ەل باسىمىز ۇسىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا  «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر گەوگرافياسى» ەكسپەديتسياسىمەن استانا ىرگەسىندەگى ماكسيموۆكا، سەمەنوۆكا، جايناق، جولىمبەت اۋىلدارىنا بارعاندا باستالعان اڭگىمە ويدا جوقتا ۇلكەن ماقالاعا اينالدى. وقىرمان قاۋىمعا ماقالانى ۇسىنا وتىرىپ وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ جاڭا باستالىپ جاتقانىن، اللا دەنساۋلىق بەرسە بۇل ىزدەنىستەرىمىز ءالى دە جالعاسا تۇسەتىنىن ەسكەرتەمىز.

«اقتابان شۇبىرىندى» زامانى تۋرالى ءبىر ۇزىك اڭگىمە

ءبىزدىڭ از-ماز ىزدەنىستەرىمىزدىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى استانادان اتباسارعا شىعار اۋىزداعى سەمەنوۆكا اۋىلى سول زاماندا قىزاي قارامەندى باتىردىڭ قىستاۋى بولعانى انىقتالدى. شەجىرەدە  قارامەندى باتىر جاۋگەرشىلىك زامانداعى قىراعى، قاسيەتتى ادام ەدى دەيدى.  شىڭجاڭ قازاقتارى اراسىنان شىققان دوسپەر ساۋرىقۇلىنىڭ (1894-1971) «ەسەنكەلدى» جىرىندا (بۇل جىر  1984 جىلى بەيجىڭ «ۇلتتار» باسپاسىندا «قازاق قيسسالارى جيناعىنىڭ» 1-كىتابىندا «قىزاي تاريحى»، 1990 جىلى اتالعان جيناقتىڭ 2-كىتابىندا «ەسەنكەلدى» دەگەن اتپەن جاريالاندى)  قىزاي باتىرلارى تۋرالى ءبىرتالاي دەرەكتەر بار ەكەن. بىردە اتاقتى ەسەنكەلدى باتىر ەكەۋى قۇتتىمبەتتىڭ اۋىلىندا تۇستەنىپ وتىرسا، "باتا بەرىپ اتتاناڭىزدار" دەپ، اياعى اۋىر كەلىنشەكتى الدارىنا اكەلىپتى. قارامەندى باتىر اقكوڭىل ادام ەكەن، باتا بەرىپ سىرتقا شىققان ۋاقىتتا، ەسەنكەلدى «باتانى بەكەر بەردىڭ-اۋ، ەندى قۇتتىمبەت ءوسىپ، سەنىڭ ۇرپاعىڭ وسپەي قالادى» دەگەن ەكەن-ءمىس. قالماقپەن سوعىستىڭ كەزىندە جاۋدىڭ قاراۋىل قارايتىن قىراعى قىزىنا عاشىق بولىپ، جۇرتتىڭ «ەكى قىراعىدان سۋ قاراڭعى تۋادى» دەگەنىنە قاراماستان، سونى الىپ بالاسى سۋقاراڭعى بولعان ەكەن دەسەدى. 1922 جىلى قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى جاڭا ورناپ جاتقان تۇستا قاراوتكەلدىك قازاق ازاماتتارى قارامەندى باتىردىڭ بەيىتى ماڭىندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قازا تاپقانىنا 75 جىل تولۋىنا ارناپ اس بەرىپ، ات شاپتىرىپ ۇلكەن جيىن وتكىزگەن ەكەن. وسى استا قازاقتىڭ حان كەنەسى، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن سەرىكتەرى ناۋرىزباي، اعىباي، جانايدار، جەكە باتىر، بۇعىباي، تاناش، باسىعارالاردىڭ اتتارى اتالىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنا دۇعا وقىلىپتى. اس سوڭىندا قازاق ازاماتتارى اقمولانىڭ سول كەزدەگى كورنەكتى ۇلكەن بازار كوشەسىن كەنەسارى-ناۋرىزباي كوشەسى دەپ اتاعان ەكەن. كەيىن كەڭەس وكىمەتى ەسىن جيىپ، قازاقتى بۇعاۋعا سالعان ۋاقىتتا بۇل كوشە ك.ماركس كوشەسى اتانىپ كەتتى. بىراق قازاق ماڭدايىندا باعى بار حالىق، اقىرى ولدىك-تىرىلدىك دەگەندە اتالارىمىز ارمانداعان، باسىن بايگەگە تىككەن، تىزەدەن قان كەشكەن تاۋەلسىزدىككە دە جەتتىك. سول تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر كورىنىسى ك.ماركس كوشەسى قايتادان كەنەسارى اتىنا بەرىلدى. ال ەجەلدەن حاندار مەن باتىرلار جايلاعان قاراوتكەل وڭىرىندە جاڭا استانا بوي كوتەردى.

قارامەندى باتىرمەن قاتار وسى جەردى قىزايدىڭ اتاقتى باتىرلارى جايناق پەن بارماق تا قونىس قىلعان. وسى جەردە ەسەنكەلدى باتىر اتى جەر-سۋ اتاۋلارىندا ساقتالدى ما دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى ؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا نۇرانىڭ ءبىر سالاسى ەسەنكەلدى وزەنى باتىر اتىنا قاتىستى بولۋى مۇمكىن، ارينە، بۇل تاراپتا ءالى دە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. بارماق باتىر اۋىلى قازىرگى كۇنى ماكسيموۆكا اتالادى، ال جايناق اۋىلى ءوزىنىڭ اتىن ساقتاپ قالدى. قازىرگى كۇنى جايناق ستانتسياسى، جاڭا جايناق اۋىلى بار. بۇرىڭعى جايناق اۋىلىندا تەك قانا قورىم ساقتالعان.  اكىمشىلىك جاعىنان بۇل اۋىلداردىڭ ءبارى تسەلينوگراد اۋدانىنا قارايدى.

