski dәstýrge ainala bastaghany kórinedi.

Aghylshyn tilindegi «post» sózining uaqyt janalyghyna emes, sapagha qaratylghanyn eskersek postmodernizm degen ataudy ortagha qoishy ony jana әdeby qozghalys retinde paydalanghan. Postmodernizm әsilinde modernizm әdebiyetining nәziktigi men syrgha toly júmbaqtyghyn týzetip, jay oqyrmandar jenil qabyldaytyn jana әdisti jaratudy maqsat etse de is múnyng kerisinshe bolghan. Angliyalyq synshy David Loj: «Modernizm әdebiyet - kórkemóneri beyneleu jaghynda janalyqqa boy úramyn dep qansha kýrdelesip ketse de biraq oqyrmandardyng shygharmanyng manyzy men maqsatyn týsinu mýmkindigi bar edi...  Postmodernizmdik shygharmalardy oqyghanda oqyrmandardyng qiynshylyghy әrqashan olardyng týsiniksizdigi emes  qayta qúbylmalylyghynda bolsa kerek.  Búnyng ózi postmodernizmning ózine ghana tәn qasiyeti» - degen eken. Búdan bizding bayqaytynymyz adamdar sanasy kýrdelesip, elektron dәuirining nәzik bólshekterine ótken sayyn әdeby ózgeristerding barynsha kýrdelene týsetindigi, tipti onyng kóbining jay oqyrmandar úghymynan alshaq ketetindigi. Búl arada «Olay bolsa shygharma kim ýshin jazylady, oqyrman ýshin be әlde әdebiyetshi ghalymdar ýshin be?» degen saual tuuy mýmkin. Búghan barynsha jaqyn jauap bersek, әdeby beynelenui jaghynan әlemdik әdebiyetting ozyq ýlgisine, mazmúny jaqtan halyqtyng qajetin qandyratyn taqyrypqa sayghany dúrys der edik. Dәl qazir atyn atamaghanmen әlemdik әdebiyetting biyiginde múnday shygharmalar az emes.

«Jana proza aghymy» - fransuz әdebiyetinde bastau alyp, Nataliya Sharuttanyng 1938 jyly jazghan «Beyimdilik», 1949 jyly jariyalaghan «Beytanys adamnyng beynesi» shygharmalary dәstýrli prozanyng bayandau ýlgisine ózgerister әkeldi.

Sharuttanyng 1950 jyly jariyalaghan «Kýmәnqorlar» atty maqalalar jinaghy; Roby Griylening 1953 jyly jariyalaghan «Óshirtki» povesi, 1955 jyly jariyalaghan «Astyrtyn baqylau» әngimesi, Miyhel Putordyng 1954 jyly jariyalaghan «Milan sapary», 1956 jyly jariyalaghan «Aynu» shygharmalary, Klody Simonnyng 1957 jyly jariyalaghan «Jel», 1958 jyly jariyalaghan «Shóp», 1960 jyly jariyalaghan «Flander joly» shygharmalary «Jana proza aghymynyn» buynyn bekite týsti.

Al, poeziyada bolsa Mayakovskiyding 1915 jyldan búrynghy jazghan ólenderi modernizm ýlgisine barynsha jaqynday týsti.

Jogharyda atalghan shygharmalarda kóbinese adamdardyng jan dýniyesi, oy arpalysy arqyly oqigha órbip, bayandaudan kóri oqyrmandy oy terenine tartu kózde ústalghan nemese oqigha, oryn, uaqyt, adam syndy kóne sýrdekti búzyp, meylinshe erkin, «tәrtipsiz» jýiemen jýrgendey kórinedi. Osyghan oray búghazdyng kәri jolbarysy Heymengueyding «Jazu stiyliniz qalay damydy?» degen saualgha bergen jauaby eske týsedi: «Ár jaqtaghy mýmkindikterdi eskersek, zattyng shynaylyghyna birdeme deu qiyn. Mening jazghanym tym jadaghay. Osy jadaghaylyqty basqalar mening әdeby әdisim dep jýr. Barlyq aghattyqtar men kelensizdikter op-onay kózge shalyghady. Mine, olar osyndaydy stili deydi». Búl saualdyng jauabynan bizding bilerimiz әdebiyet eshqashan matematikalyq formula emes, eshqanday fizikalyq qúbylys ta emes, eshqanday himiyalyq qospagha da úqsamaydy. Ol tabighattyng ózi siyaqty sheksiz de shetsiz degen oy týiini. Áriyne, sheksiz de shetsiz jatqan aspan jәne jer, ondaghy ólsheusiz tau-tas, an-qús, ózen-kól, qúbylystar, júmbaq syrlar ózi qúraghan jaratylys ortasymen ghana qúndy. Ol eshkimning tizgin-shylbyryna kónbeydi. Endeshe, әdebiyetting adamdardyng jan әleminen alatyn orny da osylay baghynyshsyz kýide bolmaq.

