El basymyz úsynghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda  «Qazaqstannyng kiyeli jerler geografiyasy» ekspedisiyasymen Astana irgesindegi Maksimovka, Semenovka, Jaynaq, Jolymbet auyldaryna barghanda bastalghan әngime oida joqta ýlken maqalagha ainaldy. Oqyrman qauymgha maqalany úsyna otyryp osy baghyttaghy zertteulerimizding jana bastalyp jatqanyn, Alla densaulyq berse búl izdenisterimiz әli de jalghasa týsetinin eskertemiz.

«Aqtaban shúbyryndy» zamany turaly bir ýzik әngime

Bizding az-maz izdenisterimizding nәtiyjesinde qazirgi Astanadan Atbasargha shyghar auyzdaghy Semenovka auyly sol zamanda Qyzay Qaramendi batyrdyng qystauy bolghany anyqtaldy. Shejirede  Qaramendi batyr jaugershilik zamandaghy qyraghy, qasiyetti adam edi deydi.  Shynjang qazaqtary arasynan shyqqan Dosper Sauryqúlynyng (1894-1971) «Esenkeldi» jyrynda (búl jyr  1984 jyly Beyjing «Últtar» baspasynda «Qazaq qissalary jinaghynyn» 1-kitabynda «Qyzay tarihy», 1990 jyly atalghan jinaqtyng 2-kitabynda «Esenkeldi» degen atpen jariyalandy)  Qyzay batyrlary turaly birtalay derekter bar eken. Birde ataqty Esenkeldi batyr ekeui Qúttymbetting auylynda týstenip otyrsa, "bata berip attananyzdar" dep, ayaghy auyr kelinshekti aldaryna әkelipti. Qaramendi batyr aqkónil adam eken, bata berip syrtqa shyqqan uaqytta, Esenkeldi «batany beker berdin-au, endi Qúttymbet ósip, sening úrpaghyng óspey qalady» degen eken-mis. Qalmaqpen soghystyng kezinde jaudyng qarauyl qaraytyn qyraghy qyzyna ghashyq bolyp, júrttyng «eki qyraghydan su qaranghy tuady» degenine qaramastan, sony alyp balasy suqaranghy bolghan eken desedi. 1922 jyly Qazaqstanda Kenes ókimeti jana ornap jatqan tústa qaraótkeldik qazaq azamattary Qaramendi batyrdyng beyiti manynda Kenesary men Nauryzbaydyng qaza tapqanyna 75 jyl toluyna arnap as berip, at shaptyryp ýlken jiyn ótkizgen eken. Osy asta qazaqtyng Han Kenesi, onyng sonynan ergen serikteri Nauryzbay, Aghybay, Janaydar, Jeke batyr, Búghybay, Tanash, Basygharalardyng attary atalyp, olardyng aruaqtaryna dúgha oqylypty. As sonynda qazaq azamattary Aqmolanyng sol kezdegi kórnekti Ýlken Bazar kóshesin Kenesary-Nauryzbay kóshesi dep ataghan eken. Keyin Kenes ókimeti esin jiyp, qazaqty búghaugha salghan uaqytta búl kóshe K.Marks kóshesi atanyp ketti. Biraq qazaq mandayynda baghy bar halyq, aqyry óldik-tirildik degende atalarymyz armandaghan, basyn bәigege tikken, tizeden qan keshken tәuelsizdikke de jettik. Sol tәuelsizdikting bir kórinisi K.Marks kóshesi qaytadan Kenesary atyna berildi. Al ejelden handar men batyrlar jaylaghan Qaraótkel ónirinde jana Astana boy kóterdi.

Qaramendi batyrmen qatar osy jerdi Qyzaydyng ataqty batyrlary Jaynaq pen Barmaq ta qonys qylghan. Osy jerde Esenkeldi batyr aty jer-su ataularynda saqtaldy ma degen zandy súraq tuady ? Bizding oiymyzsha Núranyng bir salasy Esenkeldi ózeni batyr atyna qatysty boluy mýmkin, әriyne, búl tarapta әli de zertteu júmystary jýrgizilui kerek. Barmaq batyr auyly qazirgi kýni Maksimovka atalady, al Jaynaq auyly ózining atyn saqtap qaldy. Qazirgi kýni Jaynaq stansiyasy, Jana Jaynaq auyly bar. Búrynghy Jaynaq auylynda tek qana qorym saqtalghan.  Ákimshilik jaghynan búl auyldardyng bәri Selinograd audanyna qaraydy.