وسى جەردەن ءسال جوعارى قىزايدىڭ جولىمبەت اۋىلى 1930-شى جىلداردان التىن رۋدينگى ەسەبىندە بەلگىلى، اقمولا وبلىسى شورتاندى اۋدانىنىڭ قۇرامىندا.  جولىمبەت جوعارىدا ايتىلعان قۇداينازاردىڭ ۇلكەن ۇلى، ەسەنكەلدىنىڭ اعاسى، مالساق، شارۋا ادامى بولعان ەكەن دەلىنەدى. قىزايدىڭ وسى ماڭدى جايلاعانىنىڭ ءبىر قىزىقتى بەلگىسى كوكشەتاۋ-بۋرابايدىڭ باۋرايىندا ابىلايدىڭ ورداسىنىڭ شىعىس جاعىنداعى اباقاي قىراتى. وزگە قازاق جىلاننىڭ تەرگەۋ اتى «تۇيمە» دەسە، قىزاي بالاسىنىڭ جىلاندى «اباقاي» دەيتىنى ءتىلشى عالىمدارعا بەلگىلى بولۋى ءتيىس. سونىمەنەن «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى اۋىر زاماندا سارىارقاعا كەلگەن قىزاي اتالارى قازىر قازاق بالاسى استانا قىلىپ تۋ كوتەرگەن قاراوتكەلدەن بۋرابايعا دەيىنگى جەردى قونىس قىلدى دەپ ايتا الامىز.

بۇل «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى جاعداي ەدى. قىزايدىڭ وعان دەيىنگى تاريحى ىلە بويىمەن، يت ىشپەس الاكول دەگەن كولدەرمەن بايلانىستى ەكەنى شەجىرەدە  ايتىلادى. ءحۇىى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قازاق «قارا قالماق»  اتاعان دۇربەن -ويرات ەلى كۇشەيىپ قازاقتى التاي، ىلە، تارباعاتايدان ىعىستىردى.  بۇل زاماندى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە «باستاپقى اقتابان» دەپ اتايدى. 1652-ءشى  جىلى  قازاق  پەن  قالماقتىڭ  سوعىسى  كەزىندە  سالقام جاڭگىر  حان ءولدى، وسىدان باستاپ  قازاق  سىرداريا  بويىنا  ۇيلىعىپ، ءبىر  جاعى  ەدىلگە،   ءبىر  جاعى ەرتىسكە  يەك  ارتاتىن  حان  جايلاۋىنان  ايرىلدى. «باستاپقى  اقتاباندى»  قالىڭ نايمان شىققان دۋلاتتان اسىرىپ  بارلىق  بوياۋىمەن، قايعى-زارىمەن  ولەڭ   ورنەكتەرىنە  تۇسىرگەن ەشكىم دە جوق:

«اتا  قونىس  ارقادان

باسىندا  قازاق  اۋعاندا،

كۇزدى  كۇنگى  نوسەردەي

كوزىنىڭ  جاسى  جاۋعاندا،

اقتابان بوپ شۇبىرىپ، 

اسىپ  اسقار  تاۋدان  دا،

القا  كولدى   اينالىپ،

اق  قايىڭدى  ساۋعاندا،

ارىسىن  بەلدەن  ومىرىپ،

قالماق  تارتىپ  باردى   الدى;

ۇيقىسى  ءتۇسسىز  قانباعان،

ەل  قالاپ، ەر  تاڭداعان،

بەرگەن سەرتتەن  تانباعان

اق  قۇبا  ارۋ  جاردى  الدى;

تەڭ ارقانى  قيىلىپ،

ارتقان جۇگى  ءۇيىلىپ،

وردە   شوگىپ نار  قالدى;

كۇز  توقسان  قىستىڭ ماۋسىمى

ەدەرە  تارتساڭ  ازبايتىن،

ايسىز  تۇندە  اداسساڭ،

اۋىلىڭنان  جازبايتىن

اۋدارىپ  الدى  تارلاندى;

اش  كۇزەندەي  بۇگىلتتى

التىن  قارعى  ارلاندى،

اتالىقتاي  اقساقال

اللاسىنا  سيىنىپ،

تىلەگى  مۇلدە  قيىلىپ،

ساجدەدە  جاتىپ  زارلاندى.

انالىقتاي  بايبىشە

كوكىرەگىن  كەرنەگەن،

كۇندىز  كۇلكى  كورمەگەن

كوزىنەن  توكتى  ارماندى.

ەل ءۇشىن  كەشىپ  جانىنان،

ەرەۋىلگە  شىققان  ەر،

ولەكسەسىن  قۇشاقتاپ،

قالا  بەردى  تۋعان  جەر.

قاناتتان  قۇيرىق  ايرىلدى

قاندى  كوز  قايقى  قارا  كەر.

قارا  بۇلتتان  قابىنداپ.

حالىقتى  باستى  قايعى-شەر.

سول  بەتىمەن شۇبىرىپ،

تورعايداي  توزىپ   سىر  ءتۇستى».

(دۋلات باباتايۇلى. زامانا سازى: ولەڭدەر مەن داستاندار (قۇراست. ق.ومىراليەۆ). الماتى، 1991, 88-89 بب).

دوسپەر ساۋرىقۇلى يت ىشپەس الاكولدەگى قىزايدىڭ قالماقپەن سوعىسىن سۋرەتتەي وتىرىپ قۇداينازار دەگەن باتىردى اتايدى. قۇداينازار توعىز اعايىندى بولدى دەيدى اقىن. ءبىر جىلدارى قىزاي ەلىن جاۋ شاۋىپ، جانىن پيدا ەتىپ توسقاۋىلدا قۇداينازار باتىر قالادى:

ايتايىن قۇداينازار باتىردى ەندى،

اعاسىن: - بەرى كەل،- دەپ، شاقىردى ەندى.

قۇتتىمبەت توعىزىنىڭ ەڭ ۇلكەنى،

سالادى اعاسىنا اقىلدى ەندى.

- توعىزدان مەن شىعايىن جان پيداعا،

قاراڭىز، بالا مەن، ءسىز، قاتىنعا ەندى.