Qazaq qalamgerlerining jemisterine ýnilsek, keshegi Abay ózinen búryn ótken aqyn-jyraulardyng izine týskennen góri jana týrmen jazba әdebiyetimizding keregesin kenge jaydy. Býgingi qalam iyelerinen Múhtar Maghauiyn, Asqar Sýleymenov, Oralhan Bókeev, Múhtar Shahanov bastaghan shoghyr shenberdi búzyp shep qúrugha úmtyldy. Biraq, әlem әdebiyeti men ozyq últtar órkeniyeti bizding qalamgerlerden ózgeshe bógenay taba ala ma, joq pa, ol jaghy әzirshe beymәlim. Osy arada Asqar Sýleymenov turaly birer auyz sóz aitqanymyzdyng artyqtyghy joq. Jalpy jana aghym iydeyasyn nemese ózine ghana tәn janasha jazu ýlgisin kóterude Asekenning túlghasy tym biyik kórinedi. Ásirese jalang elikteushillikke boy úratyn úranshyl jastargha «Asqar mektebinin» bereri mol. Ol ózge últtan qabyldasyn, ózi janalyq ashsyn qazaqy tilmen, qysqa da núsqa aishyqty órnekpen sóileydi. Jorghasynan janylmay barar jerine jetip jyghyludy oilaydy. Jazu ýlgisi jaghynan «jana», tili jaghynan «kóne» - mine, bizding ýirenerimiz.

Biz jogharydaghy sózderimizden әdebiyettegi janashyl aghymdy aspannan týsken ghajayyp «Izm» retinde qarauymyzdyng dúrys emestigin bile alamyz. Ol bizding әdebiyetimizding tamyrynan kóktegen, biraq, jemisi ózgeshe basqa budan  siyaqty.

Árqanday últ, әrqanday qalamger ózining ana tilin, ana tilining uyzy men marqayghan әdebiyetin, últtyq sóz saptau tәsilin qayyryp tastap, shyrqau biyikke birden kóterile almaydy. Jana aghym dep jar sala bergenimizden kóri eng әueli tildin, әdebiyetting ne ekenin bilgenimiz on. Qúrlysshy qansha sheber bolghanymen materialsyz dәnene óndire almaydy nemese irgetassyz qúrylys túrghyzbaydy. Qúrylys meyli qanday sәuletpen salynsyn, ol adamdargha jylu, lәzzat baghyshtauy kerek. Adamdardyng janyna, tәnine jylu baghyshtay almaghan ýy altynmen aptalyp, kýmispen qaptalyp túrsa da suyq kórmen teng bolmaq. Olay bolsa әdebiyettegi jazushynyng orny da asa biyik. «Naghyz jazushy bayaghynyng Payghambarymen barabar, óitkeni ol jay júrttan әldeqayda kóregen keledi» (A.P.Chehov). Mine, búl tauyp aitylghan danalyq taghylym. Bay tildik qory bar, keudesi keng sarayday jandar ghana óz qalaghanynsha әreket jasay alady. Olardyng әreketi - әriyne, jay әreket emes, tynymsyz izdenistegi jazushynyng jan azaby, jan azabynyng tәtti jemisi.

Býgingi әdebiyetting jastardan kýtetin talaby da osy. M. E. Saltykov-Shedrin aitqanday: «Qay jerde bolsa da әdebiyet onyng jeksúryndyq ýlgisine qarap emes, qoghamdy ilgerletushi adal qayratkerine qaray baghalanady». Bizding әdebiyetimiz de sonday adal qayratkerlerge múqtaj. Adal qayratkerlerding tu ústaushysy әriyne jastar. Manadan beri aitqan jana aghymnyng iyesi de solar. Qazaq әdebiyetining әlemdik әdebiyettegi ornyn kýrep, otyn jaghu, keregesin qalap, uyghyn shanshu, onyng suyghyna tonyp, ystyghyna kýn osy buynnyng moynynda túrghan auyr jýk. Barlyq nәrseni aitu onay, isteu qiyn ekenin eskersek jastarymyzdyng «Jana aghym» (modernizm) dep qúrghaq aiqaylaghanynan kóri sony soqpaqtargha iz salyp, óz biyiginen kóringeni oqyrmannyng da, әdebiyetting de kýteri bolmaq. Ózi asqar jasap, ózi tu kóterse onda kópshilik soghan baghynyp, tabynyp «Ádebiyetting jagha ýlgisi» - dep bas shúlghysar edi. Biz izdep taba almay jýrgen jana aghym degenimiz, әne, sol!

«Abay-aqparat»