Ol ózi qyzyq jigit... Elmen kóp júmysy joq... Sózge shorqaq... Kóp ashulanbaydy. Jelkesine týsken aq shashyn bir sipap qoyyp kýledi... Dúrysy jymiyp qoyady... Búl bizding – Bolat... Bolat Ybyraev!

Qazaq ónerinde Bolattar bar ghoy... Shýkirshilik... Solardyng ishindegi ónerdegi joly erekshe – Bóken! Nazym Hikmetting «Eleusiz qalghan esil er» piesasynda bir sóz osyndayda eriksiz oigha týsedi. «...Az da bolsa aibatty, qorash ta bolsa qayratty!». Dәl solay... Sahnagha shyqqanda sәl qysynqy kózderi jarqyrap núrlanyp ketedi. Dauysy kýmbirlep, sahnany jaryp jibererdey ekpindep sóileydi. Qúddy keshegi Núrmúhan Jantórin siyaqty...

Bolat Qaraghandy oblysyndaghy Qarqaralynyng tumasy. Aqyn Mә­diy­din, ózimizding Qallekiy-Qaliybek Quanyshbaevtyn, keshegi aqiyq aqyn Qasym Amanjolovtyn, al týptep kelgende Qaz dauysty Qa­zybek biyding úrpaghy.
Býginde ónerge kelip, sahnada jýrgenine qyryq jyl tolypty. Ol eshqashan bala kezden armandap, qiyaldap ónermen «auyrmaghan». Eseye kele mektepting sahnasyna shyghyp, «Batyr bala Bolatbekti» oqityn. Soghystan mýgedek bolyp kelgen әkesi Qalybek sovhozda agronom, sheshesi Kýlәndә bas­tauysh­ta sabaq beretin. Ýilerinde ap-auyr dәu súr kitap bar-tyn. «Batyrlar jyry». Sheshesi Kýlәn­dә shamnyng jaryghymen ýige kel­gen meymandargha osy jyrlardan dastan oqushy edi. Áriyne, búl XIX ghasyr emes. Iliichtyng shamy bir­de bar da, birde joq. Kóbinde óship qala beredi. Biraq soghan qa­ra­mas­tan, dastan bastalatyn. Jәne jay oqylmaydy, әndetip, naqy­shy­na keltirilip, birese kóterip, birese sybyrgha kóshetin. Birde «Qo­by­lan­dy», endigide «Alpamys», «Qy­ryq qyz»... Ásirese, «Gýl­әiim»... Keyde Bolatqa osy jyrdy oqyp otyrghan sheshesi Kýlәndә Gýlәiim­dey bolyp ketedi. Ýige jiy­nalghan ýlken kisiler riza bolyp, Kýlәndә kelinning suyp ketken shәiin iship, kózderine jas alatyn. Kishkentay Bolat sonau búryshta otyryp esil­dertimen osy jyr­lar­dy tynday­tyn. Bala kónil jyr­daghy batyr­largha elikteytin. Key sәtterde esh­kimge kórsetpesten kóz jasyn ýnsiz sýrtip te alady. Ási­rese, agha­lary men әpkelerine kór­setpeuge tyrysady. Bolat kóp ba­laly ýide ósti. Sheshesi on qúrsaq kótergen. Ýbirli-shýbirli balalar ýshin búl ýy – teatr, búl ýy – kino.