Osy jerden sәl joghary Qyzaydyng Jolymbet auyly 1930-shy jyldardan altyn rudingi esebinde belgili, Aqmola oblysy Shortandy audanynyng qúramynda.  Jolymbet jogharyda aitylghan Qúdaynazardyng ýlken úly, Esenkeldining aghasy, malsaq, sharua adamy bolghan eken delinedi. Qyzaydyng osy mandy jaylaghanynyng bir qyzyqty belgisi Kókshetau-Burabaydyng baurayynda Abylaydyng ordasynyng shyghys jaghyndaghy Abaqay qyraty. Ózge qazaq jylannyng tergeu aty «týime» dese, qyzay balasynyng jylandy «abaqay» deytini tilshi ghalymdargha belgili boluy tiyis. Sonymenen «Aqtaban shúbyryndydan» keyingi auyr zamanda Saryarqagha kelgen Qyzay atalary qazir qazaq balasy astana qylyp tu kótergen Qaraótkelden Burabaygha deyingi jerdi qonys qyldy dep aita alamyz.

Búl «Aqtaban shúbyryndydan» keyingi jaghday edi. Qyzaydyng oghan deyingi tarihy Ile boyymen, It ishpes Alakól degen kóldermen baylanysty ekeni shejirede  aitylady. HÝII ghasyrdyng ortasyna qaray qazaq «qara qalmaq»  ataghan dýrben -oyrat eli kýsheyip qazaqty Altay, Ile, Tarbaghataydan yghystyrdy.  Búl zamandy qazaqtyng auyz әdebiyetinde «Bastapqy aqtaban» dep ataydy. 1652-shi  jyly  qazaq  pen  qalmaqtyn  soghysy  kezinde  Salqam Jәngir  han óldi, osydan bastap  qazaq  Syrdariya  boyyna  úilyghyp, bir  jaghy  Edilge,   bir  jaghy Ertiske  iyek  artatyn  han  jaylauynan  airyldy. «Bastapqy  Aqtabandy»  qalyng nayman shyqqan Dulattan asyryp  barlyq  boyauymen, qayghy-zarymen  ólen   órnekterine  týsirgen eshkim de joq:

«Ata  qonys  Arqadan

Basynda  qazaq  aughanda,

Kýzdi  kýngi  nóserdey

Kózinin  jasy  jaughanda,

Aqtaban bop shúbyryp, 

Asyp  asqar  taudan  da,

Alqa  kóldi   ainalyp,

Aq  qayyndy  saughanda,

Arysyn  belden  omyryp,

Qalmaq  tartyp  bardy   aldy;

Úiqysy  týssiz  qanbaghan,

El  qalap, er  tandaghan,

Bergen sertten  tanbaghan

Aq  qúba  aru  jardy  aldy;

Teng arqany  qiylyp,

Artqan jýgi  ýiilip,

Órde   shógip nar  qaldy;

Kýz  toqsan  qystyng mausymy

Edere  tartsan  azbaytyn,

Aysyz  týnde  adassan,

Auylynnan  jazbaytyn

Audaryp  aldy  tarlandy;

Ash  kýzendey  býgiltti

Altyn  qarghy  arlandy,

Atalyqtay  aqsaqal

Allasyna  siynyp,

Tilegi  mýlde  qiylyp,

Sәjdede  jatyp  zarlandy.

Analyqtay  bәibishe

Kókiregin  kernegen,

Kýndiz  kýlki  kórmegen

Kózinen  tókti  armandy.

El ýshin  keship  janynan,

Ereuilge  shyqqan  er,

Óleksesin  qúshaqtap,

Qala  berdi  tughan  jer.

Qanattan  qúiryq  airyldy

Qandy  kóz  qayqy  qara  ker.

Qara  búlttan  qabyndap.

Halyqty  basty  qayghy-sher.

Sol  betimen shúbyryp,

Torghayday  tozyp   Syr  týsti».

(Dulat Babatayúly. Zamana sazy: Ólender men dastandar (Qúrast. Q.Ómirәliyev). Almaty, 1991, 88-89 bb).

Dosper Sauryqúly It ishpes Alakóldegi Qyzaydyng Qalmaqpen soghysyn surettey otyryp Qúdaynazar degen batyrdy ataydy. Qúdaynazar toghyz aghayyndy boldy deydi aqyn. Bir jyldary Qyzay elin jau shauyp, janyn pida etip tosqauylda Qúdaynazar batyr qalady:

Aytayyn Qúdaynazar batyrdy endi,

Aghasyn: - Beri kel,- dep, shaqyrdy endi.

Qúttymbet toghyzynyng eng ýlkeni,

Salady aghasyna aqyldy endi.