قۇداينازاردىڭ  «ءۇش ۇل - جاس، ەر جەتكەنى - ءبىر قىز ەدى». دوسپەر شەجىرەگە سۇيەنىپ سول قىز ەرەكشە قىز ەدى دەيدى: «شارۋاسىن باسقارعانى سول قىز ەدى.  وزىندە ءبىلىم دە بار، ونەر دە بار،  ماقتاسام، سول زاماننىڭ ءدۇلدۇلى ەدى». اكەسىمەن بىرگە «شولپانداي تاڭعى تۋعان جۇلدىز» سول قىزى قالىپ، ەكەۋى دە قاپتاعان قالىڭ جاۋدان مەرت بولادى. ەل كەيىن ەسىن جيناپ، قالىڭ ولىكتىڭ ورتاسىنان ەكەۋىنىڭ سۇيەگىن ازەر تابادى. «باتىردىڭ قۇداينازار ءبىر بەلگىسى، ەكى ەلى جالپاق ەدى قاسقا ءتىسى» ەدى دەيدى، سول قاسقا ءتىس بولماسا تاپاعانداي ەكەن.  وسىلايشا ۇرىككەن ەل سىر بويىنا ءتۇستى.

ارقا جەرىن  قايتارۋ «قايىپ  بۇلىنشىلىگىنەن» كەيىن 1717-1718-ءشى  جىلدارى  باستالدى. «ءبىر جوقتى -  ءبىر  جوق  تابار» دەگەن قازاقتىڭ  ءسوزىنىڭ  جانى بار. تۇركىستانداعى  داعدارىس، اياگوز  تۇبىندەگى  جەڭىلىس، بوگەن، شايان، ارىس  بويىنداعى شايقاستار  ءاز تاۋكە  زامانىندا  جايباراقاتتىلىققا،  مەيىرباندىلىققا  ۇيرەنىپ قالعان  ەلدى  قايتا  شيراتتى. سەنەتىن  سايىپقىران  حانى،  اسكەرىن  باستايتىن حاس  سۇلتانى  جوق  داعدارعان  ەل  ەندى  ءوزىنىڭ  باتىرلارىنىڭ  سوڭىنان   ەردى. بۇل  زاماندا  «قىرىق  جىل   بويى  قىرعىن»  بولاتىنىن  بىلگەندەي  اللا تاعالا  قازاققا  سايدىڭ   تاسىنداي،  شەتىنەن  ىلعي  كوكجال  باتىرلاردى   بەردى.  جان-جاقتان  قاپتاعان  جاۋ،   انتالاعان بارىمتاشى  بولعاندىقتان، قازاقتىڭ   جۋاسىنىڭ  ءوزى  دە  شيرىعىپ  اتقا  ءمىندى. مولداجان  جادايۇلىنىڭ  «قانجىعالى  قارت  بوگەنبايدىڭ  ءبىر   جورىعى»  اتالاتىن  جىرى  ءدال  وسى  دۇربەلەڭ  كەزەڭگە   تىكەلەي  قاتىستى:

ءسوز  قىلىپ  قوزعايتىنىم  ءبىر  بوگەنباي،

باتىرلار  بوكەڭ  سىندى  بولعان  تالاي.

توزعىنداپ  سىردان  قازاق   ۇرىككەن  كەزدە

باستارى  كەتكەن  ەكەن  قوسىلا  الماي.

ەل  بەرمەي  ەرگە بيلىك  قاشا  بەرگەن،

ەسالاڭ  قاسقىر  ءتيىپ  ۇرىككەن  قويداي.

ءات  توپتىڭ  باتىرلارى  ءوز  بەتىمەن،

 ەل  ساقتاپ  كەتكەن  ەكەن  ايرىلا  الماي!

ارقانى اڭساعان  ەلدىڭ  تىلەگى   باتىرلارعا  قامشى  بولدى. اقساقالداردىڭ   باتاسىمەن،  اجەلەردىڭ  تىلەگىمەن  جىگىتتەر  ارقا  جەرىن  مەنشىكتەنىپ  قالعان  قالماقتى  تۇرە  قۋىپ  ءبىر  جاعى  سارىسۋدان  نۇراعا  كەلسە،   ەكىنشى   جاعى  ولكەيەكتىڭ   ءۇش   تارماعىنا  جەتتى، ەندى  1718- ءشى  جىلعى سارىارقاعا  قايتا  كەلگەن   اڭگىمەنى  بايانداۋ  ءۇشىن  سوزدى  دۋلاتقا  بەرەيىك:

«تۋعان جەردى  كوكسەتەر

حالىقتا  سونبەس  سىر  كۇشتى.

ەسىن  جيناپ  العان سوڭ،

بوزبالا  ۇيدە  جاتپادى.

توبىشاق  اتتى  باپتادى،

بولات  سۇڭگى  ساپتادى.

 

اتا  كەگىن  الماققا،

ات  تەرلىگىن  كەپتىرمەي،

ءجيى  اتتاندى  قالماققا.

داۋ  اياعى  اينالدى

جازىلماس  اۋرۋ  تولعاققا.

كەمەلىنە  كەلگەن سوڭ،

ارقانى قازاق  كوكسەدى،

اراسىنان  قالماقپەن

بالەنىڭ  وتى  وشپەدى.

وشپەك  تۇگىل  ۇستەدى.

 

ساۋلىقتى  قىسىر  قالدىرىپ،

قوشقاردىڭ  تۇسپەي   كۇيەگى.

ايعىردان  ءبولىپ  بيەنى،

بۋرادان  ءبولىپ  تۇيەنى،

قايتا  ارقاعا  كوشكەنى.

 

ارقانى   وڭاي  بەرمەدى

ىرگە  تەپكەن   كوپ قالماق

ەل  شايقالىپ، ەل  قانداپ

مال  شابىلىپ، جەر  شاڭداپ،

قىمبات  بولدى  قازاققا

قالماقتان قايتا  جەر  الماق».