Keyin de solay bolghan. 90-jyl­dary kimning kýii bar-tyn? Esi bar epti jigitterding kóbi biyz­neske, sauda – sattyqqa ketti. Kóbi­ning min­­geni «inomarka». Sol ke­zen­derde ónerde jýrgen talay may­talman sahnamen «qosh» ai­tysyp jýre berdi. Qasyndaghy әrip­testeri de bazargha shyqty. Al Bolat­tyng ýsh balasy bar. Teatrdyng jalaqysy birde bar, birde joq. Ba­la­largha tamaq kerek. Sonday kýnderding birinde baghyn­daghy ob­lepihadan eki shelek terip, bazargha shyqqan... «Sheleginiz qan­sha?» – degenderding ózine «eki myn» degendi mingirlep әreng aitady. Basy sal­byrap, ýnsiz otyra berdi. Uaqyt netken bayau, jýrmey qalghan. Al eki shelektegi oblepiha sap-sa­ry marjanday әli túr. Eshkim almay­dy. Túryp ketuge shara joq. IYә, ol kýnder de býgin artta qaldy. Adam balasy úrpaq ýshin ómir sý­redi. Solar ýshin bәrine ba­­ra­syn. Bәrine dayyn­syn. Adam­nyng tagh­dyry da, ómiri de osy úrpaq ýshin.
Bayaghyda KazGU-ding «Tariyh» fakulitetin oqy bermey. Jaqsy múghalim bolsa, býginde bәlkim bir mektepte diyrektor bolar ma edi. Kim bilsin?! Ol kezde KazGU-ding oqu korpusy býgindegi T.Jýrgenov atyndaghy últtyq óner akademiya­syn­da al «Teatr» fakuliteti kon­ser­­vatoriyada bolatyn. Eki ghima­rat­tyng ortasy tayaq tastam jer. Kóktem, kýzde әrtýrli muzyka as­­pap­­tarynyng ýni, aiqaylaghan dau­ystar. Bolashaq akterlerding sol manayda jýrgenin Bókeng talay kórdi. Dәl sol kezdegi myna bir oqigha esinen әli ketpeydi. Kon­servatoriyanyng terezesindegi bir boyjetkenning eskertkishtey úzaq túrghany. Ýrip auyzgha salghanday, biraq qimylsyz. Bókeng ne isterin bilmey sostiyp qalghan. Qyz da ýnsiz, búl da ýnsiz. Tipti, jaqyndap kelip әlgi mýsinge úzaq shúqshighan-dy. Sonda ghana ol qyzdyng «tiri» ekenine quanghan. Akterlik óner degendi týsingen. Sol kezde baryp, «Shirkin, mende artist bolsam...» degen oy sanasynda jarq etken.

Tariyh... Tariyh... Esh qúlqy joq... Kýnderding kýni KazGU-ge «qosh» dep, GDR-gha әskerge ketti. Aqyry Frankfurttan biraq shyq­ty. Qasynda kileng orys jigitter. Amal ne, ol tildi de ýirenuge tura keldi. Tek bayaghy «akterlikke týs­sem...» degen oy maza bermeydi. Elge kele sala konservatoriyagha bet aldy. Baghy janyp, KSRO halyq artiysi Sholpan Jandarbekova men Tatiyana Nauryzbaevanyng sheberha­nasyna týsti. Kurstaghy eresegi de osy Bolat. Diplomdyq júmysqa M.Áuezovting «Enlik-Kebegindegi» Espembet, A.Arbuzovtyng «Qatygez oiyndaryndaghy» Konstantiy­nov­ty, Q.Shanghytbaevtyng «Beu, qyz­dar-ayyndaghy» dosentti oinady. Sodan Jaqyp Omarovtyng aituy­men Bolat tughan eli Qaraghandygha tartqan. Tanys ólke, tanys qala... Auyl da onsha alys emes...