- Toghyzdan men shyghayyn jan pidagha,

Qaranyz, bala men, siz, qatyngha endi.

Qúdaynazardyn  «ýsh úl - jas, er jetkeni - bir qyz edi». Dosper shejirege sýienip sol qyz erekshe qyz edi deydi: «sharuasyn basqarghany sol qyz edi.  ózinde bilim de bar, óner de bar,  maqtasam, sol zamannyng dýldýli edi». Ákesimen birge «sholpanday tanghy tughan júldyz» sol qyzy qalyp, ekeui de qaptaghan qalyng jaudan mert bolady. El keyin esin jinap, qalyng ólikting ortasynan ekeuining sýiegin әzer tabady. «Batyrdyng Qúdaynazar bir belgisi, Eki eli jalpaq edi qasqa tisi» edi deydi, sol qasqa tis bolmasa tapaghanday eken.  Osylaysha ýrikken el Syr boyyna týsti.

Arqa jerin  qaytaru «Qayyp  býlinshiliginen» keyin 1717-1718-shi  jyldary  bastaldy. «Bir joqty -  bir  joq  tabar» degen qazaqtyn  sózinin  jany bar. Týrkistandaghy  daghdarys, Ayagóz  týbindegi  jenilis, Bógen, Shayan, Arys  boyyndaghy shayqastar  Áz Tәuke  zamanynda  jaybaraqattylyqqa,  meyirbandylyqqa  ýirenip qalghan  eldi  qayta  shiratty. Senetin  sayypqyran  hany,  әskerin  bastaytyn has  súltany  joq  daghdarghan  el  endi  ózinin  batyrlarynyn  sonynan   erdi. Búl  zamanda  «qyryq  jyl   boyy  qyrghyn»  bolatynyn  bilgendey  Alla taghala  qazaqqa  saydyn   tasynday,  shetinen  ylghi  kókjal  batyrlardy   berdi.  Jan-jaqtan  qaptaghan  jau,   antalaghan barymtashy  bolghandyqtan, qazaqtyn   juasynyn  ózi  de  shiryghyp  atqa  mindi. Moldajan  Jadayúlynyn  «Qanjyghaly  qart  Bógenbaydyn  bir   joryghy»  atalatyn  jyry  dәl  osy  dýrbelen  kezenge   tikeley  qatysty:

Sóz  qylyp  qozghaytynym  bir  Bógenbay,

Batyrlar  Bóken  syndy  bolghan  talay.

Tozghyndap  Syrdan  qazaq   ýrikken  kezde

Bastary  ketken  eken  qosyla  almay.

El  bermey  erge biylik  qasha  bergen,

Esalan  qasqyr  tiyip  ýrikken  qoyday.

Át  toptyn  batyrlary  óz  betimen,

 El  saqtap  ketken  eken  airyla  almay!

Arqany ansaghan  eldin  tilegi   batyrlargha  qamshy  boldy. Aqsaqaldardyn   batasymen,  әjelerdin  tilegimen  jigitter  Arqa  jerin  menshiktenip  qalghan  qalmaqty  týre  quyp  bir  jaghy  Sarysudan  Núragha  kelse,   ekinshi   jaghy  Ólkeyektin   ýsh   tarmaghyna  jetti, endi  1718- shi  jylghy Saryarqagha  qayta  kelgen   әngimeni  bayandau  ýshin  sózdi  Dulatqa  bereyik:

«Tughan jerdi  kókseter

Halyqta  sónbes  syr  kýshti.

Esin  jinap  alghan son,

Bozbala  ýide  jatpady.

Tobyshaq  atty  baptady,

Bolat  sýngi  saptady.

 

Ata  kegin  almaqqa,

At  terligin  keptirmey,

Jiyi  attandy  qalmaqqa.

Dau  ayaghy  ainaldy

Jazylmas  auru  tolghaqqa.

Kemeline  kelgen son,

Arqany qazaq  kóksedi,

Arasynan  qalmaqpen

Bәlenin  oty  óshpedi.

Óshpek  týgil  ýstedi.

 

Saulyqty  qysyr  qaldyryp,

Qoshqardyn  týspey   kýiegi.

Ayghyrdan  bólip  biyeni,

Buradan  bólip  týieni,

Qayta  Arqagha  kóshkeni.

 

Arqany   onay  bermedi

Irge  tepken   kóp qalmaq

El  shayqalyp, el  qandap

Mal  shabylyp, jer  shandap,

Qymbat  boldy  qazaqqa

Qalmaqtan qayta  jer  almaq».

