Preziydentting «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasynda kóterilgen mәselelerge qatysty júmystar kýnnen-kýnge qarqyn alyp keledi. Qazaq jazuyn latyn әlipbiyine kóshiru mәselesi әleumetting qyzu talqylauynan ótip, Elbasynyng arnayy jarlyghymen bekitildi. Tәuelsizdikten keyin jarqyrap shyqqan «100 jana esim» belgili boldy. Gumanitarlyq saladaghy әlemge tanymal kitaptardy qazaq tiline audaru júmysyn jolgha qoyghan «100 oqulyq» mәselesi de sheshilip jatyr. Audarylghan oqulyqtardyng alghashqy danalary shәkirtterge jol tartty. «Qazaqstannyng kiyeli mekenderi», «Tughan jer» baghdarlamalary boyynsha júmystar, tipten, eren. Qazaqstannyng osy uaqytqa deyin әleumettik jәne ekonomika salasynda jýrgizgen reformalardyng eshbiri «Ruhany janghyru» baghdarlamasy sekildi halyqtyng qoldauyna ie bolmaghanyna júrt ta, tarih ta kuә.

«Ruhany janghyru» baghdarlamasyna joghary oqu oryndarynyng ghalymdary men student shәkirtteri de aralasuda. Qay zamanda bolmasyn, qoghamdyq sanany ózgertuge ghalymdar men studentterding qosqan ýlesteri erekshe bolghan. Býgingi qazaqstandyq qoghamda da sol kórinis oryn alyp jatyr. Biraq kónilge oy salatyn ister de barshylyq. Aldymen, joghary oqu oryndaryndaghy yqylym zamannan kýndelikti atqarylyp kele jatqan qalypty isterding bәri jappay «Ruhany janghyru» atyn jamylatyn bolyp ketti. Tipti, sporttyq jarystarda atalmysh baghdarlamanyng logotipteri «men múndalap» túrady. Búlaysha kete bersek, mazmúny tereng baghdarlamany qoldan qolgha ótetin «qol jaulyqqa», «qol baqyrgha» ainaldyryp jiberuimiz әbden mýmkin. Bizdinshe, búnday nauqanshyldyqtan bas tartuymyz kerek. Nauqanshyldyqtyng arty «qauqarsyzdyqqa» aparyp soqtyratynyn kórip jýrmiz. «Qauqarsyzdyqqa» dushar bolmas ýshin «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng mazmúnyna tereng mәn beru qajet.

Qazaqstannyng joghary oqu oryndary batystyng oqu jýiesine baghytttalghan reformalardy kezen-kezenmen terendetip jýzege asyryp keledi. Oqu jýiesi, baghdarlamalary, basqaru jәne menshik formalary da ózgerude. Osy ózgeristerding qatarynda JOO-nyng mәdeniy-ruhany ómir tirshiligi de ózgeruge tiyisti.

Jalpy, JOO-daghy ózgerister filosofiyalyq túrghydan bastaluy tiyis. Basqaru nemese menshik formasy ózgere me, basshylar da qayta saylanuy tiyis. Bolmasa bayaghy kenestik dәuirdegi kolhoz-sovhozdardy jekeshelendirimiz dep «qyzyl diyrektorlargha» erik bergen jaghday oryn aluy mýmkin. «Qyzyl diyrektorlardyn» jekeshelendirui talan-taraj, tonaugha úlasqany tarihtan belgili. Búl – bólek әngime.

Al әzirge aitpaghymyz mynaday mәsele. Býgingi JOO-lar da әli kýnge deyin rektordyn  «Tәrbie júmystary jónindegi prorektory» degen orynbasary bar. Búl lauazymnyng atauynan-aq búrynghy kenestik dәuirding sarqynshaghyn bayqaugha bolady. Kenes dәuirinde «kommunistik qoghamnyng qúrylysshylaryn» tәrbiyleu «oktyabryattan» bastalyp, «pioner», «komsomol» bolyp úlasyp, «kommunistke» baryp tireletin. JOO-da kóbine «komsomoldar-studentter» oqyp, «kommunisterden-oqytushylardan» tәrbie alatyn. Qazir olardyng eshbiri joq, biraq tәrbie bar.