سارىارقاعا بوگەنباي باتىر باستاعان جەتى مومىنمەن بىرگە كەلگەندەردىڭ ىشىندە قابانباي باتىردىڭ سوڭىنا ەرگەن نايمان بالالارى دا بار ەدى. كوش ۇلىتاۋدىڭ   باتىس  بوكتەرىن  جاعالاي، ىرعىز-تورعاي  قۋالاي وتىرىپ  وسى  جىلى وردىڭ قارا اعاشىنا  وزەنىنە جەتتى. ارعىننىڭ  ىشىندە  جەتى  مومىن اتالاتىن  ەلدىڭ  كوپشىلىگى، بىرنەشە  توپ   بولىپ  قىپشاق  پەن  نايمان   “قوجا  قۇلاقتاس، مولدا  ساباقتاس”  دەگەندەي  قيىن-قىستاۋ   زاماندا  ءبىر-بىرىنە  سەرىكتەس،  نيەتتەس  بولىپ  ەسىل-نۇرا اراسىنا تۋ تىكتى. كىشى  ءجۇزدىڭ  باسى  تۇگەل  قوسىلاتىن  جەرى ىرعىزدىڭ  بويى، ابىلقايىر  حاننىڭ  ورداسى  سول  وزەننىڭ  بويىندا.  ارعىننىڭ بەس مەيرام تارماعىنىڭ بالالارى كەلگەن ۋاقىتتا نايماننىڭ ءبىرتالاي بولىگى، سونىڭ ىشىندە قاراكەرەي مەن قىزاي ەسىل مەن نۇرانىڭ اراسىندا وتىرعانى مىنا ءبىر اڭىزدان دا بىلىنەدى: «باعزىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 40 ءۇي تەمەش (التاي) كوشىپ كەلگەندە بۇل جەردە نايمان وتىر ەكەن، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ولاردىڭ قىرىق بايتالىن جەپ قويىپتى. سوندا نايماندار: «ءبىز سەندەرگە جەپ قويعان بايتالدارىڭدى قايتار دەمەيمىز، ول سەندەرگە ەرۋلىك جانە قوناقاسى بولسىن. ءبىر اۋىلدىڭ ىشىندە ءبىر ءۇي اش بولسا بۇكىل اۋىل اش بولادى، ءبىر اۋىل اش بولسا بۇكىل رۋ اش بولادى، ودان دا ءبىزدىڭ ءوزىمىز كەتەيىك» دەپ كوشىپ كەتكەن ەكەن»  (ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپولزوۆانيۋ، سوبراننىە ي رازرابوتاننىە ەكسپەديتسيەي پو يسسلەدوۆانيۋ ستەپنىح وبلاستەي. پود رۋكوۆ. ف.ششەريبنى. ت.4.سەميپالاتينسكايا وبلاست، پاۆلودارسكي ۋەزد.-ۆورونەج، 1903. س.10).

 

ەسەنكەلدى باتىر اتى تاريحتا قاتتاۋلى

قىزايدىڭ بەرگى تاريحىندا ەسەنكەلدى باتىردىڭ اتى ەرەكشە اتالادى. دەرەكتەرگە قاراساق «ابىلاي زامانى» اتالاتىن ەرلىك ءداۋىرىنىڭ ۇلكەن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. باتىردىڭ اتىن ەلگە تانىتقان قىمبات دەرەكتىڭ ءبىرى شىڭجاڭ قازاقتارى اراسىنان شىققان دوسپەر ساۋرىقۇلىنىڭ (1894-1971) «ەسەنكەلدى» جىرى. جوعارىدا ءبىز وسى جىردان قۇداينازار باتىردىڭ قالماققا قارسى سوعىسىپ  قىزىمەن بىرگە ولگەن  اڭگىمەسىن كەلتىردىك.

القيسسا، قۇداينازار ولگەن سوڭ ونىڭ ءۇش ۇلىنىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. دوسپەر اڭگىمەسىنە قاراعاندا قۇتتىمبەتتىڭ ۇلكەن ۇلى قاراباس  «شەشەسىن ءۇش جەتىمنىڭ الامىن دەپ»، ايعىرداي ازىناپ مازا بەرمەگەن سوڭ قۇداينازاردىڭ كەلىنشەگى ءبىر تۇندە تۇلىپقا ايران قۇيىپ، ازىققا قۇرت، ىرىمشىك ءتۇيىپ، جەڭىلدەپ ءبىر كىسىلىك كيىم الىپ، بالالارىمەن  قاشىپ شىقسا كەرەك. سوندا كىشىسى سۇلتانكەلدى ەمشەكتەگى بالا، ورتانشىسى ەسەنكەلدى جەتەلەۋگە كونەدى ەكەن. جولىمبەت ەكەۋىنەن ۇلكەنى ارتىنان ءوزى ءجۇرىپ كەتە بەردى. اڭىزعا قاراعاندا جەسىر كەلىنشەك توركىنى سارىۇيسىنگە كەلىپ، سول جەرگە كەلىپ پانالايدى-مىس. زاماننان زامان ءوتتى، ءۇش ۇلدا  تەڭ ەرجەتتى.  جولىمبەت - مال يەسى مومىن بولدى، مىنەزى قويدان جۋاس، قوڭىر بولدى. سەنىمدى، تياناقتى ەل-جۇرتىنا، كادىمگى قارياداي پورىم بولدى. ەل سۇيگەن ەسەنكەلدى سەركە بولدى، كەنجەسى سۇلتانكەلدى ەركە بولدى. جاقسىلىق جاماندىقپەن ەكەۋى - ەگىز، بۇل باقىت ءۇش جەتىمگە ەرتە قوندى.

ەرجەتكەن سوڭ ءۇش ۇل ءوز ەلدەرىنە قايتتى. ارىستانداي ءۇش ازامات ەلگە كەلىپ بەگىمبەت، دەربىس، يتەمگەن، مەڭىس بولىپ، قىزاي بالاسى  ات شاپتىرىپ، توي جاسادى.  بۇل تويعا ەر قابانباي باتىر كەلدى دەيدى. ەسەنكەلدى مەن قابانباي دوستىعى وسى جەردەن باستالادى. نايماننىڭ التىن تۋى قابانباي باتىر ەسەنكەلدى ۇيىنە كەلىپ قونعان كۇنى، قاتىنى  ۇل تۋىپ «بالانىڭ اتىن ءوزىم قويامىن»، - دەپ، «قابانباي، قابانباي» دەپ اتىن قويدى. ەشكىمگە ءوز اتىمدى قويعىزباۋشى ەم، كوڭىلىم تارتتى ساعان جاقىن»، - دەيدى. قىزايدىڭ ءوز ىشىندە ەسەنكەلدى ۇلىنىڭ اتىن قابانباي قويىپ تۇرىپ «كوتەرە الساڭ قابانباي بولاسىڭ، كوتەرە الماساڭ جامانباي بولاسىڭ» دەگەن ءسوز بار. قازاقتىڭ سول زامانداعى باس باتىرى، جاۋگەرشىلىكتەگى حاس باتىرى قاراكەرەي قابانباي ورداسى ول كەزدە قاراوتكەلدەن ءسال شىعىسقا قاراي، نۇرا وزەنىنە وڭ قاپتالىندا بولاتىن.

وسى وقيعادان باستاپ ءبىز ەسەنكەلدى باتىردى ىلعي دا قابانباي باتىر جانىنان كورەمىز. ەندى عانا ەل كوزىنە تۇسە باستاعان قىزايدىڭ باتىر ازاماتىن ابىلاي ورداسىنا الىپ بارىپ، قازاقتىڭ كەمەڭگەر باسشىسىمەن  تانىستىراتىن دا قابانباي. دوسپەر اقىن ءوزىنىڭ باباسى ەسەنكەلدىگە قاتىستى بۇل وقيعانى ەركەشە شابىتتانىپ جىرلايدى: «ءۇيىنە قايتقانىندا ەر قابانباي، بابامدى قايىپ بي مەن شاقىردى ەندى. بارادى اتا ۇلىنان جۇرت باستىعى، ابىلاي ەلدى جيىپ جاتىر، - دەيدى. قالايشا جاۋدان امان ەل قورعايمىز، سول جەردە قورىتامىز اقىل, - دەيدى».

بۇل كەزەڭدە جوڭعاريا مەملەكەتى جانتاسىلىمگە جاقىنداعان ەدى. «پالۋاننىڭ جامانى - شالدىرعان سوڭ وكىنەر، كۇزەتشىنىڭ جامانى - الدىرعان سوڭ وكىنەر” دەيدى، ونىڭ باسشىلىعىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ۋايىم-قايعىسى كوبەيە ءتۇستى. وكىنگەنمەن نە شارا، جوڭعاريا توزىعى جەتكەن ماتاداي توز-توز بولىپ بارادى. ەندى قازاق كەرەي، نايمان، ءۇيسىن رۋلارىنىڭ كونە قونىسى بولعان، كەزىندە تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ جەرى التاي مەن تارباعاتايدى، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاندى نە دە بولسا قايتارماققا ۋاعدالاستى. “جاۋىن اياعان جارالى قالادى” – ەندى جوڭعاريانى اياعانىمەن ءىس بىتپەيدى. ساۋ-تامتىعى قالسا قازاقتىڭ قۇرامىندا جەكە ءبىر ۇلىس-ەل بولىپ تۇرار، قالماسا ول دا جوق.

بۋرابايدا باس باتىرلارىمەن اقىلداسقان ابىلاي ەندى ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعىنىڭ قارۋلى ازاماتىن ۇلىتاۋعا جيناۋعا بەل بايلادى. بۇل جاۋگەرشىلىككە تولى ءحۇىىى عاسىردىڭ تۋرا تەڭ ورتاسى، 50-ءشى جىلداردىڭ باسى بولاتىن.  قازاقتىڭ شەجىرەلەرىندە بۇل زاماندى:  «ساداق بەلدە داپ-دايار، نايزا قولدا، ات بەلدەۋدە تۇرادى، تۇيە – قومدا، - دەپ سۋرەتتەيدى. قىزاي ەلىنىڭ باتىرلارى ابىلاي ورداسىنىڭ شىعىستان قورعايتىن قالقانى قىزمەتىن اتقارۋشى  ەدى.

1756 جىلى جوڭعاريادان ءامىرسانا باستاعان ءبىر توپ قالماق بەكزادالارىنىڭ كومەك سۇراپ قازاق جەرىنە كەلگەنى ءمالىم. ابىلاي ورداسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا امىرساناعا اباق-كەرەي قوجابەرگەن مەن  قىزاي ەسەنكەلدى باتىرلار قومقورلىق جاساعان.  ەل اۋزىنداعى اڭىزدا «ابىلاي ءامىرسانانى ەسەنگەلدى باتىردىڭ اۋىلىندا ساقتاعان ەدى» دەلىنەدى.  ءامىرسانا مەن ەسەنكەلدى دوس بولىپ، ەسەنكەلدى ءبىر بالاسىنا ءامىرسانانىڭ اتىن قويعان. ودان تاراعان ۇرپاق قازىر قىزايدىڭ ىشىندە وسكەن اتانىڭ ءبىرى.