Saryarqagha Bógenbay batyr bastaghan Jeti Momynmen birge kelgenderding ishinde Qabanbay batyrdyng sonyna ergen Nayman balalary da bar edi. Kósh Úlytaudyn   batys  bókterin  jaghalay, Yrghyz-Torghay  qualay otyryp  osy  jyly Ordyng qara aghashyna  ózenine jetti. Arghynnyn  ishinde  Jeti  momyn atalatyn  eldin  kópshiligi, birneshe  top   bolyp  qypshaq  pen  nayman   “qoja  qúlaqtas, molda  sabaqtas”  degendey  qiyn-qystau   zamanda  bir-birine  seriktes,  niyettes  bolyp  Esil-Núra arasyna tu tikti. Kishi  jýzdin  basy  týgel  qosylatyn  jeri Yrghyzdyn  boyy, Ábilqayyr  hannyn  ordasy  sol  ózennin  boyynda.  Arghynnyng Bes Meyram tarmaghynyng balalary kelgen uaqytta Naymannyng birtalay bóligi, sonyng ishinde Qarakerey men Qyzay Esil men Núranyng arasynda otyrghany myna bir anyzdan da bilinedi: «Baghzylardyng aituyna qaraghanda 40 ýy Temesh (Altay) kóship kelgende búl jerde nayman otyr eken, bir týnning ishinde olardyng qyryq baytalyn jep qoyypty. Sonda naymandar: «biz senderge jep qoyghan baytaldaryndy qaytar demeymiz, ol senderge erulik jәne qonaqasy bolsyn. Bir auyldyng ishinde bir ýy ash bolsa býkil auyl ash bolady, bir auyl ash bolsa býkil ru ash bolady, odan da bizding ózimiz keteyik» dep kóship ketken eken»  (Materialy po kirgizskomu zemlepolizovanii, sobrannye y razrabotannye ekspedisiey po issledovanii stepnyh oblastey. Pod rukov. F.Sheribny. T.4.Semipalatinskaya oblasti, Pavlodarskiy uezd.-Voronej, 1903. s.10).

 

Esenkeldi batyr aty tarihta qattauly

Qyzaydyng bergi tarihynda Esenkeldi batyrdyng aty erekshe atalady. Derekterge qarasaq «Abylay zamany» atalatyn erlik dәuirining ýlken túlghalarynyng biri. Batyrdyng atyn elge tanytqan qymbat derekting biri Shynjang qazaqtary arasynan shyqqan Dosper Sauryqúlynyng (1894-1971) «Esenkeldi» jyry. Jogharyda biz osy jyrdan Qúdaynazar batyrdyng qalmaqqa qarsy soghysyp  qyzymen birge ólgen  әngimesin keltirdik.

Álqissa, Qúdaynazar ólgen song onyng ýsh úlynyng taghdyry ne boldy degen mәselege keleyik. Dosper әngimesine qaraghanda Qúttymbetting ýlken úly Qarabas  «Sheshesin ýsh jetimning alamyn dep», aighyrday azynap maza bermegen song Qúdaynazardyng kelinshegi bir týnde túlypqa airan qúiyp, azyqqa qúrt, irimshik týiip, jenildep bir kisilik kiyim alyp, balalarymen  qashyp shyqsa kerek. Sonda kishisi Súltankeldi emshektegi bala, ortanshysy Esenkeldi jeteleuge kónedi eken. Jolymbet ekeuinen ýlkeni artynan ózi jýrip kete berdi. Anyzgha qaraghanda jesir kelinshek tórkini Saryýisinge kelip, sol jerge kelip panalaydy-mys. Zamannan zaman ótti, ýsh úlda  teng erjetti.  Jolymbet - mal iyesi momyn boldy, Minezi qoydan juas, qonyr boldy. Senimdi, tiyanaqty el-júrtyna, Kәdimgi qariyaday porym boldy. El sýigen Esenkeldi serke boldy, Kenjesi Súltankeldi erke boldy. Jaqsylyq jamandyqpen ekeui - egiz, Búl baqyt ýsh jetimge erte qondy.

