Qazir elimiz «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasyn iske asyruda ótkenimiz ben tarihymyzdy qayta qarap, barymyzdy qasterleu, joghaltqanymyzdy qalpyna keltiru júmystaryn jýieli jýrgizip jatyr. Búghan qogham qayratkerleri, ziyaly qauym ókilderimen qatar imany bar iysi qazaq óz ýnderin qosyp, egemen eldigimizding shoqtyghyn biyiktetude. Osy orayda men de el tarihynda óz oryny bar, әsirese kýli týrki halyqynyng ata júrty Týrkistan tarihynda oiyp alar oryny bar Jamanbay batyr Jaulybayúly turaly kezinde bastap ayaqsyz qaldyrghan bir әngimeni qayta janghyrtyp, osy maqalany jazghandy maqúl kórip otyrmyn.

2002 jyly Týrkistan qalasynda Jamanbay Jaulybayúlynyng aghasy Qonyr sopynyng 400 jyldyghy dep dýrildetip (Biraq, búl derek azdap dúrys kórsetilmegen. Shiyrek ghasyrgha juyq aiyrmashylyq bar. B.A.) atamyzdyng óz kindiginen tarqaghan úrpaqtary as bergen son, ile  respublikalyq birsypyra basylymdardyng betinde inisi Jamanbay batyrdyng da 400 jyldyghyn atyp ótu kerektigi jayly el nazaryn audararlyq  biraz maqaqalar jaryq kórdi. Solardyng arasynda mening esimde qalghandary 2003 jyly elaralyq «Qazaq eli» jәne «Qazaq batyrlary» gazetinde qosarlana jariyalanghan «Jamanbay batyrdyng janashyrlary joq pa?» degen maqalany qúptap «Zan» gazetinde «Týrkistannan Jamanbay batyr tarihyn bóle qaraugha bolmaydy», «Ýkimette min joq, әkimdikte ýn joq», «Jazylmaghan tarihymnyng joldaryn, auyzeki anyzynnan izdedim»... degen taqyryptarmen birinen song biri birneshe zerdeli  toptama maqalalar jariyalandy. Ne kerek, qolgha alynghan osy iygi bastamanyng ayaghy Ontýstik Qazaqstan oblysynyng sol kezdegi әkimi B.Jylqyshiyevten qoldau tauyp, sonyng naqtyly dәleli 2007 jyldyng qazan aiynda Jamanbay batyrdyng 400 jyldyq mereytoyyn respubliklyq dәrejede atap ótu jónindegi úsynystary  QR Premier Ministrining 2005 jylghy 18 sәuirindegi №94-ó  Ókimimen bekitilgenin, tipti, toydy ótkizuge 75 mln.700 myng tenge shyghyn júmsau smetasy jasalghanyn, Týrkistanda mereytoy ayasynda «Jamanbay batyrdyng Týrkistan tarihyndaghy oryny» atty respublikalyq ghylymy praktikalyq konferensiya ótetinin, batyrgha arnap eskertkish ornatu men múrajay ashu mәselesin de qoldaytyndyqtaryn redaksiyagha habarlap, ol jóninde jasalynghan  naqtyly is shara sol kezde gazet betinde qosa jariyalanghan.

Jariyalanghan osy maqalalardy qostap 2006 jyldyng 23 tamyzynda atalynghan «Zan» gazetining 153 sanynda «Jamanbay batyr Janaqorghangha da jat emes» Qyzylorda oblysynyng әkimi Ikram Adyrbekovting nazaryna» degen taqyryppen menin  de maqalam jaryq kórgen bolatyn. Maqalada Ontýstik Qazaqstanda qolgha alynghan búl sharanyng Qyzylorda oblysynda da jalghasy tabyluy kerektigi algha tartylghan. Óitkeni, Jamanbay batyrdan órbigen úrpaq býginde osy oblystyng Janaqorghan audanynyng alpys-jetpis payyzyn qamtyp otyr. Demek, Janaqorghandyqtar da býkil iysi týrki júrtshylyghynyng maqtanyshy Jamanbay batyrdy úmytpauy tiyis.