Bolattyng alghash teatrgha qobal­jyp kirgeni әli esinde. Qoryq­paghan da qalay. Múnda teatrdyng alghashqy qarlyghashtary Qazaq­stan­nyng halyq artisteri J.Shash­kina, Á.Moldabekov, M.Sýrtibaev, R.Qoyshybaeva, A.Músabekova, Ásiya Abylaeva, Qarghambay Sa­taev. Sodan keyingi tolqyn Rama­zan Baymaghambetov, Shәmil Jýni­sov, Serdesh Qajymúratov, Rym­kesh Omarhanovalar shyqqan orda. Onyng ýstine akterlerding kóbi eresekter. Bir Qarghambaydyng ózi bir tóbe. Ásirese, onyng Bolat Mansurovtyn, Tolomush Okeevting filimderindegi rólderinen keyin. Túnyp túrghan múhiyt. Bolat ol kisilermen sóilesudi, syrlasudy qajet etetin. Al olarmen bir sah­nada partner bolu degenning ózi qorqynysh emes pe?! Ne kerek bir kýni Jaqyp Omarov Qalmúqan Isabaevtyng «Sapar syry» degen piesasyn alghan. Qobylan degen róldi berdi. Kýndiz-týni sol ról­ding sózin jattap, týnde oyana ketip keyipkeri jayly oilaydy. Alda tek qorqynysh barday. Mine, aqyry kórkemdik keneske tapsyra­tyn kýn tudy. El-júrt aityp ja­tyr. aityp jatyr. «Mýmkin emes, mynau sóilep túrghan aty shuly Q.Sataevtyng ózi ghoy...». «My­na bala jaqsy eken!» Senerin de, senbesin de bilmeydi. Jaqyp ta Bolatty maqtaydy. Osy ról onyng kishkene jenisi edi.

Premiera! Bolat kórermenge túnghysh shyqty. Áneukýngi sdacha­dan keyin sәl-pәl ózine degen senimdilik payda boldy. Shymyl­dyq ta jabyldy. Soghylghan ala­qan... Ayghaylap, «Bravo!» dep mәz bolghan kórermen. Áriyne, Bolat alghash «akterlikke baram» degende ýi-ishi týgel qarsy bolmasa da, qúptay qoymaghan әkesi Qalybek kóz aldyna keldi. Soghan ózin kinәli de sanaytyn. Birde әkesi Bókendi ózi shaqyrtty. «Jaraydy, balam! Bolar is bolghan eken. Ne deymin. Jolyng bolsyn! Jaghang kir bol­may­dy eken» dedi. IYә, artiys­ting jaghasy kir bolmas au, al ter bo­lar ekenin Bolat sol kýni týsin­gen. Óner de­gen úly tenizding jay­mashuaq kýn­deri de, túmandy týnderi de Ayva­zovskiyding «Toghy­zyn­shy kók tol­qynyndaghy» suret­tegidey súra­pyl sәtteri de bar ekenin sana­sy­men týisingen. Osy­lay­sha, Qara­ghan­dydaghy on jyl óte shyqty. Ol kez­derde Jaqyp Oma­rov Shym­kent­ke ketti de, ornyna Ersayyn Tәpenov kelgen. Biraq Erekendi Pavlodardan ashyl­ghan teatrgha ketedi degen qaue­set shyq­qan. Or­nyna kim keleri belgisiz. Bola­shaghy túmanda qalghan aidyn­daghy eskek­siz qayyqtay. Osynday kýn­derding birinde Jaqan-Jaqyp Oma­rov kelgen. Jýrisi asyghys, qara múr­tyn sipap qoyyp, Bolat­pen dәm­hanagha bardy. «Al Bolat. Seliy­nogradta qazaq teatry ashy­lady. Barasyng ba?» Bolat oilan­bastan, «iyә» dep jauap qaytardy. Óitkeni jalghyz emes. Qasynda әriptes agha­lary, dostary bar eken. Qazaq­stan­nyng enbek sinirgen artisteri Rymkesh Omarhanova, Shәmil Jýnisov, Qay­rat Kemalov, Ramazan Bay­ma­gham­betovtar, t.b.