Erjetken song ýsh úl óz elderine qaytty. Arystanday ýsh azamat elge kelip Begimbet, Derbis, IYtemgen, Menis bolyp, Qyzay balasy  at shaptyryp, toy jasady.  Búl toygha Er Qabanbay batyr keldi deydi. Esenkeldi men Qabanbay dostyghy osy jerden bastalady. Naymannyng altyn tuy Qabanbay batyr Esenkeldi ýiine kelip qonghan kýni, qatyny  úl tuyp «Balanyng atyn ózim qoyamyn», - dep, «Qabanbay, Qabanbay» dep atyn qoydy. Eshkimge óz atymdy qoyghyzbaushy em, Kónilim tartty saghan jaqyn», - deydi. Qyzaydyng óz ishinde Esenkeldi úlynyng atyn Qabanbay qoyyp túryp «Kótere alsang Qabanbay bolasyn, kótere almasang Jamanbay bolasyn» degen sóz bar. Qazaqtyng sol zamandaghy bas batyry, jaugershiliktegi has batyry Qarakerey Qabanbay ordasy ol kezde Qaraótkelden sәl shyghysqa qaray, Núra ózenine ong qaptalynda bolatyn.

Osy oqighadan bastap biz Esenkeldi batyrdy ylghy da Qabanbay batyr janynan kóremiz. Endi ghana el kózine týse bastaghan Qyzaydyng batyr azamatyn Abylay ordasyna alyp baryp, qazaqtyng kemenger basshysymen  tanystyratyn da Qabanbay. Dosper aqyn ózining babasy Esenkeldige qatysty búl oqighany erkeshe shabyttanyp jyrlaydy: «Ýyine qaytqanynda er Qabanbay, Babamdy Qayyp by men shaqyrdy endi. Barady ata úlynan júrt bastyghy, Abylay eldi jiyp jatyr, - deydi. Qalaysha jaudan aman el qorghaymyz, Sol jerde qorytamyz aqyl, - deydi».

Búl kezende Jonghariya memleketi jantәsilimge jaqyndaghan edi. «Paluannyng jamany - shaldyrghan song ókiner, kýzetshining jamany - aldyrghan song ókiner” deydi, onyng basshylyghynda jýrgen azamattardyng uayym-qayghysy kóbeye týsti. Ókingenmen ne shara, Jonghariya tozyghy jetken mataday toz-toz bolyp barady. Endi qazaq kerey, nayman, ýisin rularynyng kóne qonysy bolghan, kezinde Týrik qaghanattarynyng jeri Altay men Tarbaghataydy, Jetisu men Shyghys Týrkistandy ne de bolsa qaytarmaqqa uaghdalasty. “Jauyn ayaghan jaraly qalady” – endi Jonghariyany ayaghanymen is bitpeydi. Sau-tamtyghy qalsa qazaqtyng qúramynda jeke bir úlys-el bolyp túrar, qalmasa ol da joq.

Burabayda bas batyrlarymen aqyldasqan Abylay endi ýsh jýzding qazaghynyng qaruly azamatyn Úlytaugha jinaugha bel baylady. Búl jaugershilikke toly HÝIII ghasyrdyng tura teng ortasy, 50-shi jyldardyng basy bolatyn.  Qazaqtyng shejirelerinde búl zamandy:  «Sadaq belde dap-dayar, nayza qolda, At beldeude túrady, týie – qomda, - dep suretteydi. Qyzay elining batyrlary Abylay ordasynyng shyghystan qorghaytyn qalqany qyzmetin atqarushy  edi.

1756 jyly Jonghariyadan Ámirsana bastaghan bir top qalmaq bekzadalarynyng kómek súrap qazaq jerine kelgeni mәlim. Abylay ordasynyng tapsyrmasy boyynsha Ámirsanagha abaq-kerey Qojabergen men  qyzay Esenkeldi batyrlar qomqorlyq jasaghan.  El auzyndaghy anyzda «Abylay Ámirsanany Esengeldi batyrdyng auylynda saqtaghan edi» delinedi.  Ámirsana men Esenkeldi dos bolyp, Esenkeldi bir balasyna Ámirsananyng atyn qoyghan. Odan taraghan úrpaq qazir Qyzaydyng ishinde ósken atanyng biri.

Qara qalmaqty jenip shyghysqa jyljyghanda da qyzaylar alda boldy. Nayman balasy shyghystaghy ejelgi qonysyna qaray jyljyghandy dúrys kórdi me, әlde  Abylay ordasynda qazaqtyng iygi-jasqylary bas qosqan keneste osynday sheshim qabyldandy ma, әiteuir el kóshting basyn Altay men Tarbaghataygha búrdy. Dosper «Osylay Ayagózge keldi Qyzay» dese,  Qúrbanghaly Halid bolsa «qazaqta Qyzaydan búryn Ayagóz manyna qonghan el joq edi» deydi (Q.Haliyd. Tauarih hamsa. Almaty,1992. 109 b.).  «Tauarih hamsada» jazylghanday Ámirsana býligi basylghan song Ayagóz ózenine qúyatyn Laysu-Batpaqsu degen jerde qazaq, qalmaqtyng basshylary kelissóz ótkizip, bitimge keledi. Olar kókqasqa aighyr, qarabas qoshqar soyyp, qoldaryn qangha matyryp: talanghan mal, aqqan qan salauat desedi. Qúrbanghaly Halid keltirgen derekter boyynsha búl kelissóz 1757 jyly bolghany mәlim. Osy bas qosudyng shyghynyn Ayagóz boyyna ózgeden erterek ornyqqan Qyzay balasy kóterip alady.  «Eki jaq (qazaq-qalmaq) bitimge kelgennen keyin qazaqtar aqyryndap ilgerley berdi. Ayagóz ózeninen ótip Alakólge, ber jaghy Zaysan, Tarbaghatay tauyna sheyin asty» dep jalghaydy sóz ózegin Q.Haliyd. Qyzay taghy da kóshting aldyna týsip Tarbaghatay ónirindegi Barlyqqa toqtaydy. Qytay derekterine qaraghanda qazaq 1760 jyldary Kóksu, Barlyq, Altynemelden asyp Ile ónirine deyin mal ótkizip, eptep kóship kele bastaghan. Qyzay rulary alghashynda Tarbaghatay ónirine (Toqta- Barlyqqa) kelip, mekendep, onan son  Búratala arqyly Ile ónirine barghan.

Esenkeldi batyr osy kóshting basynda boldy jәne osy arqyly Abylay hannyng shyghys sayasatynyng iske asuyna ýlken ýles qosty. Batyr turaly birtalay әngimelerdi Qytay men Qazaq ordasy arasyndaghy elshilik habarlarynan kezdestiremiz. Dosper jyrynda da Esenkeldi batyrdyng Abylay elshilikterin Qytaygha bastaghan saparlary kórinis tapqan. Esenkeldi batyrgha Ejen han berdi deytin kók tas turaly qyzay aqsaqaldary birtalay әngime aitady, asyl kók tas olardyng qolynda әli de bar.  Bir әngimege qaraghanda qazaq elshiligi qaytarda  Ejen hannyng ordasynda dastarhan jayylypty,  ydys-ayaqtyng bәri  altyn edi. Sol kezde  Esenkeldi bir kýlip, bir qyzaryp otyrsa kerek, sonda Ejen han: - Nege kýldin, Esenkeldi? Jasyrmay syryndy ózing aitshy dedi. Sol kezde batyr jasynda bastan keshken mehnatty, qorlyqty aityp, sheshesining «Balam, as jeysing altyndaghan tabaqpen, Bir Jaratqan ómir berse saghan» degenin esine aldy,-deydi.

Qyzay arasynda Abylaydyng bir balasy Qasymnyng ýlken úly Esenkeldining aty Qyzay Esenkeldi batyrdyng qúrmetine qoyylyp edi delinedi. Búl oqigha Esenkeldi batyr elshilik júmystaryna belsene aralasyp jýrgen 1760 jyldardyng ortasyna qaray boldy ma dep shamalaymyz. Esenkeldi batyr búl kezde erligimen әbden elge tanylghan, ómirden tәjiriybe jinaghan, talay ret shet elge elshilikti bastap baryp aqjoltay atanghan kezi.  Qasym tórening sheshesi Topysh Han Ordasy Burabaygha 1743 jyly hanym bolyp  keldi.  Qasym súltan 1745 jyly tudy degende, onyng ýlken úly Esenkeldi eng erte degende 1765 jyly tuuy mýmkin: «Auylyna babam qonyp jatqan kýni, Qasymnyng úl tuypty qatyny endi. Yrymdap Esekene qoyghyzypty, Abylay nemerening atyn endi».  Endeshe Qyzay Esenkeldi batyr osy jyly han ordasy Burabaygha әr týrli sharualarmen kelip jýrdi, eki ortada baylanys ýzilgen joq  dep aita alamyz.

Burabaydaghy Abylay han ordasymen eki aradaghy baylanys HIH ghasyrdyng ortasyna deyin ýzilmegenin Qyzaydyng Kenesary hannyng kegin alamyz dep qyrghyzdy shapqan oqighalarynan da angharamyz. Kek alamyz dep Alataugha attanghan qoldy bastaghan belgili batyrlar - matay Tәneke men qyzay Qúdaymendi deydi.