قارا قالماقتى جەڭىپ شىعىسقا جىلجىعاندا دا قىزايلار الدا بولدى. نايمان بالاسى شىعىستاعى ەجەلگى قونىسىنا قاراي جىلجىعاندى دۇرىس كوردى مە، الدە  ابىلاي ورداسىندا قازاقتىڭ يگى-جاسقىلارى باس قوسقان كەڭەستە وسىنداي شەشىم قابىلداندى ما، ايتەۋىر ەل كوشتىڭ باسىن التاي مەن تارباعاتايعا بۇردى. دوسپەر «وسىلاي اياگوزگە كەلدى قىزاي» دەسە،  قۇربانعالي حاليد بولسا «قازاقتا قىزايدان بۇرىن اياگوز ماڭىنا قونعان ەل جوق ەدى» دەيدى (ق.حاليد. تاۋاريح حامسا. الماتى،1992. 109 ب.).  «تاۋاريح حامسادا» جازىلعانداي ءامىرسانا بۇلىگى باسىلعان سوڭ اياگوز وزەنىنە قۇياتىن لايسۋ-باتپاقسۋ دەگەن جەردە قازاق، قالماقتىڭ باسشىلارى كەلىسسوز وتكىزىپ، بىتىمگە كەلەدى. ولار كوكقاسقا ايعىر، قاراباس قوشقار سويىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىپ: تالانعان مال، اققان قان سالاۋات دەسەدى. قۇربانعالي حاليد كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا بۇل كەلىسسوز 1757 جىلى بولعانى ءمالىم. وسى باس قوسۋدىڭ شىعىنىن اياگوز بويىنا وزگەدەن ەرتەرەك ورنىققان قىزاي بالاسى كوتەرىپ الادى.  «ەكى جاق (قازاق-قالماق) بىتىمگە كەلگەننەن كەيىن قازاقتار اقىرىنداپ ىلگەرلەي بەردى. اياگوز وزەنىنەن ءوتىپ الاكولگە، بەر جاعى زايسان، تارباعاتاي تاۋىنا شەيىن استى» دەپ جالعايدى ءسوز وزەگىن ق.حاليد. قىزاي تاعى دا كوشتىڭ الدىنا ءتۇسىپ تارباعاتاي وڭىرىندەگى بارلىققا توقتايدى. قىتاي دەرەكتەرىنە قاراعاندا قازاق 1760 جىلدارى كوكسۋ، بارلىق، التىنەمەلدەن اسىپ ىلە وڭىرىنە دەيىن مال وتكىزىپ، ەپتەپ كوشىپ كەلە باستاعان. قىزاي رۋلارى العاشىندا تارباعاتاي وڭىرىنە (توقتا- بارلىققا) كەلىپ، مەكەندەپ، ونان سوڭ  بۇراتالا ارقىلى ىلە وڭىرىنە بارعان.

ەسەنكەلدى باتىر وسى كوشتىڭ باسىندا بولدى جانە وسى ارقىلى ابىلاي حاننىڭ شىعىس ساياساتىنىڭ ىسكە اسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. باتىر تۋرالى ءبىرتالاي اڭگىمەلەردى قىتاي مەن قازاق ورداسى اراسىنداعى ەلشىلىك حابارلارىنان كەزدەستىرەمىز. دوسپەر جىرىندا دا ەسەنكەلدى باتىردىڭ ابىلاي ەلشىلىكتەرىن قىتايعا باستاعان ساپارلارى كورىنىس تاپقان. ەسەنكەلدى باتىرعا ەجەن حان بەردى دەيتىن كوك تاس تۋرالى قىزاي اقساقالدارى ءبىرتالاي اڭگىمە ايتادى، اسىل كوك تاس ولاردىڭ قولىندا ءالى دە بار.  ءبىر اڭگىمەگە قاراعاندا قازاق ەلشىلىگى قايتاردا  ەجەن حاننىڭ ورداسىندا داستارحان جايىلىپتى،  ىدىس-اياقتىڭ ءبارى  التىن ەدى. سول كەزدە  ەسەنكەلدى ءبىر كۇلىپ، ءبىر قىزارىپ وتىرسا كەرەك، سوندا ەجەن حان: - نەگە كۇلدىڭ، ەسەنكەلدى؟ جاسىرماي سىرىڭدى ءوزىڭ ايتشى دەدى. سول كەزدە باتىر جاسىندا باستان كەشكەن مەحناتتى، قورلىقتى ايتىپ، شەشەسىنىڭ «بالام، اس جەيسىڭ التىنداعان تاباقپەن، ءبىر جاراتقان ءومىر بەرسە ساعان» دەگەنىن ەسىنە الدى،-دەيدى.

قىزاي اراسىندا ابىلايدىڭ ءبىر بالاسى قاسىمنىڭ ۇلكەن ۇلى ەسەنكەلدىنىڭ اتى قىزاي ەسەنكەلدى باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلىپ ەدى دەلىنەدى. بۇل وقيعا ەسەنكەلدى باتىر ەلشىلىك جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن 1760 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي بولدى ما دەپ شامالايمىز. ەسەنكەلدى باتىر بۇل كەزدە ەرلىگىمەن ابدەن ەلگە تانىلعان، ومىردەن تاجىريبە جيناعان، تالاي رەت شەت ەلگە ەلشىلىكتى باستاپ بارىپ اقجولتاي اتانعان كەزى.  قاسىم تورەنىڭ شەشەسى توپىش حان ورداسى بۋرابايعا 1743 جىلى حانىم بولىپ  كەلدى.  قاسىم سۇلتان 1745 جىلى تۋدى دەگەندە، ونىڭ ۇلكەن ۇلى ەسەنكەلدى ەڭ ەرتە دەگەندە 1765 جىلى تۋى مۇمكىن: «اۋىلىنا بابام قونىپ جاتقان كۇنى، قاسىمنىڭ ۇل تۋىپتى قاتىنى ەندى. ىرىمداپ ەسەكەڭە قويعىزىپتى، ابىلاي نەمەرەنىڭ اتىن ەندى».  ەندەشە قىزاي ەسەنكەلدى باتىر وسى جىلى حان ورداسى بۋرابايعا ءار ءتۇرلى شارۋالارمەن كەلىپ ءجۇردى، ەكى ورتادا بايلانىس ۇزىلگەن جوق  دەپ ايتا الامىز.

بۋرابايداعى ابىلاي حان ورداسىمەن ەكى اراداعى بايلانىس ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ۇزىلمەگەنىن قىزايدىڭ كەنەسارى حاننىڭ كەگىن الامىز دەپ قىرعىزدى شاپقان وقيعالارىنان دا اڭعارامىز. كەك الامىز دەپ الاتاۋعا اتتانعان قولدى باستاعان بەلگىلى باتىرلار - ماتاي تانەكە مەن قىزاي قۇدايمەندى دەيدى.