JOO-gha mamandyq iygerem, keng bilim alamyn dep týsken jas azamatty әldebir iydeyagha tәrbiyeleu qalay bolady? Sebebi adam balasyna tәrbie aldymen besikten bastalatyn otbasynda, keyin mektepte beriledi. JOO-gha kelgen uaqytta ol - boyyna tәrbie singen túlgha. Mektepti ayaqtaghan oqushygha erjetkendigi turaly attestat (attestat zrelosti) beriledi. Búl shaqta oqushy 17-18 kelgen azamat. Osy tústa ol «Qazaqstan Respublikasynyng azamaty» degen pasport alady. Al sol azamatty joghary oqu ornynda qayta tәrbiyelep shyghu mýmkin be? Onyng esesine bilimdenushige joghary oqu ornynda bilimmmen qatar mәdeni, ruhani, azamattyq túrghydan damu joldaryn úsynyp, ony jas azamattyng boyynda jandandyra bilgen jón dúrys dep esepteymiz.

Qazirgi oqu filosofiyasynda bilimdenushi - oqu ýrdisining teng subiektisi. Basqasha aitqanda, student pen oqytushy - bilim aidynynda (bilimdi teniz dep eseptesek) birge jýzip, paydaly dәn, qorek izdeytin túlghalar. Birlesken saparda jolserikter bir-birine kómektesui jәne ózara qúqyqtyq túrghydan teng boluy tiyis. Óitpegen jaghdayda sapardyng jetistigi bolmaydy. Oqu ýrdisinde qalyptasqan búl kórinis student shәkirtterdi basqa salada da teng subiekt dep qaraugha jeteleydi. JOO-daghy oqytushylar tәrbiyleushi emes, olar oqytushy-ústazdyq bolmysy, ghalymdyghy, bilimi, adamy qasiyeti men ómirlik ústanymy arqyly shәkirtterge ýlgi bolatyn («Bolmasang da úqsap baq//Bir ghalymdy kórseniz), qajyrly daghdy jәne azamattyq daralyghyn qalyptastyratyn túlgha retinde ýlgi boluy tiyis. JOO-da bilimdenushi jastargha tәrbie beremiz dep dabyratpay, elimizding bolashaqtaghy bilikti mamanyna mәdeniy-ruhany damu, azamattyq túrghydan jetilu joldaryna jәrdem bersek dúrys bolady dep esepteymiz. Sonda biz bilimdenushilerding bolashaqta erkin, kreativti, bәsekege qabiletti, ruhany bay maman bolu jolyn qalyptastyra alugha sep, kómekshi bola alamyz.

Joghary oqu oryndaryndaghy «Tәrbie júmystary jónindegi prorektor» lauazymyn «Ruhani-azamattyq damu júmystary jónindegi prorektor» dep atalsa, jana qazaqstandyq qoghamnyng súranysyna say bolar edi. Ádette, ataudyng ózi júmystyng mazmúnyna erekshe baghdar berip túratyny belgili. «Ruhani-azamattyq damu» degen tirkes «JOO-lar Qazaqstannyng azamattyq qoghamyna mәdeniy-ruhany tanymy tereng maman dayarlaydy» degen úghymdy berip, JOO-nyng missiyasyna da say bolar edi. Aytpaqshy, damyghan sheteldik joghary oqu oryndarynda «tәrbie isimen ainalysatyn» lauazymdyq túlgha joq. Olarda adamy resurstardy (kapitaldy) damytu degen úghym tereng ornyqqan.

Sapargha shyqqan jolaushy aldymen baghyt-baghdaryn aiqyndap alsa, kóniline barar, dittegen jerge jetem degen senim úyalary anyq. Ruhany janghyru júmystaryn keshegi kenes dәuirinen qalghan keseldi sarqynshaqtardan tazalaudan bastasaq, onyng mәni zor mazmúny óz jolymen ashyla týsip, ony túshynu terendey týseri haq.

Almasbek Ábsadyq, A.Baytúrsynúly atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiytetining professory

Abai.kz