– Kýrsinbe! Erkin, Sottalasyn! –  dedi Jәnibek ata maghan short búrylyp. –  Qazir sen Qytaydyng territoriyasynda túrsyn, meyli qanday jaghday bolmasyn ýnindi shygharma, kýrsinbe, k**indi qys! –  dedi ayaq astynan týrin búzyp.

Men ne bolghanymdy týsinbey an-tan, Qytaygha barmaghanyma on jylday boldy, sonda Qytayda qazir kýrsinuge de bolmay ma? Ózimning jeke bitpegen sharualaryma kýrsindim, onda túrghan ne bar eken, dep oiladym ishten, biraq Jәnibekke de, Qytay shekara qyzmetkerlerine de boyúsynbasqa amal joq, ýndemedim, túr degen jerine túrdym, shesh degenin sheshtim. Qújattarymdy tekserip bolghan song mening naghashy atam Jәnibekti saqshy kólikteri kýtip aldy, ol kisining yqtiyar haty bar edi. Al men Qazaqstan azamatymyn, mening aldymnan agham shyqty. Saqshy kóligi atamdy basyp aldy, biraq oghan qarsy keluge bolmaydy eken. Agham keldi de ýn-týnsiz mening jәne atamnyng jýkterin ózining jeke kóligine saldy da meni alyp ketti. Men «naghashy atamdy qaytemiz?» dep súramaqshy bolghanymda agham kóz isharatymen kólikting ishindegi kamera men dybys alghyshty kórsetti, әri bir sausaghymen ýndeme degen belgi berdi. Tek qylmyskerdi ústaytyn saqshy kólikteri beykýnә qarapayym naghashy atamdy tekseriske alyp ketti. Naghashy atam da, agham da, barlyq halyq osyghan kónip ketken, kýnde kәdimgidey qaytalanyp jatqan «qalypty» qúbylys. Bir kezde jergilikti orynyng saqshy bólimshesine jettik, atamdy ishki bólmege alyp ketti, bir saqshy mening jeke kuәligimdi súrady, Qazaqstan pasportyn berdim, qolyna Qazaqstan pasportyn jyrtugha ynghaylanyp túryp:

–  Qytaydaghy tirkeuindi óshirding be? Joq pa!? –  dedi. Men óshirgenimdi aitqan kezde:

– Ótirik aitpa, tekseremiz, eger qos azamattyqpen jýrseng onda myna kók pasportyndy jyrta salamyz, búl azamattyqty tanymaymyz, tirkeudi óshirmeding degen sóz sen әli de Qytay azamatysyn» dep kók pasportymdy partagha úrghylay berdi. Tekseris nәtiyjesi shyqty. Mening Qytaydaghy tirkeuim óshirilgen. Qytay azamaty emes, zandy shetel azamatymyn, Tólqújatymdy qolyma berdi, endi ýige qaytpaqshy bolghanda saqshy aiqaylap: «Sen shetel azamatysyn, búnda tuys-tughanynnyng ýiine jatugha bolmaydy, sen bes júldyzdy qonaqýige jatasyn, әri kýndik aqshasyn ózing tóleysin» dedi. Kýndigi 160 yuan (8000tenge), onyng qasynda jәne iship-jeu, jýris-túrysynyz bar. Sonda Shetel azamaty bolsanyz qaltanyzdyng týbi kórinbey túrghanda Qytaydan ózinizde kóp túrmay bezginiz keledi eken. Ári qasynyzda ýsh әripting ýsh adamy kýndiz-týni jýris-túrysynyzdy, kimdermen sóileskeninizdi andyp jýredi eken.