IYә... Búl jyldary Qazaqstan egemendikke ie bolghan kezderi edi. Óz ayaghymen ózi túrghan respublika orystanyp ketken ólkelerde qazaq teatryn ashudy qolgha ala bastaghan shaq. Q.Quanyshbaev atyndaghy teatry da sol egemendiktin, sol tәuel­sizdikting alghashqy qarlyghash­ta­rynyng biri bolatyn. «Onda ket­tik, bauyrym! Basynda qinalar­syn, keyin bәri ornyna keledi» dedi Jaqan. Eskide bir sóz bar eken. «Er jigit kettik degende qay­da demeydi, qashan deydi». Nartәuekel! Sóitip, Qaraghandy teatry da, onda oinaghan rólderi de Bolat Ybyraev mingen mashinagha qol búlghap qala berdi. Átten... On jyl týk emes au. Ási­rese, D.Isa­bekovtyng «Ápke­sin­degi» – Timur, Á.Ta­ra­zidyng «Jaqsy kisisindegi» – Marat,      T.Ahta­nov­tyng «An­tyn­da­ghy» – Han, S.Múqanovtyng «Mól­dir mahab­batyndaghy» – Býrkit, N.Kәrimning «Ay tútylghan týnindegi» – Diua­nany endi qashan oinarmyn degen oy ghana mazalaghan. Biraq «Sheshin­gen sudan tayynbas» demekshi, algha qaray tarta berdi.

Jana jer! Jana qala! Búl qalada eki-ýsh qana kóshe. Onyng ózi shangha bólenip qala beredi. Dәl bayaghy student sekildi kezender. Birde ash, birde toq. Bir kýni birge kelgen eki dos Ramazan men Qayrat búzylghan. «Qosh, Bóke! Qaytqan mal­da bereke bar demekshi, Qara­ghandygha qayta barayyq!» dedi. «Mәssaghan!» Onsyz da saghymday búzylyp jýrgen Bolattyng kóni­line ana ekeui «túz seuip, múz býrik­kendey» boldy. «Ne istey­min? Qaytsam ba eken?.. Onyng ýstine Qaraghandyda eki bólmeli ýy bar. Al múnda she? Ázirge eshtene joq!». Bolat sol kýni kirpik ilmedi. Dónbekship shyqty. Túryp jatqan vagon da suyq. Ýstine kýrtkisin jamylyp, dalagha shyqqan. Tang qy­zaryp, agharyp keledi. Qyzyl aray ala búlttyng arasynan búlqynyp shyghatynday. «Joq! – dedi Bolat, kimmen qaraysan, sonymen aghar degen halyq. Qalam!». Búl onyng songhy sheshimi edi.

IYә, kóp úzamay til iygerushi­ler­ding mәdeniyet sarayynda qazirgi Kongress-Hollda Jaqyp Omarov­tyng sahnalauynda Gh. Mýsirepov­tyng «Aqan seri – Aqtoqtysy» kóne qa­la Aqmolada, Saryarqanyng tó­sinde shymyldyghyn aiqara ashty. Bolat keyipker Jalmúqannyng tuyn sahnagha jelbirete shyqty. Qazaq tilin saghynghan qaragózderding qua­nyshynda shek joq. Búl ýlken jenis edi. Salqyn samaly janyna em, jýregine shuaq tastaytyn últ­tyq drama teatry dýniyege keldi.

Býginde sol jas jigit Bolat Qazaqstannyng enbek sinirgen qay­rat­keri atanyp, alpysqa kelip qa­lyp­ty. Biraq minezi sol. Óz­ger­megen. Kóbinde ýnsiz. Dәl bayaghy Akira Kurasavanyng filimindegi Dersu Uzala dersiz. Dúrysy son­daghy KSRO halyq artiysi, «Oskar­dyn» iyegeri Maksim Munzuk sekil­di. Óz isining mamany, sahnanyng sheberi. Ýsh balanyng әkesi, ne­me­relerining atasy. Astananyng ir­ge­sindegi kishkene ýide barymen bazar. Esik aldyndaghy baqsha, qo­radaghy kishkene iyti de qojayyny kelse, quanghanday qúiryghyn búl­ghan­datady. Dәl bir Sh. Aytma­tov­tyng «Borandy beketindegi» Edi­gening iyti Jolbarystay.

IYә, Edige demekshi... Bolat shy­gharmashylyghyndaghy erekshe ob­raz... Áli kýnge Á.Mәmbetovtyng kózindey ról... Oilap qarasang Áze­keng dәl osy qazaq teatrynyng qara nary – Edigesi eken-au... Qalay edi?.. «Qazirgi jastardyng ishi­nen onday talapker tabyla qoyar ma eken. Saryózekting razez­derinde túru ýshin adamda ruh bolu kerek, әitpese aram qatasyn. Dala – kenen, adam – noqat. Saghan jay­ly ma, jaysyz ba – dalagha bәribir. Dalada qalau bolmaydy». Sonday-aq Bókeng Ázekenmen birge A.Che­hov­tyng «Vanya aghayyndaghy» – Vanyany, V. Delimardyng «Bayansyz baghyndaghy» – Mister Kuperdi somdady. Býginde ol teatr reper­tuaryndaghy qoyylymdardyng ba­sym kópshiliginde óner kórsetip, kórermen qauymnyng ystyq yqy­lasyna bólenude. Ol osy qyryq jyl ishinde sahnada alpystan asa ról oinapty. Solardyng ishinde, әsirese : Á.Tauasarovtyng «Mahabbat aralyndaghy» – Ormanshy;  O.Bókeyding «Qúlynym me­ninin­degi» – Jan; Gh.Mýsirepovtyng «Aqan Seri-Aqtoqtysyndaghy» – Jalmúqan, Balta; Gh.Mýsirepovtyng «Qyz Jibegin­degi» – Bazarbay; M.Áuezovting «Qara Qypshaq Qobylandysyndaghy» – Kóbikti, «Qaragózindegi» – Jabayy, «Abayyndaghy» – Orazbay, «Enlik-Kebegindegi» – Kengirbay biyi; Sh.Aytmatovtyng «Ghasyrdan da úzaq kýnindegi» – Edigesi;  M.Kәrimning «Ay tútylghan tý­nin­degi» – Diuanasy; T.Ahtanovtyng «Joghalghan dos» – Estemesov, «Kýshik kýieuindegi» – Kubiygi; U.Shekspirding «Romeo men Djuliettasyndaghy» – Pastor, «Gamletindegi» – Poloniy;A.Chehovtyng «Vanya aghayynda­ghy» – Voyniskiy; A.Dudarevting «Keshindegi» – Mulitiyk; T.Djudjenogludyng «Kósh­ki­nin­degi» – Aqsaqal;
D.Ramazan «Kenesary-Kýnim­jandaghy» – Túrsynbay; M.Frish «Don Juannyng duma­nyndaghy» – Tenorio; E.Juasbek «Tereng tamyrlar­daghy» – Ala aghash;  J.Anuydyng «Jalyn jútqan Janna D’ark» – Koshony; Q.Jýnisovtyng «Sәken Sún­qaryndaghy» – Ahmet Baytúrsynov;
V.Ejovtyng «Tyraulap úshqan tyr­nalardaghy» – polkovnik Lu­kiya­novy erekshe bolyp túr.

Bolat ekeuimiz sóilesip otyr­myz. Men shekken temekining tý­tini bólme ishindegi sәulemen oinaydy.

– Endi qanday róldi oinaghyng keledi? – deymin. Bolat taghy da ýnsiz.

– Shekspirding «Richardy men Koroli Liyrin» oinasam. Abylay­dy da oinau armanym. Átten, den­saulyq...

– Búiyrsa, oinarsyn. Onda jaqsy.

– Jaqsy – dedi Bolat. Appaq úzyn shashyn artyna qayyryp tastap, Bókeng esikten shygha berdi.

Netken qarapayymdylyq... Netken kisilik. Netken kishilik deymin ishimnen. Senderdey da­ryn­dy jigitter bar da, qazaq óneri bar-au. Jasay ber, Bolat dos! Jolyng bolsyn!

Talghat Temenov, Qazaqstannyng halyq artiysi, professor

Abai.kz