Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

N.Á.NAZARBAEVQA

Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly!

2017 jyldyng jeltoqsan aiynda Qazaqstan Respublikasy «Ghalymdar odaghy» respublikalyq qoghamdyq birlestigi tarapynan  Sizding atynyzgha Ashyq hat joldanghan bolatyn. Onda Sizding «Ruhany janghyru: bolashaqqa baghdar» baghdarlamalyq maqalanyzdyng basym baghyty bolghan latyn әlipbiyin jetildiruge qatysty úsynystar bayandalghan edi.  Ortalyq baspasózde jariyalanghan Ashyq hatqa baylanysty songhy bir ay kóleminde 12 mynnan astam pikir kelip týsti. Qogham júrtshylyghy Sizding ruhany janghyru jolyndaghy iydeyalarynyz ben bastamalarynyzdy qoldaytyndyghyn bildire otyryp, qazaq tilining tabighy zandylyqtaryn saqtau, әrbir qogham mýshesining qazaq tiline degen súranysyn odan әri arttyru, sóz mәdeniyetin  jәne jazu sauattylyghyn joghary dengeyde odan әri qalyptastyru ýshin latynnegizdi әlipbiydi jetildiru boyynsha manyzdy oi-pikirler úsyndy.

Osyghan baylanysty latynnegizdi әlipbiydi jetildiru mýddesinde  «Ghalymdar odaghy» respublikalyq qoghamdyq birlestigi tarapynan qazaq jazuynyng ghylymy mәselelerimen tikeley shúghyldanatyn  jәne әlem elderindegi әlipby problemalaryn jan-jaqty zerdelep jýrgen  mamandar iriktelgen júmys toby qúryldy. Júmys tobynyng kenesshileri – Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty, QR enbek sinirgen ghylym qayratkeri,  akademik Rәbigha Syzdyq jәne akademik Ábduәly Qaydar.

Júmys toby qazirge deyin úsynylghan latynnegizdi әlipbiyding barlyq derlik núsqalaryn kózshalymgha, jazylymgha týsinikti boluy, qabyldau shapshandyghy túrghysynan, tehnologiyalyq ontaylylyghy jaghynan әbden zerdeledi. Mәtindi jazudaghy, jazylghan mәtindi kózshalymmen shapshang iygerudegi erekshelikterdi, әrbir varianttyng tiyimdiligi men kedergili jaqtaryn  aiqyndau maqsatynda  birqatar latynnegizdi әlipby núsqalary boyynsha saraptama jýrgizildi.

Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly!

Qazaqstandyq qoghamnyng pikiri men súranysy, әlem tilderindegi tәjiriybelerdi qorytu boyynsha ghalymdar tújyrymdary, saraptama qorytyndylary әli de bolsa latynnegizdi әlipbiydi jetildiruge qatysty problemalardyng bar ekendigin dәleldeydi. Osyghan baylanysty taghdyrsheshti búl  mәselege ghalymdardyn, әsirese gumanitarlyq ghylymdar salasyndaghy osy mәselemen ghylymy túrghyda ainalysyp kele jatqan tiltanushylar úsynyp otyrghan latynnegizdi әlipbiyding jana  Jobasyn eskeruinizdi súraymyz.

Latynnegizdi әlipbiyding jana Jobasy turaly        

KONSEPSIYa-NEGIZDEME

1 Jalpy týsinikteme. Negizgi mindet – qogham júrtshylyghynyng pikirlerin eskere otyryp, latynnegizdi әlipbiyding jana Jobasyn jasau, tiyimdiligin dәleldeu, onyn  ghylymiy-praktikalyq negizdemelerin qalyptastyru jәne negizgi iydeyalardy talqylaugha úsynu.

Qazaq qoghamynyng tarihynda qazaq әlipbiyin qalyptastyrugha qatysty is-sharalardy talqylauda jәne jýzege asyruda qazaq tilining fonemalyq jýiesi men fonetikalyq qúrylymynyng ózindik sipattaryn meylinshe saqtau, әsirese qazaq tiline tәn erekshe dybystardy tanbalau asa ózekti mәselelerding biri bolghany belgili. Óitkeni qazaq tiline tәn erekshe dybystar (ә, i, n, gh, q, ó, ý, ú, h) – qazaq etnosynyng últtyq kodyn, últtyq bolmysyn, qazaq sózining últtyq tabighatyn tanytatyn manyzdy fonemalyq-fonetikalyq kategoriya. Osyghan baylanysty qogham damuynyng aldynghy kezenderinde qazaq alfaviytin ózgertu isterinde qazaq tiline tәn dybystardy tanbalauda diakritikalyq belgilerdi paydalanyp kóru tәjiriybesi boldy. Diakritikalyq belgilerding basty qyzmeti – dybystyng maghynalyq aiyrmashylyghyn naqtylau, dybysty derbes tanbalau.  Búl – qazaq tili ýshin asa manyzdy. Alayda qazirgi kompiuterlendiru dәuirinde kózshalym men jazuhat ýshin apostrof belgiler ontayly bola almaytyn  sipattary da anyqtalyp otyr.  Qazaq әlipbiyin latynnegizge kóshirudegi basty maqsattyng biri – әlemdik til – aghylshyn tilin ýirenu  men mengerudi jenildetu, ekinshiden, qazaq әripterin san jaghynan yqshamday otyryp,   internet-tehnologiyalargha beyimdeu. Búl rette latynnegizdi tanbalardy paydalanatyn әlem tilderining tәjiriybesin eskeru qajet.

2 Latynnegizdi tanbalar qoldanylatyn әlem tilderining jalpy sipattamasy. Negizgi núsqasynda 26 әripten túratyn latyn alfaviyti – roman-german, kelit, finn-ugor, semiyt-iran, afrikan, týrki tilderi toptarynyng kópshiliginde qoldanylady. Alayda tilderde latyn әlipbiyining tanbalary birden ornyqqan joq, olar birte-birte jetildiru, modifikasiyalanu satylarynan ótti, sonymen qatar әrbir til óz últyna tәn tabighy zandylyqtardy beretin tanbalardy qalyptastyrugha qatysty balamaly tәjiriybeler jýrgizdi.    

Fonologiyalyq jýieleri damyghan tilder bolyp sanalatyn aghylshyn jәne fransuz tilderinde 26 әrip bar jәne bir әrip birneshe fonemany qamtidy.

• Ispan tilining әlipbii 27 әripten túrady. Negizgi әripterine Ñ dauyssyzy qosylghan.
• Nemis әlipbiyining negizgi әripterine 3 umlaut jәne 1 ligatura qosylghan. Fonemalardyng umlaut allofondary derbes fonemalargha ainalyp, grafemagha sәikes kelgen. Tilding damu barysynda fonologizasiya qúbylysynyng nәtiyjesinde fonemalardyng sany ósken. Árip sany – 30.
• Shyghys jәne skandinaviyalyq europa tilderining әlipbiyleri shamamen 29-42 әripti qamtidy.
• Latysh tilinde negizgi latyn әlipbiyindegi 4 әrip (Q, W, X, Y) alynbaghan, onyng ornyna ózderining spesifikalyq dybystaryn belgileu ýshin 11 diakritikalyq tanba jәne (Āā, Čč, Ēē, Ģ, Īī, Ķķ, Ļļ, Ņņ, Šš, Ūū, Žž) әripteri qosylghan. Dauystylardyng sozylynqy júptaryn kórsetu ýshin әripýsti diakritikalyq tanbasy qoldanylghan. Dauyssyzdar әripýsti jәne әripasty diakritikalyq sedili jәne brevis tanbalary arqyly berilgen. Áripterding sany –
• Týrik tilinde latynnegizdi tanbalardyng tandaluyna, últtyq boluyna, dybystar arasyndaghy ólshemdestikting saqtaluyna, emledegi týsinbestikti boldyrmauyna, estetikalyq ústanymdargha sәikes keluine airyqsha mәn berilip, týrik әlipbii birneshe ret ózgertildi. Qazirgi qoldanystaghy týrik alfaviytining sany – 29.
• Ázirbayjan tilining әlipbii 32 әripten túrady. Negizgi latyn әripterinen bir-aq W әrpi alynbaghan, 7 grafema qosylghan. Ázirbayjan tilining fonologiyalyq jýiesine tәn tól fonemalar diakritikalyq tanbalar (Çç, Ğğ, Iı, ?, Şş, ?) arqyly jәne keneytilgen latyn әlipbiyinde qoldanylatyn Á әrpimen berilgen. Dauystylardyng jinishke júptary umlaut diakritikalyq tanbamen kórsetilgen, dauyssyz dybystar sedili jәne brevis diakritikalyq tanbalarymen belgilengen.
• Latynnegizdi alfavitti qalyptastyruda ózbek tilinde birqatar problemalar boldy.

 3 Jana Joba boyynsha týsinikteme.

• jana Joba ýshin akademik Ábdualy Qaydardyng basshylyghymen jasalghan tiltanymdyq әlipby negizge alyndy;
• shyghys europa (latysh) jәne týrki (týrik, әzirbayjan) tilderindegi әlipbiylerining tәjiriybeleri eskerilgen;
• diakritikalyq tanbalar qazaq tilining fonologiyalyq jýiesin tolyq kórsetedi;
• tól dybystar men kirme dybystar birdey tanbalanady;
• әlipbiydegi 23 әrip aghylshyn-latyn әlipbiyindegi әrip tanbalaryna sәikes;
• kiril grafikaly qazaq әlipbiyindegi jinishke ә, ó, ý dybystary umlaut belgi qon jolymen tanbalanady: ?, ?, ?: ?lem (әlem), ?leŋ (ólen), ?mit (ýmit);
• qazaq tilining jinishke i dauystysy keneytilgen latyn әlipbiyindegi ı tanbamen belgilenedi: ını (ini), ılgek (ilgek), kısı (kisi);
• juan tól y dybysy latyn u әrpimen belgilenedi: Almaty (Almaty), aqyldy (aqyldy), qyryq (qyryq);
• kiril grafikasyndaghy u әrpi latynnyng u әrpine sәikes keledi: kelu (kelu), jazu (jazu) jәne kirme sózderde: universitet (uniyversiytet),
• kiril grafikasyndaghy ú әrpi keneytilgen latynnyng ū әrpimen belgilenedi: ūl (úl), ūrpaq (úrpaq), almūrt (almúrt);
• g dybysynyng juan gh synary keneytilgen latyn әlipbiyindegi ğ tanbamen belgilenedi: ğasyr (ghasyr), ğalym (ghalym), mağan (maghan), tağy (taghy);
• qazaqtyng   tól q dybysy latynnyn q grafemasymen beriledi: qasqyr (qasqyr), qabat (qabat), laq (laq), aqyldy (aqyldy);
• sh dauyssyzyn belgileu ýshin týrik alfaviytinde qoldanylatyn  ş degen latyn grafemasy úsynylady: naşar (nashar), şamaly (shamaly);
• qazaqtyng n dauyssyzyn belgileude ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynda qoldanylghan ŋ grafemasy úsynylady: menıŋ (menin), oŋai (onay), tyŋ (tyn);
• latyn grafikasyndaghy keybir әripter kirilshedegi eki dybysty tanbalauda júmsalady: i (y jәne qysqa y): inabat (inabat), ine (iyne), kirme sózderde import (import) jәne qaimaq (qaymaq), qoi (qoy); h (h jәne h): halyq (halyq), habar (habar), qaharman (qaharman);
•  s әrpi kirme sózderdegi s affrikatyn belgileydi konstitucia (konstitusiya);
• dauyssyz dybystar әripýsti jәne әripasty diakritika belgilerimen tanbalanady (g-ğ, n-ŋ, s-ş).

4 Jana Jobanyng tiyimdiligi men artyqshylyqtary:  

Birinshi.  Búl әlipby qazaq jazuynyng fonologiyalyq negizi men fonematikalyq prinsiypine jәne fonemografiyalyq tiypine sәikes 1 dybysqa 1әrip prinsiypine say keledi; yaghny jana әlipbiyde jazba dәstýr saqtalady.

Ekinshi. Jazu jýiesi saqtaluy tiyis, búl ýshin jana Jobada qazaq tilindegi fonemalyq erekshelikteri juyq dybystar ózara úqsas tanbalarmen belgilengen;

Ýshinshi. qazaq tilining ózine tәn dybystarynyng tolyqqandy әrip tanbasy bolady;  tilding ózine tәn dybystaryna әripýsti jәne әripasty diakritikalyq tanba alynady. Árip diakritikasy –  latyn әlipbiyining hronologiyalyq janartylghan grafikasy, ol shyghys europa jazularynyng tәjiriybesinde qoldanys tapqan jana grafika.

5 LATYN GRAFIKASYNA NEGIZDELGEN QAZAQ ÁLIPBIYINING JANA JOBASY

Biz úsynyp otyrghan qazaq әlipbiyining jana Jobasy boyynsha mәtin ýlgileri

Kórkem mәtin.

Qara adyrdyŋ qarağandy saiy elsız. Ainalada qabat-qabat şūbar adyrlar. Jaqyn töbelerdıŋ barlyğyn alasa boz qarağan, tobylğy basqan.

Sai boiynda mai aiynyŋ salqyn lebı esedı. Bastary kögerıp, bürlenıp qalğan qalyŋ qarağan jel lebımen sybdyr-sybdyr qağyp, teŋselıp, yrğalyp qoiady. Maŋaidan jualardyŋ, jas şöpterdıŋ isı keledı.

Ūzyn keŋ ölkenı qaptai basqan qarağannyŋ ortasynda tereŋ, qūr jar bar. Sonyŋ bas jağynda itmūryndy qalyŋ jynystyŋ arasynda qasqyr ını bar. Jaqyn elge mälım eskı ın. Jazğa salymnan berı sony ekı qasqyr kelıp meken ettı. Būryn itmūryn janyndağy kışkentai alaŋda keŋdıgı kısı siğandai üş ülken ın bolatyn. Biyl jas topyrağy jağasynda döŋkiıp, tağy bır jaŋa ın şyqqan. Bärınıŋ audany bır, jer astynan qatynasy bar.

Maŋaiy qasqyrdyŋ oinağy. Jas şöpter basylyp, taptalyp qalğan. Jaqyndağy qarağandarda qasqyrdyŋ aq jünderı körınedı. Qystan qalğan tübıtı qazır de är jerde söitıp jūlynyp qalyp jür. Inderdıŋ orta jerınde ekı qalyŋ sasyr şaiqalyp ösıptı. Qazırde sonyŋ tübınde qysqy jünı äbden tülep bolmağan aq qasqyr jatyr. Baurynda kışkentai kök küşıkterı qybyrlaidy. Jarqyrağan qyzuly kün boiyn erıtedı. Közı bır syğyraiyp aşylyp, bır jūmylyp qalğuğa ketedı. Iıgen emşekterı jybyr-jybyr tartylady. Töbesınde sasyr şaiqalyp yrğalady. Maŋaidağy qarağan men itmūryn bastary qozğalaqtaidy.

Bır mezgılde bas jağynan satyr-sūtyr, syrt-syrt synğan şi, tobylğy, qu şöpşekter dybysy keldı de, esın jiğanşa bırdeme qasyna tasyrlatyp kelıp qaldy. Atyp tūrdy... Bauryndağy kök küşık şaşylyp-tögılıp, ūmar-jūmar domalap qaldy. Tūrğanda «ars» etıp, azu tısterı aqsiyp, yryldai türegeldı.

(M.Áuezov. Kókserek)

Ghylymy mәtin.

Tabiğat jağdailary. Azia düniejüzınde tabiğat jağdaiynyŋ  aluantürlılıgımen erekşelenedı. Būl, eŋ aldymen, onyŋ alyp jatqan audanynyŋ öte auqymdy boluymen, jer bederı men klimattyq jağdaiynyŋ asa kürdelılıgımen tüsındırıledı. Jer bederınıŋ 75%-yn taular men tauly üstırtter alyp jatyr. Ortaşa biıktıgı jağynan Antarktidadan keiıngı ekınşı orynda – 950 m. Teŋız deŋgeiınen eŋ  biık jerı – 8848 m-lık. Djomolungma şyŋy, älemdegı eŋ biık nükte bolyp tabylady. Aziadağy eŋ tömen jer – Ölı teŋız, ol teŋız deŋgeiınen 403 m tömen ornalasqan.

Aziadağy ırı tau jüielerı ekı beldeu qūraidy: bırı – endık bağytyndağy Kışı Azia tübegınen bastalyp, Malakka tübegı arqyly Tynyq mūhit jağalauyna deiın sozylyp jatqan Azianyŋ biık taulary. Mūndağy eŋ biık taular men tauly qyrattar Ortalyq Azia jerınde şoğyrlanğan. Keide olardy Biık Azia dep te ataidy. Olar: Pamir, Gindukuş, Qaraqorym, Tian-Şan, Kunlun, Tibet tauly qyraty, Gimalai. Ekınşısı – Tian-Şan tauynan Şukot tübegıne deiın sozylatyn Soltüstık – Şyğys tau beldeuı, onyŋ qūramyna Altai, Saian, Baikal maŋy jäne Baikal syrty taulary men Soltüstık-Şyğys Sıbır taulary kıredı. Būl taular erterekte köterılgen, sondyqtan salystyrmaly türde alasa bolyp keledı. Azianyŋ Tynyq mūhit jağalauyn jäne araldar tızbegın boilai Tynyq mūhit geosinklinaldy beldeuıne enetın jas qatparly aimaq ornalasqan. Būl öŋırde qazırgı janartau atqylau men küşti jer sılkınısterı – jiı bolatyn qūbylystar.

Azia jerınıŋ qalğan bölıgın (25%-y) jazyq jerler alyp jatyr. Olardyŋ eŋ  ırılerınıŋ qataryna Batys Sıbır, Tūran, Ūly Qytai, Ündı-Gang jäne Mesopotamıa jazyqtary jatady.

(Geografiya. 11 - synyp

Akademiyk, ghalymdar:

1. Syzdyq Rabigha – QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, professor, akademiyk;
2. Qaydar Ábdualy – filologiya ghylymynyng doktory, professor, akademiyk;
3. Sabden Orazaly – QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, Qazaqstan ghylymdar odaghynyng preziydenti, akademiyk;
4. Qoshanov Amanjol – QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, professor, akademiyk;
5. Jaryqbaev Qúbyghúl, - psihologiya ghylymdarynyng doktory, akademiyk;
6. Ghabbasov Sovet-Han– QR enbek sinirgen ghylym qayratkeri, medisina jәne pedagogika ghylymdarynyng doktory,
7. Suleymenova Eleonora,- filologiya ghylymynyng doktory, professor;
8. Uәly Núrgeldi, - filologiya ghylymynyng doktory, professor;
9. Janúzaq Ákim, – Halyqaralyq Adam institutynyng preziydenti, Europa jaratylystanu ghylymdary Akademiyasynyng mýshesi;
10. Bólekbaev Ábilqasym, - professor;
11. Aldash Ayman, filologiya ghylymynyng doktory, professor;
12. Bazarbaeva Zeynep - filologiya ghylymynyng doktory, professor;
13. Kýderinova Qúralay – filologiya ghylymynyng doktory, professor;
14. Rysaldy Qúsayn. – filologiya ghylymynyng doktory, professor;
15. Kalenova Gulnar – tarih ghylymdarynyng doktory, professor;
16. Qapalbekov Bijomart - filologiya ghylymynyng kandidaty.

Redaksiyadan: Qúrmetti "Abai.kz" aqparattyq portalynyng oqyrmandary! Tehnikalyq aqaulargha baylanysty, jogharydaghy Ashyq hatta kórsetilgen "Á"  әripi "D", "Ó" әripi "S", "Ý" әripi "" bop kórsetilip túr. Shúghyl arada búl qateni týzeuge uәde beremiz.

Abai.kz