Qúdaygha shýkir, aitpaqshy Qytayda «Qúdaygha shýkir», «assalaumaghalaykum», «uaghalaykumuessalam», «o, tәuba», «iyә, alla» t.b. degen siyaqty diny sipat alatyn odaghay sózderdi de aitugha tiym salynghan. Qytayda tek kónil-kýiinizdi partiyanyng ghúmyrynyng úzaq boluymen, Patshasynyng densaulyghynyng saulyghyn tileumen ghana shekteledi ekensiz, «osy kýnge jetkizgen partiyamyzgha rahmet», «Shy tóraghanyng densaulyghy myqty bolsyn» t.b. degen siyaqty. Jaman kónil-kýiinizdi tek Qytaydyng «tarihi» jerlerin «bayqamay» alyp qalghan elderdi jamandau arqyly jetkizedi ekensiz. Onyng ishinde Qytaydyng «tarihi» Balqashyn «bayqamay» alyp qalghan «onbaghan» Qazaqstanda bar. Qazir Qytaydyng mektepterinde sol «tarihi» jerlerin qaytaryp aludyng ghasyrlyq josparlaryn ýgitteude. IYә, býgingi Qytay balasy, ertengi Qytay sarbazy.

Ózim aman-esen bir apta bolmay Qazaqstangha qaytyp keldim. Al biraq naghashy atam әli tekseriste kórinedi. Shetelden kelgen Qytay azamattaryn 2 apta kóleminde súraqqa alady eken. Shetelde kimmen kezikkenining bәrin súraydy eken, qanyn, qoltabyn, qarashyghyn, DNK-syn, jәne qylmysker qúsap taqtaysha ústap sýretke týsedi eken. Qyzyl pasporttaryn IID alady eken, shetelge shyqpaqshy bolsang sol organgha aryz beredi ekensin, olar QHR ÚQK arqyly tekseredi eken, eger tolymdy rúqsat beredi eken, tolymsyz bolsa «ýirenu mektebi» degen kons-lagerige sotsyz-súraqsyz aidap jiberedi. Mysaly, sizden qazirgi uaqytty súrasa, siz Ortalyq Astanasy Beyjing uaqytyn emes, jergilikti 2 saghat kesh Ýrimji uaqytyn aitsanyz da sizdi kons-lagerige jiberui әbden mýmkin. Onda uly, gazdy, urandy, qauip-qaterli júmystardy ayaqtary kisendeuli týrde istetedi eken, әri aqysyz, tegin, ash-qúrsaq júmys jasaysyn, sharshap boldyrsan, dәrmening bitse, seni aparyp tiridey borshalap, paydaly aghzalaryndy alyp, óligindi órtep kýl qylyp tastaydy eken. Qytayda qazir janaza shygharu joq, tipti qabir-zirataghy aidyng belgilerin alyp, qabirlerdi 24 saghat toruyldap, adam jolatpaytyn qylyp tastady, meshitter qiratyldy, qúrandar órteldi. Biraq Qytayda qaryzy bar músylmandar dýniyesi ýnsiz, din erkindigin qorghaytyn halyqaralyq úiymdar ýnsiz...

–  Olardyng óz obaldary ózinde, –  dedi qasymdaghy birge taksiyde otyrghan jasy egde kisi sózimdi bólip. – Kezinde 27 jyl shekara ashyq túrghanda bizge qaray ótpedi, keybiri pensiyasyn qimay yqtiyar hatpen jýrip aldy, búl Qytaydyng qazaqtary satqyn, qorqaq, olar, ata-babalarynan solay, 1930 jyldar búlar bay boldy da, malshy qazaqtardy qanady, sosyn 1928-1933 jyldar aralyghynda el kýizelip ashtyqtan qyrylyp jatqanda bel asyp qashyp ketti, sosyn soghys bitkennen keyingi  1960 jyldary bir bólimi astarynan su shyghyp, qytaylar kele jatyr dep dýrkirey qashyp keldi, sosyn myna 1990 jyldar azat bolghanda kelmey qoydy, oibay kvota beremiz degende jamyray ketti, sonda da shekaranyng eki betinde jýrip aldy. Sosyn endi oibay bizdi Qytaylar qyryp jatyr dep zarlaysyndar. Olargha Qazaqstan endi ne isteydi? Sender ýshin Qytaydan alghan qaryzynan bas tarta ma?  Azghantay qytaydyng qazaghy ýshin Qazaqstan Qytaymen jaulasa ma? 1 million 500 myng Qytay Halyq Respublikasynyng qazaghy ýshin 18 million Qazaqstandyqtyng mýddesin qiya ma? Olardyng kreditterin sen tóleysing be? Qazir dýnie tolghan Qytaydyng tauary, tanerteng ornynnan túrghan kórpeden tartyp, oqu-júmys oryngha baryp ýige qaytyp kelgenge deyingi barlyq zat Qytaydan óndiriledi, úyaly telefon, kompiuter, avtobus, tipti aspandaghy úshaq, raketa, jerserik bәri Qytaydan shyqqan, endi olargha tek adam óndiru ghana qaldy, –  dedi atamyz.

–  Eger Qytaydyng tauarlaryna boykot jariyalasaq she? –  dedi atanyng qasynda otyrghan jas bala qolyndaghy úyaly telefonyn qaltasyna salyp jatyp.

Biz kýldik, ol da, ata da, jýrgizushi bala da, men de, bәrimiz kýldik. Ol bala bir minuttan keyin úyaly telefonyn qaytadan alyp shyqty da, artyna qarap, «made in China» dep oqydy da, oilanyp túryp, telefonyn qayta qosty, biz taghy kýldik. IYә, Qytaylardyng ónimderi aua siyaqty qajet bolyp qalypty bizge, solarmen kýn kórip jýrmiz, birinshi Jaratushy Allagha dep, ekinshi «Made in China-gha» rahmet dep jýrmiz, bolashaqta úrpaqtarymyz Qytay Patshasy aman bolsyn dep aityp jýre me? Oilaugha dәtim barmaydy. Ár joly tamaq ishuding aldynda kommunistik partiyanyng әnin aityp, sosyn tamaq iship bolghan song «Partiyagha rahmet», «Shy tóragha jasy úzaq bolsyn» dep tileuge mәjbýr bolghan lagerdegi qazaqtardan biz qanshalyqty alyspyz?

Tolghau

Qúrmetti oqyrman, Siz osy maqalany oqyp jatqan kezinizde, bәlkim mening tuystarym qyspaqqa alynyp jatqan shyghar, biraq ol manyzdy emes. Aytylatyn dýnie dәl uaqytynda aityluy kerek. Bәribir Qytaydaghy bes jýz myng qazaq pen eki millionnan astam úighyrdyng qamalyp sottalghanyna da dym demedinizder ghoy. Men de sol kópting biri bolyp, jolda janshylghan qúmyrsqa siyaqty bolyp qalarmyn. IYә, bәlkim búl mening eng songhy jazghan maqalam da bolar, bәlkim Qytaydaghy tuystarymdy qyspaqqa alyp, meni Qytaygha qaytugha qinaytyn shyghar. Bәlkim búl Qazaqstandaghy Qytaydyng ozbyr sayasatyna qarsy jazylghan eng songhy maqala da bolar, osydan keyin Qytay ýkimetin madaqtaghan, Qytay-Qazaqstan «dostyghyn» dәripteytin maqaladan kóz ashpay qalatyn shygharmyz. Qoyda bauyzdap jatqanda bir «mә!» dep manyrap qalushy edi ghoy, erkek toqty qúrbandyq demekshi, men de sol qoy qúsap bir «manyrap» qalayyn:

Taqyrypty bastamas búryn, men halyqtyng kókeyindegi birneshe súraqtargha jauap bereyin:

Qytaylar kimder? Qytay ýkimeti qazir qanday ústanymda?

Men óz basym, qytay últyna qarsy emespin, Qytay men qazaq arasynda últtyq jik salu maghan da, qazaqqa da, Qazaqstangha da esh payda әkelmeydi. Qytay ózi neshe myng jyldyq tarihy bar halyq. Olardyng ýsh jýz milliondayy Qytaygha tarihtan sinip ketken ghún, týrk, tonghyz, monghol t.b. taypalary. Qytaylar eshbir soghysty jenip kórgen joq, olardyng tarihy qaruy – «Sauda-sattyq», barys-kelis, otyryqtasu, ózge últty ózderine ýilenu arqyly sindiru. Qytaygha qaytkende jútylmaymyz?

Qytay Ýkimeti әsirese mәngilik patshasy Shy Jin Ping qazir Qytaydy Beybitshilikti ústanym etetin iri elden Últshyldyq iydeya torlaghan, ishki halqyn janyshtaytyn, ishki az últtaryn tarih betinen joghaltugha әreket jasap jatqan, syrtqy elderge әskery baza salyp, tynshylaryn jiberip, basqa elding ishki sayasatyna aralasa bastaghan soghysqúmar elge ainaldyryp bara jatqanyn kóruge bolady. Juyq jyldarda Qytay ýkimeti ishki narazylyqty syrtqa audaru maqsatynda jәne de últshyldyqqa sýienip aumaghyndaghy bir elge әskery әreket qoldanady. Ol mýmkinshiligi eng zor Tayuan eli boluy bek mýmkin. Sol arqyly tarihta «bólinip» qalghan Qytay territoriyasyn «qalpyna» keltiredi. «Atasynan qalghan Qyrymyn alghan» Resey sekildi sayasatqa kóshedi. Ári basqa da «bólinip» qalghan Qytaydyng «tarihi» jerlerin de qaytaryp alugha әreket jasau bastalady. Búl Últshyldyqqa ulanghan Qytay halqynyng sory, Ýnsiz qalghan dýniyejýzi halyqtarynyng sory. Óitkeni tarihta bir el últshyldyqty jeleu etip, tarihy jerlerin qaytaryp alugha talpynsa, Halyqaralyq qogham oghan ýnsiz qalsa, sony әlemdik nәubetke әkeledi. Ony Gitlerding zamanynda býkil әlem kórdi.

Búl jaydyng Qazaqstanmen ne qatysy bar? Tynysh jýrip qoy baghyp jýrgen ozady, Qytay iri el, әri Qazaqstanmen odaqtas, Qazaqstangha esh ziyany tie qoymas?

Qytaydan kóp qazaqstandyqtar ýreylenedi, onyng tarihy sebebi bar, 1960 jyldardaghy Kenes ýkimeti men QHR ýkimetining arasyndaghy kelispeushilik. Sonyng artynan Kenes ýkimeti Qytaydy qorqynyshty, ýreyli qylyp suretteudi bastady, sodan TMD elderining sanasynda tek Qytaydy syrtqy portretinen jek kóru dengeyinde ghana qalyp qoydy. Olar Qytaydy ary qaray zerttegisi kelmedi, Qytaylardyng sayasatyn, Qazaqstangha degen kózqarastaryn biluge talpynys jasalmady. ShYÚ-nyng bir paraq «tiyispeymin» degen kelisim qaghazyna mәz bolyp jýrmiz, onday kelisim qaghazdardy da jyrtyp tastaghan elder kóp. Halyq ta Qytaylargha tek at ýsti bagha bergenmen shekteldi. «Qysyq kózderden» basqa dәleldi aitar eshqanday uәji joq.

Qytaydy zertteu ýshin Kýltegin qúlpytasynan bastap zertteu kerek. Kóktýrik ata-babalarymyz tasqa qashap túryp óshpestey qylyp songhy úrpaqtaryna eskertip ketken. «Tabghashtar (Qytaylar) bizge sәlem-saulyq alyp keledi, bizben dospyz deydi, sosyn ornyghyp bolghan song jer meniki dep shyghady da, bizdi óz ata qonysymyzdan quyp shyghady» deydi. Búl sonau tarihtan beri qaytalanyp kele jatqan formula, Qytay ýkimeti qansha ózgerse de Qytay halqy osynday amaldarymen manayyndaghy últtardy jútyp keldi. Úly qorghandy qaranyz qayda túr, Qytaydyng qazirgi shekarasy qayda túr? Týrikterding tarihy «IYerusalimy» Chan-An (Úzaq mezgil Beybitshilik bolsyn degen maghynada, Otyrar, Stambul degen maghynada) qalasy, al qazir ol jer bizden ýsh myng shaqyrym alysta jatyr. Ondaghy qonyr kózdi, maldas qúryp otyratyn, syrnayyn shertetin aqkónil qonaqjay halyq ózderin qytaymyz deydi. Osydan jýz jyl búrynghy Qytaydy 270 jyl biylegen 10 million manjur halqynyng ishinen manjur tilin biletin adam jýzge de jetpeydi, mongholdar manjulardyng ayaghyn qúshty, ózderine qytaysha at qoyghan, tek qytaysha sóileydi, ózara mongholsha bilmeydi. Endi dini men tili berik namysty Tiybet pen Úighyr halqyna tegeurinderi týsip otyr, olar da kóp úzamay qytaylanady. Al Qytay ýkimeti olardyng qytaylandyru basqyshyn odan da beter tezdetip jatyr, Qytaygha qarsy iydeyang bolsa, dinge degen seniming bolsa, óz últtyq tilindi qúndasang lagerge ketesin. IYә, bәri merzimsiz qamaq. Al endi Úighyrlar men Tiybetterdi mújyp bolghan son, kimge kóz salady? Tәjikstan, Qyrghyzstan jәne bizge... Qytaydan qaryzyn qaytara almaghan tәjik ýkimeti Qytaygha Qytaydyng «tarihi» jerlerin qaytaryp beripti jәne de bere beredi, sonynda ol ónirlerdegi tәjikter qytaysha sayrap, qytaysha at qoyyp shygha keledi. Sosyn qytaydyng «tarihi» jerlerin «bayqamay» alyp qalghan Qazaqstangha týsedi. Sol kezde bәri de kesh bolady, aghayyn. Malidiv Respublikasy qaryzyn qaytara almay, Qytaygha bir aralyn berip te ýlgirdi, Afrikadaghy Djibuty respublikasy men Pәkistanda Qytaydyng әskery bazasy bar. Shriy-Lanka respublikasy 99 jylgha bir portyn Qytaygha jalgha berdi. Oilan aghayyn, búl týs emes, ónimizde bolyp jatqan mәsele, ógizge tughan kýn búzaugha da tuady.

Avstraliya degen damyghan el bar, halyq sany jәne jer kólemi jaghynan  Qazaqstanmen qaraylas. Avstarliya búryn demokratiyaly el bolatyn, kim ne aitady, ne jazady óz erki, eshkim tosqauyl qoymaytyn. Ol el kezinde halyqaralyq kisilik qúqyq zanyn qoldaytyn, al qazir Avstraliyada bir million Qytaydan kelip azamattyq alghandar bar jәne Qytaydyng iri-iri kompaniyalary Avstarliyagha qarjy qosyp otyr. Al endi ol jerde Qytaygha qarsy pikirdegi qitapty shygharudan jergilikti kitaphanalar bas tartqan. Qytaydyng últshyldyghyn dәripteytin «Soghys qasqyry 2» filimi kórsetilgen kezde Avstraliya azamattyghyn alghan qytaylar Qytaydyng әnúranyn aiqaylap aitugha deyin barghan. Avstarliyadaghy Qytay kompaniyalary men kәsipkerleri Qytaygha jat kózqarasta bolghandardy júmystan shygharghan, Qytay ýkimetine qarsy pikirdegi úiymdardy shettetken. Qytaydyng jýrgizip jatqan sayasatyna qarsy pikirdegi maqalalardy sol jerding azamattyghyn alghan qytaylar «eki el dostyghyna syzat týsirdi» degen jeleuler jaghyp, maqalalardy aldyrtyp tastaghan, t.b. Osy arqyly Avstarliyanyng ishki isine balday batyp, suday sinip ketken. Qytay ýkimeti endi osy amaldaryn Kanada, Malayziya qatarly qytaylar kóp qonystanghan elderge istetip jatyr. Endi biz jerimizdi bersek, Zansyz enbekshilerdi tyimasaq, erteng úl-qyzdarymyz Qytaygha qarsy sóz de aita almay, Qytaylardyng әnin aityp, biyin biylep, shashbaularyn kóterip, qúda-jegjat bolyp bir dastarqanda iyt-esekting etterin, qúrt-qúmyrsqa, baqa-shayandaryn birge kemirip jýredi. Bek úldarynyz qúl bolmasyn, pәk qyzdarynyz kýng bolmasyn deseniz oilanynyz, aghayyn. Býgingi damyghan Avstarliyanyn, anau Malidiyv, Djibuti, Pәkistan, Shriy-Lanka, Tәjikstannyng basyna tughan kýn Qazaqstangha kelmesine kim kepil aghayyn!

Jalghasy bar

Erkin Azat

Abai.kz