 

Qyzaydyng tegi qadym zamangha bastaydy

Erlik dәuirining birtalay әngimelerining basyn sholdyq, endi osy Qyzaydyng tegi kim degen mәselege keleyik. Ol ýshin biz  ataqty Áripting aqyn Kókbaygha aitqan «...Arghyngha senen kóri Qyzay jaqyn»  degen sózine tәpsir jasap kóremiz.  Árip pen Qókbay bir-birimen zamandas, óz zamanynyng asa bilimdi, aqyn azamattary. Ol zaman jalang sózding zamany emes, myqty azamattardyng arasynda  astarsyz eshtene de aitylmaydy. Kókbay Tobyqtynyng Kókshe degen atasynan, Árip bolsa Sadyr úrpaghy, sheshesi Kókshe, sol sebepti naghashy-jiyen bolyp ekeui ayausyz qaljyndasady, biraq eki arada jau pighyl joq. Árip qanday tarihty menzep túr ? Endi soghan keleyik, búl jerde bayyrghy tarihsyz bolmaydy, mynjyldyqtan әri oqighalar aitylyp túr. Q.Halidtyng «qazaqtyng qariyalary mynjyldyqtyng ishinde adaspaydy» degeni este bolsyn.

Tobyqty Arghyn ishine Bes Meyram emes, Jeti Momyn qatarynda  kiretini sózsiz. Shejire týzuding zandylyghy boyynsha Bes Meyram әuel bastan bar da, Jeti Momyn Arghyngha keyin qosylghany anyq. Qay zamanda qosyldy degen súraq tuady ?

Bizding jyl sanauymyzdan ýsh mynday jylday búryn qazaq dalasynda eki ýlken úlysty kóremiz, biri «Avesta» siyaqty asyl múrany qaldyrghan Arian, ekinshisi «Oghyz qaghannyn» qissasyn jyrlaytyn Túran elderi edi. Birtalay zaman aghayyndy-inili bolyp túrghan eki úlys ta ósti. Arian eli sol kezde adam sany mol, ózgeden ýstem edi, maly kóp edi, úshy-qiyrsyz Saryarqa dalasyna syimady. «Avesta» bylay deydi:  «Endi, mine, Jәmshid patshalyghy ýshin toghyz jýzinshi qys ta týsti. Sonda búl jer irili-úsaqty malgha, adamgha, it pen qúsqa, qyp-qyzyl bop janghan otqa tolyp ketti. Irili-úsaqty mal men adam ózine oryn taba almady... Sonda Jәmshiyd  qyrgha shyqty, Kýnning baghdaryn bayqady, ózining altyn mýiizine ýrledi, qamshysyn sermedi: “Aynalayyn  Spenta-Armaytiy,  menin  malym  men  adamym syisyn, jazyl endi, qanatyndy jay”,– dep jalyndy. Osylaysha   jerdi búrynghy kólemining ýshten ýshine deyin úlghaytty, jәne osy jerde irili-úsaqty mal jayylym tapty, adam balasy ózining tilegine, erkine say ómir keshti. Jaratushy Ahura Mazda – Kók Tәnirimen  birge danqty  Arianam-Baydja belinde (Arqa beli), Barukasha kóli (Aqsaqal Barby kóli) jaghasynda mәjilis qúrdy. Tumysy bólek mol tabyndardyng iyesi, adamzat  balasynyn  en  jaqsy  ókilderimen  birge  danqty  Arianam  Vaydjagha  Jәmshid te  keldi. Sol jerde Ahura-Mazda Qúday bylay dedi: «O, qasiyetti Jәmshiyd, myna jalghan dýniyege qys ta keler, aldymen qardyng qara búlty Qarataugha jauar. Osy súmdyq júttan malynnyng ýshten biri ghana qalar, onyng ózinde ózen jaghasyndaghy qalyng qamys pen taudyng aghashyna panalap. O, Jәmshiyd, myna jalghan dúniyede qoydyng túyaghynyng izin kezdestiru ghajap qaldyrar» (Avesta.M., 1993. – 176-180-bb).

Arian eline jút keldi, onyng ýstine Túranmen til tabysa almady. Eki arada dau tudy, birinishisi - Ortalyq Qazaqstannyng ken oryndaryn bólise almady, ekinshisi – Alladan týsken tórt kitaptyng biri Zәbýrdi Arian qabyldap, Túran qabyldamady. Osy auyr jút pen ruhany kiykiljing sebebinen Arian júrty bir jaghy Ýndistan, bir jaghy Iran qyratyna, bir jaghy Altay taularyna kóshti. Qola dәuirining sonyna qaray qazaq dalasyna Túran eli iyelik qyldy. Osy órkeniyetten saq (saha) qauymy ósip shyqty. Saq mәselesin Qazaqstan tarihyna qatysy bar adam ainalyp óte almaydy, men de oqulyqtardy jazghan kezde azdy-kópti derekter negizinde sholyp ótip jýrgen taqyryp. Mәselening sheshimi «Saq» jәne «skiyf» ataularynda. Osy eki atauda da orystyq jәne sovettik tarihnamadan kele jatqan qatelik bar. Terminde qatelik bolghan song arghy jaghy belgili. Biz qazirgi jyl sanauymyzgha, yaghny Isa payghambar tughangha deyingi birinshi mynjyldyqta Jetisu men Týrkistannan Qarateniz boyyna, Altay taularynan Horezmge deyingi territoriyany «saq» atauyna ie bolghan kóptegen taypalar mekendedi dep jazamyz. Shyn mәninde irandyq jazbalarda «saq» emes «saha». «Tarih atasy» Gerodot (b.z.b. V gh) olardy «skuz» dep ataydy. Semit derekterinde búl halyq «ishguzay» jәne «ishkuz» týrinde kezdesedi. Biz orys transkripsiyasynyng jetegimen әli «skiyf» dep jýrmiz, mәsele kóne grek әlipbiyindegi «ó» әrpining qalay oqylatynyna baylanysty.  Búdan shyghatyn qorytyndy bireu bizding saq, nemese skif (skuz, ishguzay) dep jýrgenderimiz ishki oghyzdar. Dala túrghyndarynyng ekinshi atauy - qanly, yaghny dala adamy (qan-shóleyt dala degen maghyna beredi).

Endi múnyng bәrining Qyzaygha qanday qatysy bar dep otyrsyz ghoy? Qyzaydyng ata-babalary da arian qauymdary  ishinde osy aumaly-tókpeli zamanda Altaygha audy. Keyin arian  júrty  Úly dalanyng shyghys qaptalynda qiyat әuletin taqqa otyrghyzyp  Ghún (Kýn) patshalyghyn qúrdy.  Osy patshalyqtyng ontýstik qaptalynda Ýisin, batys qaptalynda - Qanly siyaqty erteden aralas elder bar edi. Ýisinder alghashqy kezende Shyghys Týrkistandy mekendep, al yuechji taypalary ontýstik-batysqa jer aughan son, Jetisu men Ferghana (Davani) ólkelerine ornyqty.  Qytay jazbalaryna qarasaq Ile óniri ertede yuechjige tiyesili bolghangha úqsaydy. Bizding zamanymyzdan búrynghy III ghasyrda olar ghúndardyng batys jaghyndaghy Dunhuang men Chilan tauy aralyghyn qonystanghan el edi. Ghúndardyng shabuylynan ýrikken yuechji taypalary ózderining búrynghy mekenin tastap, Ile ózenining alqabyna qonys audarady. Búdan búryn Ile ózeni alqaby se (saq) taypalarynyng mekeni bolugha tiyisti, qonys audaryp kelgen yuechjiler búl jerdi basyp alady. Yuechjilerding ontýstikke kóshe almay qalghan bir bólegi Nanshani tauyna sheginip, ol jerdegi taypalarmen aralasyp ketti. Yuechjiler Ile ónirine qonys audarghan son, Ýisin biyligi ghúndardyng kómegine sýienip jana qonystanyp jatqan kórshilerine shabuyl jasap, olardy batysqa qaray yghystyryp jiberdi de, Ile ózeni alqaby men Ystyqkól alabyndaghy qúnarly qonysqa kelip ornyghady.  Osylaysha Ýisin qúramyna tek qana yuechji ghana, onyng qúramyna engen se, yaghny saqtar da endi.  Ile ózeni alabyna auysqannan keyin ýisin eli tez damyp  irgeli memleketke ainaldy.

Sol dәuirdegi kórnekti odaqtyng biri - qanlylar, әuelden Syrdariya men Ertis arasyndaghy ólkemen tyghyz baylanysty (Avestada Syr boyyna qatysty Kanhga atauy kezdesedi)! -Mine, Áripting Kókbaygha «...Arghyngha senen kóri Qyzay jaqyn» deuining syry osy. Arian ishinde kóbi arghyn bolatyn, al oghyzdar qanly arasynda edi. Áriyne, ghún, ýisin, qanly qauymdarynyng qonystanu mәselesi tolyq sheshildi deuge әli erte, onyng ýstine halyqtardyng ghúndar bastaghan qoly qonys audaruy kezeninde (III gh. bastap) etnoterritoriyalyq kartagha eleuli ózgerister engeni dausyz.

(Jalghasy bar)

Jambyl Omarúly Artyqbaev, Tarih ghylymdarynyng doktory, Gumiylev atyndaghy EÚU-ning professory

Abai.kz