Osy orayda Jamanbay batyr turaly aitqanda myna derekti júrt jadyna  salghandy  maqúl kórip otyrmyn. 1723 jyly Qarataudan býkil qazaq, (Úly jýz ben Orta jýzding ru, taypalary), osylardyng qabatynda osy manda tirshilik etken Kókting úly, Kótenshi jәne Qúlshyghashtan basqa qonyrattyng úrpaghy sanalatyn 29 balasy da  sol «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» qasiretinen bosqynshylyqqa úshyrap, «Elimaylap» zar jylap, Ortalyq Aziya men Jiydeli Baysyngha bas saughalap jer auyp kóshkende, qasiyetti Týrkistangha kelgen qasiretting yqpalynda ketpey, qayta sol bir en dalany kýnirentken botaday bozdaghan zardan ózderining boyyna qayrat jiger jinap. «Týbi týrkining ata júrty atanghan Týrkistandy jau qolynda qaldyrmaymyz» dep Ata júrttaryn jau qolyna qaldyrghylary kelmegen jau jýrek Jamanbay men onyng esimin úran etken bes balasy jәne et jaqyn tuys bauyrlary «úly kóshke» ermey qalghan. Sol tarihy qasiret «úly kósh» oryn alghan kezde tarihy shyndyq, býgingi qazaq júrtynan Týrkistan manynda  Jamanbay men onyng úrpaghynan basqa eshkim qalmay bosyp ketti. Sol ketkenderding ayaghy ne boldy;

... Ata júrttan aughangha - aruaqtyng bolsa nalasy,

Tirshilikte qiyn shyghar janaza men qazasy, - degen sol kezding zarly óleng júrnaqtary yzyn-yzyng emeksip, býginge jetip jatyr emes pe. Basqa bosqyndardy qaydam, Ata júrttan týre kóterilgen qonyrattyng sol 29 úrpaghy sol kýii barghan jaghynda laqay, kirme bolyp izim qayym joghalyp ketti.

Osy sózding naqtyly dәleli – kezinde Qaraburamen qatar ómir sýrip, qazaqtyng ata jaularymen qasyq qany qalghansha shabysqan, ýlken úly Qúrmangha sol әuliyening súlu qyzy Jansayany  qúda týsip alyp bergen, Jamanbay batyr sýiegining Qarataudyng eng biyik shyny «Jamantasqa» qoyyluy, ziratynyng sonda ornalasuy, shyghysy - Sozaq, batysy -Qaraqalpaqqa deyingi aralyqty batyr úrpaqtarynyng kýni býginge deyin óz ata mekeni etip otyruy.  Osy derek, osy tariyh  býgingi úrpaqtary auyzynan maqtanyshpen aityluy kerek! Býgingiler, Jamanbaydyng bes balasyna tanylghan «Qyl belbeu – Qúrban» sózin de tereng úghyna biluleri kerek. Jamanbaydyng jalghyz aghasy әulie Qonyr sopynyng ziratynda jazylghan «Jiyenbet - Batyrym, Boray - aqylym, «Qyl belbeu Qúrban – Qúdaydan keyingi jaqynym» dep ol kisining óz auyzynan aitylghan, el qúlaghynda qalghan jandy sózinde úqqangha ýlken mәn bar. Qúrban da – әuliye. Áulie kim? Óz zamanynda eldi auzyna qarata bilgen dana, sol eldi әdil jolmen basqarghan imany túlgha.  «Qyl belbeu» - sony quattap,  sol kezding eng myqty ýzilmeytin oramy - qyl arqanmen belin buyp, jaugha qarsy túrghan qas batyr azamattardyng súsy. Belin myqtap bumay qay batyr qas dúshpanyna qarsy túrghan. Beldi buar beldikting әkesi - o zamannan qyl belbau atalghan. Óz zamanynda osylay tirshilik etken Qúrban Ata әulie men onyng tórt tiregindey bolghan inilerining esimderining ózi ózgelerge ónege sabaq boluy kerek. Noghay esimi – kezinde qonyrattan shyqqan, Noghay ordasyn biylegen, әigili Noghay batyr babalarynyng esimin úlyqtap túrsa, Jaughashty batyr – atyna zaty say, tughan jerine ayaq basqan jauyn týre quyp, mysyn qashyrghan túlgha. Sol kezdege elden eren qara kýshting egesi atanghan Tanatar bolsa, qas batyr ghana janyna serik etip jauyna qyrghiday shýiilgen kiyeli qaruynyng qauqarly atymen Shoqparly atansa, kenje inisi, salmaghyn atan týie әzer kótergen  Mәmbet te jaujýrek aghasynday ata jauyn qiarata tiyer aldaspan aibaty ýshin Qira bahdýr ataghyn alghan. Tipti Qúrban degen esimning ózin balasyna - dingeginde dini bar Qonyr sopynyng tughan inisi Jamanbay batyr siyaqty adam ghana qoysa kerek. Búlar keshegi Altyn  Ordanyng abyroyyn saqtap qalu ýshin janyn bergen Edige men, hannan da qaharly bolghan imandy Naghanaydyng naghyz úrpaqtary. Ata júrttarynyn kýni býginge deyin tapjylmaghan búl batyrdyng úrpaqtary 1726 jyly Jonghargha qarsy jer jerden qúralyp kelgen ýsh jýzding qúryltayy ótken «Tanbaly tasqa» jinalghandardy dastarhandaryn jayyp kýtip alghandar, odan keyingi Abylay hannyng túraqty әskerining de negizin qúraghandar ekenin  Shoqan Ualihanovtyng ózi kuәlik etedi. Izdengen jan  Jamanbay men onyng batyr úldary turaly әigili Maylyqoja, Qúlynshaq, Shәdi  men Núrtilla aqynnyn  jyrlaryn oqyp qanyghularyna da bolady. Jaugershilik zamanda osylay býtin bola bilgen Jamanbay úrpaqtarynyn  sol yntymaghy eshuaqytta  seldir tartpauy kerek.

Men kezinde jariyalanghan osy maqalamdy audandyq әkimshilikke shara qoldanu ýshin joldaghanymda  audandyq Mәdeniyet jәne tilderdi damytu bóliminen -  «...Janaqorghan audandyq kenti ortalyghynan bir kóshege jәne Talap eldi mekeni men Besaryq su qoymasyna  Jamanbay batyr Jaulybayúlynyng esimin beru jóninde aldaghy bolatyn audandyq onomastikalyq komissiyanyng kezekti otyrysyna úsynylady» (17.04.2014 j.№120) -degen bólim bastyghy A.Aydosovanyng atynan jauap alghanmyn.  Áriyne, Janaqorghandyq Jamanbaydyng úrpaqtary ózderi túryp jatqan audandaryndaghy auyldaryna batyr babalarynyng esimin berip, osylaysha úlyqtap jatsa quana qúptarlyq jayt emes pe. Onyng ýstine býginde Besaryq әkimdigine qaraytyn Talap pen Yubiyleynyy atalatyn eki kentting túrghyndary týgeldey Jamanbay batyrdan órbigender. Bir eskerter jayt, 2006 jyly osy әkimshlikke Besaryq atyn berude asyghystyq oryn alyp, qatelikke jol berildi. Búryn búl eki kent Besaryq auyldyq kenesining qaramaghynda bolghany ras. Biraq Besaryq  óz aldyna әkimdik atyn alghan son, ol «Talap әkimdigi» dep atalmay, ol at sol kent ornalasqan jerge qaldyrylyp, jana әkimdikke sol kezde-aq Jamanbay aty berilui kerek edi. Solay atu oryndy da bolatyn. Búlay aityp otyrghanym  Besaryq jeri әu bastan Jamanbay batyrdyng Noghay atty balasynan taraghan úrpaqtary túratyn Ata júrty. Besaraq atauynyn  býginge deyin iyghymen kóterip kelgen  osynday tarihy auyr jýgi bar.  Talap pen Yubiyleynyy osy úrpaqtardyng ósip ónuimen keyinnen ómirge kelgen  eldi meken ataulary. Onyng ýstine búl eki eldi meken әkimshiligine  Jamanbay batyr babalarynyng esimi berilip jatsa pәlendey janalyq ta emes. «Besaryq» ózenining eki jaghyna iyin tirese aralas qúralas ornalasqan búl eki eldi meken de keshege deyin tarihta bolghan «Jamanbay bolysy» dep atalghan bolystyq qúramynda bolghan auyl. Iya, keshegi orys patshalyghy kezinde búl bolys atauy osylay atalynghan. Búl bolystyqtyng qaramaghyna  1880 jyldargha deyin 11 eldi meken qaraghan. Orys patshalyghynyng myng qúbyltqan shovanistik sayasatymen búl auyldar sol kezde birde Týrkistan uezine qarasa, birde birde Perevski uezine, tipti Qoqan, Búhara, Jyzaq  uezine de qaraghan kezderi bolghan. Bolys atauy da birde Sauran, Janaqoghan, Syrdariya atansa, birde №3 , birde №5 auyl dep te ózgertilgen. Búl derekti naqty bilgisi keletinder, ghylymy enbek «Qonyrat tarihy men shejiresi» («Kursiyv» baspasy, 2016 j) kitaby men sol shejirening jazyluyna negiz bolghan tarihy múrajay qory – ÓROMM, QROMM-nan tabularyna bolady. Audan әkimshiligi qolgha alynyp otyrghan búl tirshilik, týptep kelgende  tarihta búryn bolghan auyl atyn әdildikpen qayta qalpyna keltiru ghana bolyp shyghady.

Múraghattaghy shejire auyzgha alynyp qaldy ghoy, osy orayda tәrbiyelik mәni bar myna bir derek-oqigha úrpaq jadynda jýrsin dep týsindirip aita ketudi de maqúl kórip otyrmyn. Tarihyn aitsaq, býgingi Besaryq әkimshiligining jer kólemi Qarataudan Syr asyp sonau Qaraqalpaqqa deyingi jayylghan aralyq Jamanbaydyng bes balasynyng ortanshysy Noghay úrpaqtarynyng enshisindegi ata qonysy. Aghasy Qúrmannyng balalary o basta suy mol Qarataudyng batys túmsyghyndaghy  Qúttyqoja bastauynda ornalasqan. Osy atanyng úly Kiyikshining eki balasy arasynda sugha baylanysty renish bolyp, sodan Shegiri óz úrpaqtarymen Otyrar asyp kóship bara jatqanda, әkesining inisi Noghay aghasy ony kórshi ýlken aghasy Jaughashty auylyna jetkizbey, aldarynan saugha súrap shyghyp, kóshti toqtatyp, ózderining iyeligindegi atyna zaty say «Besaryq» atanyp bes aryq bolyp aghyp jatqan sudyn, Jaughashty  bauyrymen shekteser shyghys bóligine jayghastyryp, sol bir aryq sudy ózderine enshilep berip, bauyrlyq yntymaqtastyghyn kórsetken. Sodan Shegir  úrpaqtary kýni býginge deyin osynda ósip ónip keledi. Sodan bergi uaqytta arada on atalyq uaqyt ótti. O bastan bauyr aghayyn, býginde jeti atadan asqan son, qyz alysyp qyz berisken kórshi eki ýlken auyl boldy. El kóbeyse, tirshilik týiitkili bar, dos bar, dúshpan bar, arada әngime de kóbeyedi emes pe...

Myna silteme jasap kórsetilip otyrghan múrajay qújattaryna kóz salsaq aghayyndy osy eki tuystyng arasyna orystardyng jymysqy arandatu әreketimen 1874 jyly Týrkistan uezining «Alty ata» jәne «Jamanbay» bolystary arasynda Besaryq ózeni boyyndaghy su ýshin  dau bolghany turaly tarihy hattama qújat saqtalypty. Osy jyly «Alty ata» bolysynyng qúramyndaghy 500 ýy noghay ruy men «Jamanbay» bolysy qúramyndaghy Shegirding 150 ýii arasynda oryn alghan su dauy mәselesin sheshu ýshin, osy eki bolys qaraytyn uezding 11 bolysynan 22 by tótenshe siezge shaqyrylghan. Daugha biylik aitugha «Janaqorghan» bolysynan Tasbolat Kenjiyn, Ayjaryq Arghynbekov, «Tama» bolysynan Keldibay Atalaqov, «Syrdariya» bolysynan Quandyq Qartabaev, «Bojban» bolysynan Aldabergen Myrzabaev, Qoqanbay Túyaqbaev, «Manghytay» bolysynan Shoqat Babataevtar qatysqan. Óz biyligi men mәrtebesin kóterude mәseleni ushyqtyra bilgen sol kezdegi Uezd bastyghy Chebatorev óz jarlyghymen Tóbe by Bәimen Saghyndyqovty siezd barysynda basqa biymen auystyrugha deyin barghan. Agha bolu onay emes, sol kezde de noghaydan órbigen úrpaqtary ózderining aghalyq jolynan janylmaghan. Olar: «Atamyz qauyshtyrghan Shegir bauyrlarymyzben aldaghy uaqytta da  yntymaqta ómir sýremiz, talastary ekinshi aryq bolsa ony  da beremiz» degen  bauyrlyq pәtuagha kelgen son, Besaryqtyng shyghys jaghyndaghy eki aryqty shegirlerge, batys jaghyndaghy ýsh aryqty noghaylargha beru turaly biyler siezining shygharghan sheshimin uezd bastyghy Chebotarev bekitip berip, sol Jarlyq kýshine engizilgen.

Múraghattaghy búl derekti nege algha tartyp sóz etip otyrmyn. Búl derekte de kýni keshege deyin búl jer «Jamanbay bolysy» dep jer atauy kórsetilip túrghanyn aitumen qatar, tuystyq, bauyrlyq, yntymaqtyng bastauynda Jamanbay batyrdyng aty men ruhy túrghandyghyn, ony úrpaqtary sol qalpynda qúrmetep ótui kerektigin aqsaqaldyqpen eskertu.  Qazir osy eki atanyng balasy bir әkimshlik ayasynda úiysyp otyrghan son, tarihy eski atauymen «Jamanbay әkimshiligi» atalyp jatsa, ótkenge qúrmet, keyingi sabaq  degen oi.

Kezinde Janaqorghan әkimshiliginen alghan osy jauap hattyng sony ayaqsyz qalyp qoyghanyn bildim. Qolgha alynghan qay nәrsening bolmasyn sonynda izdeushisi jýrmese osylay ayaqsyz qalatyny  myna zamanda  qalypty jaghdaygha ainalyp otyr ghoy. Sondyqtan ózim kótergen mәselege qayta oralyp, qayta maqala jazyp, sonyn

Bismillahir Irahmanir Rahiym

Týbi Týrik - Týrkistannyng manynda,

Jany ainalghan samal jel men saghymgha.

Batyr baba Er Jamanbay jayghasqan -

Bar ghúmyry ótken ot pen jalynda.

Túmarynday - Qazaqstan tósinin,

Qarashyqtay qorghap Týrki besigin,

Úrpaghyna amanattap qaldyrghan

Úmytpayyq, er Jamanbay esimin!

Úmytpayyq, úmytpayyq babany,

Bizge kerek әruaqtardyng sabaghy.

Tәu etem dep. Týrkistandy izdegen,

Ol bәribir –Jamanbaydy tabady! - dep týiindegim kelip otyr. Esimi  jyrgha ainalghan, el auzynda jýrgen bahadýr Jamanbay Jaulybayúlynyng esimin úlyqtau әr qazaqqa paryz!

Baqtybay Aynabekov

Abai.kz