 

قىزايدىڭ تەگى قادىم زامانعا باستايدى

ەرلىك ءداۋىرىنىڭ ءبىرتالاي اڭگىمەلەرىنىڭ باسىن شولدىق، ەندى وسى قىزايدىڭ تەگى كىم دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. ول ءۇشىن ءبىز  اتاقتى ءارىپتىڭ اقىن كوكبايعا ايتقان «...ارعىنعا سەنەن كورى قىزاي جاقىن»  دەگەن سوزىنە ءتاپسىر جاساپ كورەمىز.  ءارىپ پەن قوكباي ءبىر-بىرىمەن زامانداس، ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدى، اقىن ازاماتتارى. ول زامان جالاڭ ءسوزدىڭ زامانى ەمەس، مىقتى ازاماتتاردىڭ اراسىندا  استارسىز ەشتەڭە دە ايتىلمايدى. كوكباي توبىقتىنىڭ كوكشە دەگەن اتاسىنان، ءارىپ بولسا سادىر ۇرپاعى، شەشەسى كوكشە، سول سەبەپتى ناعاشى-جيەن بولىپ ەكەۋى اياۋسىز قالجىڭداسادى، بىراق ەكى ارادا جاۋ پيعىل جوق. ءارىپ قانداي تاريحتى مەڭزەپ تۇر ؟ ەندى سوعان كەلەيىك، بۇل جەردە بايىرعى تاريحسىز بولمايدى، مىڭجىلدىقتان ءارى وقيعالار ايتىلىپ تۇر. ق.حاليدتىڭ «قازاقتىڭ قاريالارى مىڭجىلدىقتىڭ ىشىندە اداسپايدى» دەگەنى ەستە بولسىن.

توبىقتى ارعىن ىشىنە بەس مەيرام ەمەس، جەتى مومىن قاتارىندا  كىرەتىنى ءسوزسىز. شەجىرە ءتۇزۋدىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا بەس مەيرام اۋەل باستان بار دا، جەتى مومىن ارعىنعا كەيىن قوسىلعانى انىق. قاي زاماندا قوسىلدى دەگەن سۇراق تۋادى ؟

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءۇش مىڭداي جىلداي بۇرىن قازاق دالاسىندا ەكى ۇلكەن ۇلىستى كورەمىز، ءبىرى «اۆەستا» سياقتى اسىل مۇرانى قالدىرعان اريان، ەكىنشىسى «وعىز قاعاننىڭ» قيسساسىن جىرلايتىن تۇران ەلدەرى ەدى. ءبىرتالاي زامان اعايىندى-ءىنىلى بولىپ تۇرعان ەكى ۇلىس تا ءوستى. اريان ەلى سول كەزدە ادام سانى مول، وزگەدەن ۇستەم ەدى، مالى كوپ ەدى، ۇشى-قيىرسىز سارىارقا دالاسىنا سىيمادى. «اۆەستا» بىلاي دەيدى:  «ەندi, مiنە، ءجامشيد پاتشالىعى ءۇشiن توعىز ءجۇزiنشi قىس تا ءتۇستi. سوندا بۇل جەر iرiلi-ۇساقتى مالعا، ادامعا، يت پەن قۇسقا، قىپ-قىزىل بوپ جانعان وتقا تولىپ كەتتi. Iرiلi-ۇساقتى مال مەن ادام وزiنە ورىن تابا المادى... سوندا ءجامشيد  قىرعا شىقتى، كۇننiڭ باعدارىن بايقادى، ءوزiنiڭ التىن مۇيiزiنە ۇرلەدi, قامشىسىن سەرمەدi: “اينالايىن  سپەنتا-ارمايتي،  مەنiڭ  مالىم  مەن  ادامىم سىيسىن، جازىل ەندi, قاناتىڭدى جاي”،– دەپ جالىندى. وسىلايشا   جەردi بۇرىنعى كولەمiنiڭ ۇشتەن ۇشiنە دەيiن ۇلعايتتى، جانە وسى جەردە iرiلi-ۇساقتى مال جايىلىم تاپتى، ادام بالاسى ءوزiنiڭ تiلەگiنە، ەركiنە ساي ءومiر كەشتi. جاراتۋشى احۋرا مازدا – كوك تاڭiرiمەن  بiرگە داڭقتى  اريانام-بايدجا بەلiندە (ارقا بەلى), بارۋكاشا كولى (اقساقال باربى كولى) جاعاسىندا ءماجiلiس قۇردى. تۋمىسى بولەك مول تابىنداردىڭ يەسi, ادامزات  بالاسىنىڭ  ەڭ  جاقسى  وكiلدەرiمەن  بiرگە  داڭقتى  اريانام  ۆايدجاعا  ءجامشيد تە  كەلدi. سول جەردە احۋرا-مازدا قۇداي بىلاي دەدi: «و، قاسيەتتi ءجامشيد، مىنا جالعان دۇنيەگە قىس تا كەلەر، الدىمەن قاردىڭ قارا بۇلتى قاراتاۋعا جاۋار. وسى سۇمدىق جۇتتان مالىڭنىڭ ۇشتەن بiرi عانا قالار، ونىڭ وزiندە وزەن جاعاسىنداعى قالىڭ قامىس پەن تاۋدىڭ اعاشىنا پانالاپ. و، ءجامشيد، مىنا جالعان دۇنيەدە قويدىڭ تۇياعىنىڭ iزiن كەزدەستiرۋ عاجاپ قالدىرار» (اۆەستا.م.، 1993. – 176-180-بب).

اريان ەلىنە جۇت كەلدى، ونىڭ ۇستىنە تۇرانمەن ءتىل تابىسا المادى. ەكى ارادا داۋ تۋدى، ءبىرىنىشىسى - ورتالىق قازاقستاننىڭ كەن ورىندارىن بولىسە المادى، ەكىنشىسى – اللادان تۇسكەن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى ءزابۇردى اريان قابىلداپ، تۇران قابىلدامادى. وسى اۋىر جۇت پەن رۋحاني كيكىلجىڭ سەبەبىنەن اريان جۇرتى ءبىر جاعى ءۇندىستان، ءبىر جاعى يران قىراتىنا، ءبىر جاعى التاي تاۋلارىنا كوشتى. قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قازاق دالاسىنا تۇران ەلى يەلىك قىلدى. وسى وركەنيەتتەن ساق (ساھا) قاۋىمى ءوسىپ شىقتى. ساق ماسەلەسىن قازاقستان تاريحىنا قاتىسى بار ادام اينالىپ وتە المايدى، مەن دە وقۋلىقتاردى جازعان كەزدە ازدى-كوپتى دەرەكتەر نەگىزىندە شولىپ ءوتىپ جۇرگەن تاقىرىپ. ماسەلەنىڭ شەشىمى «ساق» جانە «سكيف» اتاۋلارىندا. وسى ەكى اتاۋدا دا ورىستىق جانە سوۆەتتىك تاريحنامادان كەلە جاتقان قاتەلىك بار. تەرميندە قاتەلىك بولعان سوڭ ارعى جاعى بەلگىلى. ءبىز قازىرگى جىل ساناۋىمىزعا، ياعني يسا پايعامبار تۋعانعا دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا جەتىسۋ مەن تۇركىستاننان قاراتەڭىز بويىنا، التاي تاۋلارىنان حورەزمگە دەيىنگى تەرريتوريانى «ساق» اتاۋىنا يە بولعان كوپتەگەن تايپالار مەكەندەدى دەپ جازامىز. شىن مانىندە يراندىق جازبالاردا «ساق» ەمەس «ساھا». «تاريح اتاسى» گەرودوت (ب.ز.ب. V ع) ولاردى «سكۋز» دەپ اتايدى. سەميت دەرەكتەرىندە بۇل حالىق «يشگۋزاي» جانە «يشكۋز» تۇرىندە كەزدەسەدى. ءبىز ورىس ترانسكريپتسياسىنىڭ جەتەگىمەن ءالى «سكيف» دەپ ءجۇرمىز، ماسەلە كونە گرەك الىپبيىندەگى «ءو» ءارپىنىڭ قالاي وقىلاتىنىنا بايلانىستى.  بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ ءبىزدىڭ ساق، نەمەسە سكيف (سكۋز، يشگۋزاي) دەپ جۇرگەندەرىمىز ىشكى وعىزدار. دالا تۇرعىندارىنىڭ ەكىنشى اتاۋى - قاڭلى، ياعني دالا ادامى (قاڭ-شولەيت دالا دەگەن ماعىنا بەرەدى).

ەندى مۇنىڭ ءبارىنىڭ قىزايعا قانداي قاتىسى بار دەپ وتىرسىز عوي؟ قىزايدىڭ اتا-بابالارى دا اريان قاۋىمدارى  ىشىندە وسى اۋمالى-توكپەلى زاماندا التايعا اۋدى. كەيىن اريان  جۇرتى  ۇلى دالانىڭ شىعىس قاپتالىندا قيات اۋلەتىن تاققا وتىرعىزىپ  عۇن (كۇن) پاتشالىعىن قۇردى.  وسى پاتشالىقتىڭ وڭتۇستىك قاپتالىندا ءۇيسىن، باتىس قاپتالىندا - قاڭلى سياقتى ەرتەدەن ارالاس ەلدەر بار ەدى. ۇيسiندەر العاشقى كەزەڭدە شىعىس تۇركiستاندى مەكەندەپ، ال يۋەچجi تايپالارى وڭتۇستiك-باتىسقا جەر اۋعان سوڭ، جەتiسۋ مەن فەرعانا (داۆان) ولكەلەرiنە ورنىقتى.  قىتاي جازبالارىنا قاراساق ىلە ءوڭىرى ەرتەدە يۋەچجiگە تيەسىلى بولعانعا ۇقسايدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىىى عاسىردا ولار عۇنداردىڭ باتىس جاعىنداعى دۋنحۋاڭ مەن چيلان تاۋى ارالىعىن قونىستانعان ەل ەدى. عۇنداردىڭ شابۋىلىنان ۇرىككەن يۋەچجى تايپالارى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى مەكەنىن تاستاپ، ىلە وزەنىنىڭ القابىنا قونىس اۋدارادى. بۇدان بۇرىن ىلە وزەنى القابى سە (ساق) تايپالارىنىڭ مەكەنى بولۋعا ءتيىستى، قونىس اۋدارىپ كەلگەن يۋەچجىلەر بۇل جەردى باسىپ الادى. يۋەچجىلەردىڭ وڭتۇستىككە كوشە الماي قالعان ءبىر بولەگى نانشان تاۋىنا شەگىنىپ، ول جەردەگى تايپالارمەن ارالاسىپ كەتتى. يۋەچجىلەر ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارعان سوڭ، ءۇيسىن بيلىگى عۇنداردىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ جاڭا قونىستانىپ جاتقان كورشىلەرىنە شابۋىل جاساپ، ولاردى باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ جىبەردى دە، ىلە وزەنى القابى مەن ىستىقكول الابىنداعى قۇنارلى قونىسقا كەلىپ ورنىعادى.  وسىلايشا ءۇيسىن قۇرامىنا تەك قانا يۋەچجى عانا، ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن سە، ياعني ساقتار دا ەندى.  ىلە وزەنى الابىنا اۋىسقاننان كەيىن ءۇيسىن ەلى تەز دامىپ  ىرگەلى مەملەكەتكە اينالدى.

سول داۋiردەگi كورنەكتi وداقتىڭ بiرi - قاڭلىلار، اۋەلدەن سىرداريا مەن ەرتىس اراسىنداعى ولكەمەن تىعىز بايلانىستى (اۆەستادا سىر بويىنا قاتىستى كانحگا اتاۋى كەزدەسەدi)! -مىنە، ءارىپتىڭ كوكبايعا «...ارعىنعا سەنەن كورى قىزاي جاقىن» دەۋىنىڭ سىرى وسى. اريان ىشىندە كوبى ارعىن بولاتىن، ال وعىزدار قاڭلى اراسىندا ەدى. ارينە، عۇن، ءۇيسiن، قاڭلى قاۋىمدارىنىڭ قونىستانۋ ماسەلەسi تولىق شەشiلدi دەۋگە ءالi ەرتە، ونىڭ ۇستiنە حالىقتاردىڭ عۇندار باستاعان قولى قونىس اۋدارۋى كەزەڭiندە (III ع. باستاپ) ەتنوتەرريتوريالىق كارتاعا ەلەۋلi وزگەرiستەر ەنگەنi داۋسىز.

(جالعاسى بار)

جامبىل ومارۇلى ارتىقباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz