Abaydyng әdeby hatshysy, shygharmalaryn jinaqtaushy Mýrseyit Bikiúlynyng (1860-1917) tughanyna 165 jyl, qoljazbasyna 120 jyl toldy.

1905 jyly jaz aiynan bastap Mýrseyit Abay ólenderin 3-4 aidyng ishinde kóshirip, ayaqtap shyghady. Halyq mәdeniyetining ruhany shejiresine altyn әrippen jazylghan búl oqigha jayly Abaydyng nemere inisi – Árham Kәkitayúly bylay bayandaydy. «1905 jyly jaz shyghyp, kiyiz ýy tikkende Kәkitay Abylaysha qos tikkizip, Mýrseyit mollany shaqyrtyp alyp, «sen myna biz jinaghan Abay ólenderin rettep jaz» dep onasha qosqa otyrghyzdy. Mýrseyit asyqpaytyn, súlu jazatyn adam edi. Birinshisin tútas qos betting aldyna jazyp, onyng bir jaghyn aq tastap, oqylyp, tekserilgen son, qayta kóshirip otyrdy. Bir ay shamasynda dayyndatyp alyp, Kәkitay Semeyge ózi alyp jýrdi. Jol rashodyna satugha eki semiz at, eki semiz týiesin әketti.

1905 jyly shildening ayaghynda Kәkitay Ysqaqúly Abaydyng qoljazbalaryn kitap qylyp bastyru ýshin Ombygha arnayy izdep kelip Álihan Bókeyhanovqa beredi. Abaydyng aqyl-kenesimen Turaghúl ekeui qarasóz, audarma taqyrybyndaghy qysqa ólender jinaumen ainalysady. Kәkitay óz esteliginde «Abay aghamnyng qatarynda jýrgen 24 jyl ishinde onyng ýiretpegen bilimi bolmady. Biraq, bәrin týgel úghyp ala almadym. Sondyqtan men aghama zor qaryzdarmyn. Endigi maqsatym, shamam kelgenshe onyng asyl qazynasyn keyingi jastargha jetkizip beru» dep ózine-ózi uәde bergen. 1904 jyly Abaydyng sýiikti úly – Maghauiya qaytys bolady. Odan keyin ýlken balasy – Aqylbay qaytys bolyp, Qúnanbay әuleti ýlken qayghygha dushar bolghanda barlyq auyrtpalyqty osy Kәkitay kóteredi. Jiydebayda bala oqytyp jýrgende molda Mýrseyit Bikiúlyna óz aqshasyn berip, búrynnan jinap jýrgen Abay ólenderin kóshirtip tolyqtyrghan. «Men Abaydyng qaryzyn úmytpay, shamam kelgenshe qyzmet etudi óz boryshym dep bilip, arttaghy jastargha qaldyrghan ósiyetin, qazaq halqyna istegen enbegin baspagha bastyryp, kópke taratudy mindetime aldym» dep Abay balasy Turaghúlmen birge aqyn múrasyn yjdahatty týrde jinastyrady. Sonyng nәtiyjesinde Kәkitay qúrastyrghan 56 óleng ózgeriske úshyramay, ózining týpnúsqalyghyn saqtap qaldy.

Múhtar Áuezovting derekterine sýiensek: «Mýrseyitting ózi jas jaghynan alghanda, Abaydan 10-15 jas kishi adam bolghan. Abay aghayyndarynyng birneshe auyldarynda kezekpen bala oqytyp jýrgen» deydi. Bizge jetken mәlimetter boyynsha Abay shygharmalaryn jazardan búrynghy uaqytta molda Semeyde ýlken qyzmetterde júmys istegen eken, oyazgha tilmәsh, yaghny baspasóz hatshysy bolghan. Mýrseyit osy qyzmetinde jýrgende taghy bir jesir dauynda qyzgha kómektesemin dep general-gubernatordyng mórin onyng kelisiminsiz-aq qaghazgha basyp berip, qútqarady. Keyinnen búl isi úlyq aldynda әshkere bolyp, jazagha tartylyp, Óskemen jaghyna ýsh jyl merzimge jer audarylady. Sol jaqta Súlushoqy bolysy Teristanbaly elining Kónek degen ruyndaghy naghashy atasy Ray degen kisining qolynda moldalyq qúryp, bala oqytady. Aydau merzimi bitkennen keyin Tobyqty eline qayta oralady».

Búl kezde Mýrseyitti qazaq әdebiyetining aldynda jauapty da hәm úly missiya kýtip túrghan edi. Osy elding Saparghali, Baymýsilim degen qariyalarynyng aituynsha, Mýrseyitti osy kelgen saparynan bastap, Abay ózining auylyna alghyzyp, balalaryn oqytudy senip tapsyrady. Abay óz balalary men nemereleri Mekayl, Zikayl, Uәsila, Aqilagha Mýrseyitting «jarapazan» ólenin jazyp bergenin bayqap: «Sen aqyn ekensin, onyng ýstine jazuyng qúsny kórinedi. Sen býginnen bastap mening barlyq ólenimdi jinap jaza basta, qolaqyndy ózim tólep túram» deydi. Sodan el ortasynan jinap, jaza bastapty. Abay ólenderi jazylghan dәpterdi qolqalap, qalaushylar kóbeygen son, Abaydyng rúqsaty boyynsha enbekaqysyn alyp, súraghandargha da jazyp beretin bolghan eken. Múnday kóshirme dәpterlerdi úzatylghan qyzdar ózderimen birge ala ketu dәstýrge ainalghan. Abaydyng Ábdirahmanynan (Ábishten) qalghan jalghyz qyz – Rahila Bәstamy Ysqaqovqa túrmysqa shyqqanda, bir dәpter Abay ólenin ózimen birge ala ketipti. Ony Mýrseyit kóshirip jazghan. Qúlatay Aqberdin degen Abaydyng tuysy óz esteliginde bylay deydi: «Mýrseyit bizding auylda bala oqytyp jýrgende, Aqberdining Ómirtay degen balasy Abaydyng ólenderi jazylghan eki qalyng dәpterdi odan súrap әketken. Ony men jaqsy bilem. Sol dәpterding bireuin Jaqsybay – Ábualy degen múghalim 1930 jyldary bizden súrap alyp edi. Endi bireuin kim alghanyn bilmeymin» depti. Mýrseyitting qoljazbasy, ne onan keyingi kóshirmeleri Abay ólenin tolyq qamtyghan, asa baghaly, negizgi búlaq kózi deuge bolady. Búl jinaqtyng taghy bir ereksheligi, ýlken kitaphanada saqtalmay, auylda, sandyq ishinde saqtalyp kelgen. Sandyq týbinde jatqan siyrek qoljazbalardyn  kóbi bizge jetpey, kóshpeli túrmystyng jaghdayynda joghalyp otyrghany zertteushi ghalymdargha búrynnan mәlim. Eger Mýrseyit qoljazbasynyng taghdyry osynday bolsa, onda Abay aqyndy jaryqqa shygharu tipti qiyn bolar edi» dep Mýrseyit moldanyng jaqsylyghyn erekshe atap ótedi. Sol kezding jastaryna op-onay kóshirip berip otyratyny  Biki balasynyng óte sauattylyghy men tereng bilimdiligin anghartsa kerek. Songhy kezderi qarapayym oqyrmandardan Mýrseyit qoljazbalaryn týpnúsqa dep tanylmaytyndyghyn jii estip jýrmiz. Tipti, búl pikirdi keybir abaytanushylardyng da qostaytyny bar.

Abay óz ómirining songhy kezinde Mýrseyitting beyimdiligin tanyghan son,  Eski tamda bala oqytugha, ózining de balalaryn oqytugha  Mýrseyitti túrghyzady. Mýrseyitting ózi de Ghabithannyng shәkirti bolyp «eski tamda» oqyghan. Abay búl tamdy jylda jóndeuden ótkizip otyrypty. Abay dýniyeden ótkennen keyin «eski tamda» qamqorlyq azaya bastaydy. Mýrseyit Biki balasynan Múhtar Áuezov ta sabaq oqyp, alghash sauatyn ashqan mektep ýii osy – Eski tam. Mýrseyit Biki balasynyng boyyna bitken zor qasiyet ertegi men qissalardy aita jýrip, olardy kóshirip alugha erinbegen. Kele-kele Abay shygharmalaryn kóshirip, ony taratugha zor enbek siniredi. Kýni býginge deyin Abay ólenderining baspa jýzin kórgenderi tegis Mýrseyit qoljazbalarymen salystyrylyp otyrady.

Búl jóninde M.Áuezov: «Óz ólenderin 1898 jylgha deyin jighysy kelmegeni Abaydyng óleng sózge óte ýlken synmen qarap, ýlken sharttar qoyghandyghynan bolghan siyaqty» - deydi (M.Á. «Abaydyng tuysy men ómiri»). «Abay sózin qadirli kórip, әrbir shyqqan jana ólenderine yntyq bolyp otyratyn el qara sózder shygha bastaghan son, múny ólennen kem kórmeytin bolyp alghan. Qara sózder kim bolsa sonyng qolynda ketpey, jazylysymen manayyndaghy moldalardyng qolyna týsip, solarda shashylmay aman saqtap qalghan ghoy deymin» -deydi. Jazushynyng «manayyndaghy moldalar» dep otyrghany әueli qartang Ghabithan Nazarúly, onyng ókshesin basqan Kishkene molda atanghan Múhametkәrim. Ekeui 1882-95 jyldar aralyghynda Abay ólenderin alghash kóshirip, jinaqtaushy, Abaygha «hatshy» bolghandar. M.Áuezov: «Ghabithan, Kishkene molda siyaqty jasy ýlkenderi ólenderin erterekten jinastyryp, kóshirip jýrse, keyingi Mýrseyit bastatqan kópshilik Abay shygharmalarynyng jinaqtaryn 1896 jyldan beri kóshiretin boldy» dep tolyqtyra týsedi.

Ókinishtisi – qara sózderding týpnúsqasy saqtalmaghan. Keybir derekterge qaraghanda qoljazbalar aqynnyng Áygerimnen tughan kenjesi Izkәiilding qolynda bolghan. Qughyn-sýrgin, qudalau bastalghan tústa Abaydyng óz qolymen jazylghan basqa da múralarymen birge jerge kómilipti. Keyinnen tabylmay ketken. Kóshirmening býgingi kýnge jetkenderi 1905, 1907, 1910 jyldardaghy Mýrseyit Bikeúlynyng jazbalary. Abay ózining qarasózderin eki qoljazba kitapqa toptaghan. Biri – «Ghaqliya», ekinshisi – «Ghaqliyayat-Tasdihat». Mýrseyit olardy sol qalpynda eki kitap qylyp kóshirip otyrghan. Jazylghan uaqyty jaghynan da, ishki maghynasy jaghynan da eki bólek tuyndylar. «Ghaqliya» - kólemi jaghynan shaghyn-shaghyn 41 bólek shygharmalar jinaghy. «Ghaqliyada» óz atauymen engen eki sóz bar. «Sokrat hakimning sózi» (27 qara sóz) jәne «Nasihat» (37 qara sóz). Búlar 1898 jyly jazylghandyqtan Mýrseyit kóshirmesining bastapqy núsqasyna engizilmegen. Al, «Nasihat» degen Abaydyng naqyl-aforizmderi. Áuezovtyng aituy boyynsha «Ghaqliya» ayaqtalar tústa 1896 jyly jinastyrylghan. Jiyny 23 aforizmning Mýrseyit kóshirmesinde 16 ghana bolghan, qalghan jeteuin Múhtar keyingi jazbalardan jinaqtap qosqan. Endi «Ghaqliyat-Tasdihat» dep ataghan 38 qara sózining tabighaty bólek shygharma.

Bir ókinishtisi – Mýrseyit qoljazbalary eshqashan jaryq kórgen emes. Oghan ghalymdar 1905, 1907, 1910 jyldary jazylghan dep bagha berdi. Al, shyn mәninde búl qoljazbalar bir emes, birnesheu bolghan degen derekter bar. Óitkeni, molda múny kózi tirisinde qanshama jasqa, úzatylatyn qyzdargha deyin jazyp bergenin eskersek, kóptegen qoljazbalar bar degen sóz rasqa ainalady. Múny Múhtar Áuezov te rastaydy: «Abaydyng óz janynan jazghan ólenderinen 1909 jylghy baspada shyqqany – 4309 jol boldy. Al, Mýrseyitte bar degenge kelsek, onyng qoljazbasy bireu emes, әldenesheu bolghan» deydi. Mýrseyitting 1905, 1907, 1910 jyldary jazghan qoljazbalarynyng taghdyry óte auyr bolghan, tipti qughyn kórgen. Ádette biz Abaytanu salasynda Múhtar Omarhanúly men Shәkәrim syndy túlghalardyng qajyrly enbek sinirgenin kóp aitamyz. Jogharyda keltirgenimizdey, Múhtar Áuezov «Mýrseyit shygharmasy asyl núsqa» dese, Álkey Marghúlan «Mýrseyit bolmasa, Abay shygharmalarynyng jaryq kórui qiyn bolar edi» dep qazaq abaytanu ghylymynda Bikiúlynyng qoljazbalaryna erekshe bagha beredi. Sonymen biz auyzgha alyp jýrgen Mýrseyit Bikiúlynyng taghdyry qiyn tuyndylarynyng bizge qalay jetkenin aitayyq. Búl jayynda Mýrseyit moldanyng Mýftiybek Rahymbay atty nemeresi ózining esteliginde: «Men Mýrseyitting ataqonysy Abay tughan Qasqabúlaqtyng teriskeyindegi Sholpan degen jerde tuyppyn. Mýrseyitting 6 úl, 1 qyzy bolypty. Ýlkeni Rahymbek (Tólti) odan Toqtar, Toqtardan Aqliya degen jalghyz qyz Semeyding Shar stansasynda túrady. Odan keyingi Rahymberli, Tileubek, Múhamedrahym, Rahmanbek pen Zeynep atty qyzynan úrpaq joq. Bizding әkemiz Rahymbaydan (Qisyq) Myqtybek ekeuimiz. Inimning әieli Oljay ishinde ósken, ata ruy – kótibaq Silәtayqyzy Mәike». Dәl osy Mýftiybek Mýrseyit moldanyng Rahymbay atty úlynan tughan. Rahymbaydy el-júrt birbetkey, tura minezdi, ótkirligi men shynshyldyghy ýshin «Qisyq» dep atap ketken desedi. Búl Rahymbaydyng Abaygha jәne qazaq últyna jasaghan úshan-teniz jaqsylyghy bar ekenin aitpaqpyz, búl jayynda Mýftiybek atanyng esteligine kóz jýgirtelik: «1932 jyly halyq barynan aiyrylyp, jappay ashtyqqa úshyraghanda, Sholpandaghy qorajay, saluly tósek, salqyn ýi, qasiyetti ataqonysty tastap, sheshem Maghripa ekeui menen keyingi Núritdiyn, Nәzipa degen eki bauyrymdy alyp, Aqshoqy, Taqyrbúlaq arqyly Qarauylgha bet týzepti. Men ol kezde 5 jasta, ayaghymmen jýre alady ekenmin. Kishkentay eki bauyrymdy ashtan búralghan ata-anam ózderi alyp jýre almay, Taqyrbúlaqta shala ólik kýiinde betterin әreng degende taspen jabugha shamalary kelipti. Keyin es jiyp, etek jauyp degendey el qataryna qosylghanda patefonnan Kenenning «Bazarym-ay, Nazarym-ay» әnin estigende әkem búlauday bolyp jylaushy edi. Sóitsem, menen keyingi eki balasynyng tiri ólik qayghysy sherin qozghaydy eken. Ákem hat tanymay-aq, qiyndyq tauqymetimen san ret betpe-bet kelse de, asharshylyqpen auyp bara jatsa da, әkesining qoljazbasyn Sholpandaghy sheshesi Ajardyng qabirining bas jaghyna su ótpeytin zatqa orap, kómip ketipti. Zúlmat jyldar ótip, halyq óz qonys aimaqtaryna orala bastaghan kezde, әkem de Qasqabúlaqqa kelip, kolhozgha mýshe bolady. Qay jyly ekenin tap basyp aita almaymyn, sol kezde Múhtardyng arnayy tapsyrmasymen Almatydan әkemmen jerles, eski zamandas ruy Kótibaq Sarmúrzanyng Ghaysasy kelip, Mýrseyit qoljazbasyna súrau salghan. Ákem Sholpandaghy sheshesining qabirining bas jaghyn qazghanda, esh jeri búzylmay saqtalghan atamnyng qoljazbasyn Ghaysa arqyly Almatydaghy Múhtargha jóneltipti» deydi.

Alayda, úly jazushy Múhtar Áuezov Abay Qúnanbaev atty monografiyasynda: «Jalpy, Abay múralaryn kóshirip, taratushylar arasynda Mýrseyit Bikiúlynyng enbegin airyqsha atap ótu kerek. Búl adam Abay tәrbiyesin, ýlgisin dúrys úghynuy boyynsha, eski dinshil moldalyqqa berilmey, Abaydyng ózge dostary siyaqty, ózdigimen izdenip, oryssha da oqyghan. Jazuy asa anyq, sheber bolghandyqtan jәne ózi Abay sózderin onyng halqyna úqyptylyqpen kóshirip taratudy ómirlik maqsat-mindeti etip aldy. Qazir Abaydyng basylyp jýrgen tandamaly ólender jinaghy nemese tolyq jinaqtary bolsa, barlyghynda da bizding asyl núsqa esebinde sýienetinimiz – sol Mýrseyitting kóshirmeleri. Óitkeni, Abaydyng óz qolymen jazylghan núsqalar saqtalmay, joghalyp ketken. Tek bir ghana «Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqandyghy turaly» degen jalghyz bólek qara sózinen basqa qoljazba bolmaghandyqtan, Abaydyng óz zamanyndaghy onyng shygharmalaryn kóshire bastaghan Mýrseyitting qoljazbalaryn biz naqtyly jazba derek esebinde baghalaymyz, - deydi.

Mýrseyitting 1905 jylghy qoljazba kitaby Almatydaghy Últtyq ghylym akademiyasynyng ghylymy kitaphanasynda saqtauly. 1907, 1910 jylghy qoljazbalary Múhtar Áuezovtyng múrajay ýiinde saqtalghan. Abay múrasynyng eng asyl týpnúsqasy retinde zertteushilerding sýienetini osy – ýsh qoljazba kitap.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz