Memlekettik tilding ahualy jóninde az aitylyp, az jazylyp jýrgen joq. Soghan qaramastan, tilimizding әli de qoghamdyq ómirimizding әr salasyndaghy qyzmeti túraqty  normagha say qoldanys qúraly bola almay otyrghandyghy jasyryn emes. Osy mәsele hәm qazaq últynyng qúndylyqtary jayly últ jandy azamat, últtyq ruhty biyik ústanghan, sanasy sergek túlghamyzdyng biri, talay jyldar Shyghys Qazaqstan ónirinde sot salasynda tóraghalyq qyzmette qajyrly enbek atqarghan, Tarbaghatay audanynyng qúrmetti azamaty, Tarbaghatay audany, Shaghan oba auylynyng tumasy, qazir qúrmetti zeynetkerlik demalystaghy qúrmetti sot ardageri, Astana qalasynyng irgesindegi Jibek joly auylynyng túrghyny Talghat Ábilmәshúly Omar aghamyz bizge súhbat berdi.

– Talghat Ábilmәshúly, Sizdi tolghandyryp jýrgen memelekettik tilding mәselesi jóninde oi-pikirinizdi bilsek degenim?

Talghat Ábilmәshúly: Til qay elde bolsa da qasterli, qúdyretti. Til baylyghy – әrbir elding últtyq maqtanyshy. Ol atadan balagha miras bolyp qalyp otyratyn bagha jetpes múra. Demek, әr adam ana tilin kózining qarashyghynday qorghaugha, onyng orynsyz shúbarlanuynyng qandayyna bolsa, da qarsy túruy tiyis. Meni tolghandyratyn mәselening biri óz ana tilimizding qoldanystaghy qyzmeti. Solay bola túrsa da, úzaq jyldar boyy teperish kórip kelgen ana tilimiz qoghamdyq ómirde qoldanysqa engenimen, biraq, býgingi kýn ólshemimen alghanda qoghamnyng kóptegen salalarynda  aqsap  túr. Tilding әmbebaptyghyna toqtalsaq, memlekettik til orys tilining audarma núsqasy týrinde qalyptasu ýderisinde. Ne әr jerding dialektilik termindermen de qoldanysta. Nәtiyjesinde memlekettik til aqparat óndiruding tiline ainala almauda, onyng ýstine tolyqqandy tútynu tili bola almauda.

Bizdi oilandyryp jýrgen nәrse búl elimizding Tәuelsizdik alghannan bergi jasalyp jatqan dýniye. Elding tәuelsizdik degen úghym eng birinshi onyng shekarasy odan keyin onyng azamattyghy, odan keyin memlekettik tili.

Til jóninde keletin bolsaq, 30 jylday uaqyt bolsa da memlekettik tilding algha basqan ghúmyry jaqsy bolmay túr. Óitkeni myna tildi eng birinshi qazaqtyng grammatikasyn jasaghan Ahmet Baytúrsynov bolsa, odan keyin Kenes odaghynda jәne osy uaqytta qoldanyp jýrgen grammatika  Sәrsen Amanjolovtyng enbegi. Osy enbekti eshkim ózgertuge qúqyghy joq. Óitkeni, memlekettik zannyng Konstitusiya ata zang dep atalatyn bolsa, Sәrsen Amanjolovtyng jasaghan grammatikasyn sol konstitusiya dep qabyldau kerek. Ony búzghan adam ol qylmysker. Tilge qarsy qylmysker, búl memlekettik til sondyqtan memleketke qarsy jasalghan qastandyq dep oilau kerek. Qazaq tilinde shyghatyn búqaralyq aqparat qúraldarynyng da sany artty. Ókinishke oray bizding qazaq azamattarynyng ózi gramatikalyq tildi tek qana kóshedegi emes resmy tele arnalardaghy keybir búqaralyq aqparattyq qúraldarda búzushylyq kóp. Men ózing tang qalam olar orta mektepte qazaq tilin oqymaghan ba dep. Mysaly ýshin bir-aq mәsele osy kýnde telearnada aitylatyn «býgingi tanda»degen sóz «tan» degen ol әli kýn shyqpay atyp kele jatqan alau al olar býgingi tanda dep keshke jaqyn týski uaqytta aitady yaghny «býgingi uaqytta», «býgingi kýni» qazirgi uaqytta degen nәrseler bar ghoy keshki uaqytta. Mysaly Qyzylorda jaqta tanghy uaqytty «azanda» dep aitady ol azanda degen moldanyng azan shaqyratyn uaqyty. Ol eshqanday kýnning uaqytyn bildirmeydi. Azanshynyng azan shaqyratyn uaqytyn aitady. Endi osyny qoldanugha bola ma «tanghy» dep.  Azanmen qazaqtyng týsinik úghymyn búzamyz. Ásirese qazaqtyng tilin jәne ýirenip jýrgen adamdardy shatastyramyz. Ol óte qauipti dýniye.

Ekinshiden baspa qúraldarynda «erekshe» degen úghym bar. Erekshe adam, erekshe kórinis degen erekshe uaqyt degen týsinikter bar. Erekshe degendegi «she» degen qosymshany alyp tastaydy da «erek» dep jýr. «erek bala», «erek әiel»  búl týsiniksiz nәrse ghoy erek emes erik bolsa jaraydy. «Erkek – ýiding egesi, әiel – ýiding shegesi» dep jýr. «egesi» dep, ontýstik jaqtarda túrmystyq jaghdayda qoldana beretin bolu kerek. «IYesi» ghoy «egesi» emes. Eges degen «tóbeles» degendi bildiredi. Qazaqtyng salty boyynsha (zany desek te bolady) er adam ýy ishining asyrap baghushysy, qamqorshysy, iyesi dep esepteledi. Tipti shaghyn memleketting biyleushisi desek te bolady. Demek, «erkek – ýiding egesi, әiel – ýiding shegesi» degennen góri men «erkek ýiding iyesi» degen dúrys bolar dep týiindeymin.

Odan keyin myna telearnalarda kóp qoldanatyn memlekettik basshylarynyng kezdesuinde pikir almasu «pikirlesu» degen sózding ornyna «pikir talas» boldy deydi. Talas degen úghym ol býtin dýniyeni talap alu. Talastyng ózinde talau degen sóz túr. Yaghni, búl talau ghoy bir býkil dýniyeni búzyp alu. Eki elding basshylary kezdesip jatatyn bolsa, ony pikirtalasty deydi. Ol jerde ekeui tóbelesken joq, pikir almasty nemese pikirlesti, mysaly ortaq bir mәmlege keldi dep qoldanuy tiyis.

Yaghni, búl kisilerding sóz qorynda myna qazaqtyng bay tilin qayshylyqqa alyp barady. Negizgi aitatyn nәrse búl últtyng tili kim kóringenning ermek oiyny emes, búl dúrys qoldanatyn tәrtippen qoldanatyn boluy tiyis. Mysaly Fransiyada memlekettik tili fransuz tilin qadaghalaytyn til polisiyasy bar. Egerde bir fransuz tilin ózgertip qoldanatyn bolsa, auyzeki sóileude de búzatyn bolsa, resmy jerlerde jariyalaytyn bolsa sol adamdy әkimshilik jauapqa tartady eken. Bizde búl tildi búrmalaular oryn alyp jatady.

Key jerlerde dialektilik til qoldanysqa kirip ketken alyp tastaudyng qajeti joq degen qate pikirlerde barshylyq. Dialekt degen termin tilde jalpyhalyqtyq sipat almaghan belgili bir jerde ghana qoldanylatyn erekshelikterding jiyntyghy. Dialektilik týsinikterdi kirgize bersek ne auqymyn keneyte berip qoldanysta aita bersek adasamyz. Ár ónirding ózining sóz qoldanysy dialektilik erekshelikteri bolady. Batystyn, shyghystyn, ontýstik pen soltýstiktin, qandastarymyzdyng aita bersek әr ónir, meken, auyldyng dialektilik erekshelikteri bar. Ádeby til men dialektilerding qarym – qatynasy jayynda sóz bolghanda, negizinen, eki mәsele eskeriledi. Birinshi, әdeby til men dialektilerding bir-birine tiygizetin әseri, әdeby til de dialektizmderdi paydalanu jayy; Búl mәselelerge toqtamas búryn aldyn ala bir eskeriletin nәrse – osylardyng qay-qaysysy da qazaq til bilim inde tolyq birynghay pikirge kelip, ghylymy negizde týbegeyli sheshilgen mәseleler emes. Birsypyra uaqyttan beri aitylyp, әli de pikir talasy ayasynan asa almay jýr. Jergilikti halyq tilining baylyghyn paydalanuda bizde osy kýnge deyin әr týrli pikirde jýrgen jaylar joq emes. Keybir salada bir sózding aityluyn bir jaqty týsinip, keyde jalpy halyqtyq balamalary bola túrsa da, jergilikti sózder men grammatikalyq túlghalardy jii qoldanady.

Mәselen, býkil halyq qoldanyp, әdeby tilde әbden qalyptasyp ketken jogharyda aityp ótkendey býgingi kýn, qazirgi uaqytta  t.b. sózderding ornyna búl tan degen sózderdi qoldanudyng qajeti joq. Ádeby til qalyptasqan tildik normalardyng túraqtanu, sóileu, jazu ýstinde olardyng qatang saqtaluyn talap etetin eskersek, sóz qoldanudaghy múnay túraqsyzdyqqa jol beruge bolmaydy. Qazaq tili govorlarynda әdeby tilding kәdesine jaraytyny da jaramaytyny da bar. Govor degenning ózi jergilikti dialektilerining shaghyn aimaqty ghana qamtityn bir bóligi ghana. Yaghny bir-eki audan ghana kóleminde jerdi qamtityn sózder. Kerisinshe, әdeby tildi shúbarlaytyn, onyng damuyna, normalanuyna,  bir qalypqa týsuine,  kedergi keltiretin elementter de bar. Búl degeniniz govor belgili bir aimaq shenberinde ghana qoldanylyp, keyin halyqtyng jiyi-jii qoldanuy nәtiyjesinde dialektilik leksika tar shenberden shyghyp, tilding әdeby dengeyine deyin kóterilgen. Jalpyhalyqtyq qoldanys dәrejesine jetken siyaqty sózderimiz az emes.Sonymen qatar parazit sózder. Parazit ne jargon sózder degen eshqanday mazmúny joq. Adamnyng ózi әdetke ainaldyryp qosa beretin sózder. Mysaly oghan býgingi kýni әues әsirese jastar «aghashka», «apashka». Endi osynday dialekt, govor, parazit sózderdi qoldanyp túrghan adamynyz siz jaqtyng ókili bolsa, ol týsinedi, sizding ne aityp túrghanynyzdy. Endi ol basqa jaqtyng ókili bolsa, búnday dialektilik qoldanysty estimegen adam adam bolsa, oiynyzdy týsinbey qaluy mýmkin. Sondyqtan osy jaghyna da saq bolu kerek. Ásirese sodan keyin mynau jastardyng sóilesu әdebinde sózderding ayaghyn jútyp qong kóbeyip bara jatyr. Yurta qoydyq, qazaqy ýy qoydyq dep jatady búl da dúrys emes. Kiygiz ýy tiktik dese dúrys bolar.

Al telearnalardyng tili óz aldyna bólek әngime. Qazirgi kezde óz ana  tilimizde sauatty sóileude, sózdi qadirleude birden-bir jogharghy oryn alatyn eng aldymen aqparat taratatyn teledidar, radio, mәdeny oryndar teatr, balabaqsha, mektep ekeni mәlim. Mektepte oqytqanday qazaq tili erejeleri boyynsha, singarmonizm zany bar. Ilgerindi yqpal, keyindi yqpal arqyly aldynghy, songhy әripterge baylanysty buynnyng oqyluy júmsarady. Ókinishke qaray, qazaq tilining әuezdiligin beretin ýndestik zany býgingi kýni keybir radio men telearna tilshilerine qatysy joq siyaqty. Tikeley efirde halyqpen baghdarlama ne qúttyqtaular bolmasyn jýrgizip jatqan radionyng jas qyzmetkerleri sóileu mәdeniyetin óreskel búzyp jatady. Bos sózben qaljyndap bos uaqyt ótkizetin sóz saptaularynda estip jýrmiz. Ersi estiletin sózdermen aralastyryp, ana tilimizding qanshama sóz qory baryn eskere otyryp, qarapayym mәdeniyetti sóileude  dengeylerin týsirip jatqandyghyn bayqamaytyn da shyghar bәlkim. Búl onyng tәrbiyesizdiginde ne býgingi zaman aghymyna elikteu, daralanu, júldyz bolugha sayyp túrghanday. Tikeley efirden aitylghan sóz ýlken auditoriyagha arnalghan. Radio tili negizi naghyz auyzeki til. Ol barynsha qarapayym jәne qysqa әri týsinikti boluy tiyis. Qiyndatyp, aqylgóisip, oryssha ne býgingi jargon sózderdi sóileytin jýrgizushi eshkimdi de qyzyqtyrmaydy. Ol sol telearnanyng qyzmetshi ekenin úmytyp ta ketedi.

Sózderding jazyluy men aityluy birdey bola bermeydi. Sóileu kezinde nemese dauystap oqu kezinde sózder bir-birimen ýndesip, ýilesip jatady. Bizding óner adamdary da tildi qoldanuda aqsap qalatyn sәtteri de bolady. Súlu sóz, akterding sәni, ishki jan dýniyesi, sózdi sinirip, ishki sezimning ýni etip aita bilui de  әrkimge berilmegen qasiyet. Yaghny búl sahna tili desem de bolady. Halyq degen kórermen bәrin bayqap otyrady. Túrsynbek Qabatov sahnada orystyn  «malades» degen sózin kóp qoldanady. Kýldiremin dep tildi býldirip jatqany ghoy. Ornyna «jaraysyn», «jaqsy azamat» dese de bolady. Sahnada múnday úsaq jayttar dep qaramay eskeru kerek. Sonymen qatar telearnalardaghy jýrgizushilerding ózi ana tilinde sóilep jatqanymen dialektilik sózderdi qoldanady.  Telearna baghdarlamalardyn  keybir jýrgizushilerding sóz saptauynan osynday jayttardy estip qaldym. Býgingi kýni bәri bolmasa da biri óner salasynda ne әnshi, júldyzdardyng jýrgizushi bolyp jatqanyna kuә bolyp jýrmiz. Al olardyng kәsiby maman jýrgizushi qyzmeti ornynda baghdarlamalardy jýrgizgende kórermen retinde kóp kónilim tolmaydy. Óitkeni qarapayym ana tilinde qalypty normada aitylatyn sózderge búrmalaushylyq ne sol óz qoldanysyndaghy sózderdi jii qoldanuy. Barlyghyna topyraq shashpaymyz, alayda oryn alyp jatqany barshylyq. Sonday-aq basqa tilden engen sózder, audarma tilining maghynasy da mәsele. Mysaly orystyng «legkiy» sózi audarmada «jenil» desek te adamnyng aghzasy «ókpe» degen týsinikte qoldanady. Orys tilin ýirenip jýrgen adam ýshin týsiniksiz bolady. Tolyq maghynasyn sóz tirkesterimen baylanystyrghanda  jaghdayda ghana týsinikti bolady.

Audarma tilge kelsek jarnama tili mýldem aqsap jatyr. Kórneki aqparat mәtinderinde kezdesetin qate jazular, qisynsyz audarmalar, sóz qoldanysynda oryn alghan jayttargha kuә bolamyz. Jarnamalardyng qazaq tiline audaryluy jaghy óte әlsiz. Kóbi maghynalyq jaghynan sәikestigi bylay túrsyn, jalpy alghanda qate jazylady. Áriyne, búghan kinәli – jarnama berushi tarap pen audarmashylar. «Jarnama turaly» zany boyynsha, jarnama qazaq jәne orys tilderinde, sonday-aq jarnama berushining qalauy boyynsha basqa da tilderde taratylady. Biraq jarnama mәtinin bir tilden ekinshi tilge audarghanda onyng negizgi maghynasy búrmalanbauy tiyis. Qazaqtyng kórikti, әuezdi, ótkir tilimiz barynda auyzeki til bolmasyn, audarma bolmasyn bay tilimizding qadirin bilmey jatqandyghymyz ókinishti.   Halqymyzda bir ataly sóz bar «Sózdi tiline biyletpe, aqylgha biylet». Tildi janadan ýirenip jýrgen jandargha әsirese býldirshinder otbasynda aitylghan, ýiretken sózderge ýirenip solay eken dep normagha say emes sóz qoldanyp ketedi. Eng aldymen otbasynda bastaluy shart. Últymyzdyng mәdeniyetin kórsetetinimiz de osy ana tilimizdi dúrys qoldanuymyzda.

– Talghat agha Sizding ana tilimizding mәsele jayly oy órbitken pikiriniz óte oryndy. Jalpy Siz osy qúndylyq degendi qalay payymdaysyz?

Talghat Ábilmәshúly: Qúndylyq degenimiz jeke túlghanyn  tanym-týsinigine, kózqarasyna baylanysty әr týrli sipatta bolmaq. Qoghamda «Otbasylyq qúndylyq» «Ruhany qúndylyqtar», «Materialdyq qúndylyqtar», «Mәngilik qúndylyqtar» syndy úghymdar qalyptasqan. Men ýshin býgingi taqyrypqa say eng basty qúndylyq ana tilimiz. Barlyghynyng bastauy da ana tilimizden bastalady. Mysaly namys, tektilik, batyrlyq, otanshyldyq ta úly úghym. Batys ghún imperiyasynyng aty anyzgha ainalghan әigili biyleushisi, adamzat tarihynda ózindik oryny bar tarihy iri túlgha óz zamanynyng asa kýshti qolbasshysy bolghan tarihta  Attila degen atpen belgili batyrymyz Rimge barghan uaqytynda aitqan sózderi, onyng jylqymen tektestigin tany kele, týrkilerding ýni, jylqynyng oqyranuy,  jylqymen jany birge degen týsinikke keltirgen. Tarihtyng jýregi uaqyt. «Qyrannan eptilik, túlpardan tektilik ketpeu kerek»,  – degen ataly sóz bar. Qyrannan eptilik, túlpardan tektilik ketetin bolsa qasiyet bolmaydy.

Biz qolymyzda bar boyymyzda bar qúndylyghymyzdy joghaltsaq qasiyetten de arylamyz. Materialdyq qúndylyq pen ruhany  qúndylyq qatar jýrui tiyis. Materialdyq qúndylyq qalyp, ruhany qúndylyq ozyp ketetin bolsa qoghamnyng bolashaghyna ziyan keltiredi. Qazirgi ruhany janghyru deymiz, mening pikirimdegi osy ruhany janghyru, qúndylyqtyng negizi de óz ana tilimiz. Elbasynyng bastamasymen qolgha alynyp jatqan qazaq әlipbiyin latyn qarpine kóshiru jaqsy bastama. Biz ony qoldaymyz. Latyn әlipbiyine kóshpesek tilimiz damymaydy. Mynau Reseyding kez kelgen basshysy mektepke kelgende eng aldymen súraytyny orys tilinen qanday bagha alasyn? dep súraydy. Bizde esep súraymyz. Búl degeniniz materialdyq qúndylyq ruhany qúndylyqtyng aldynda túr. Keselding bәri osynda. Osy atalghan eki qúndylyqtyng ózi dombyranyng qos ishegindey ýndestiginde, qatar boluy shart. «Meyirimdilik patshasynyng  әmiri joyylghan kezinde zúlymdyq taqqa otyrady»,- deydi. Búl degeniniz týsinik. Týsinik joghalghan kezinde zúlymdyq oryn alady degen sóz. Ár últ ózining tilin, dinin, salt-dәstýrin qyzghyshtay qorghamasa joyylyp ketedi. Elikteushilik degen jaqsy, biraq ol daraqylyqqa aparmauy kerek. Óskeleng jastar әsirese elikteuge beyim keledi. Jana dýniyemen jana sózderge, jana dәstýrge elendep zamannan sәnnen qalghysy kelmey, qalay shyrmaugha týsip qalghandaryn da bilmey qalady. Qúndylyq ataulygha búl jerde oryn da bolmay qalady.

Ózin tәrbiyeley almaghan tәrbiyeshi bola almaydy.  Elimizdegi ortaq auyzbirshilik, yntymaq, beybitshilik pen tynyshtyq bolsa, al últtyq qauipsizdigimizge qater tóndiretin jat aghymdardan boyymyzdy aulaq ústap, jastardy otansýigishtikke tәrbiyelegennen útylmasymyz anyq. Jat aghymdardyng beleng aluyn aldyn alu ózi týptep kelgende tәlim-tәrbiye, ortanyng róli. Búl osy aityp otyrghan qúndylyq ataulyny joyatyn da jat aghymdar. Otbasynyng tәrbiyesi erekshe oryn alady. Jastardyng jogharyda tilge tiyek etip ótkenimdey zaman aghymyna qaray ózge últtyng mәdeniyetine, әuenine, sәnine elikteuining ózi qanshama qúndylyghymyzgha óz kesirin tiygizedi.

Osydan ýsh jyl búryn akademik Tóregeldi Sharmanúly aghamyz  «Qúndylyqtar qúldyrauy» degen tamasha maqalasynda biz­ding qoghamymyzdyng belgi­li bir bó­ligining ataqqa, tabynu­shy­lyqqa, óz ýs­tem­digin kórsetuge, danq­qú­marlyqqa, dýril­degen mereytoylar ótkizuge jәne t.b. úmtyluy jayynda jazdy. Iya, qoghamda bay bolsa sol adam qúndy, ruhany baylyghynan taghy materialdyq qúndylyghy artyp túrghanymen, búl uaqytsha dýniye. Baylyq degen ruhany qúndylyqta. Ol mәngilik. Zamanynda Orazbaymen Abaydyng aiyrmashylyghy Orazbay bay boldy, Abay ruhany bay bolghandyghynda. Orazbaydyng úrpaghy da onyng kim bolghanyn bilmeydi. Úrpaqtarynyng ózi Abaydyng úrpaghymyz deydi. Orazbaydyng baylyghy erigen qar ispetti. Biz osy ruhany qúndylyghymyzdy qorghauymyz kerek. Qorghamaghan últ joghalyp ketedi. Búl degen taghy aitarym tilimizben salt-dәstýrimizding joghaluynda. Biz kórip qolmen ústaghandy qúndylyq deymiz. Búl qate pikir. Dala filosofiyasynda qút degen úghym bar. Bireuding qúty iytinde, otbasynda, shanyraghynda, jylqysynda, t.b. bolady. Men ýshin qút – jylqy. Astana irgesinde túrsam da jylqy ústap otyrmyn. Men jylqydan energiya alamyn.

Sóz sonynda aitarym, jalpy qogham, ziyaly qauym, jastar ýshin sauatty jazu qanday mindet bolsa, dúrys, taza sóileu de sonday mindet. Taza sóiley bilu de mәdeniyet,  tәrbiyening bir salasy. Aytayyn degen oidyng maghynasyn bólip-jarmay jetkize bilu de qasiyet. Ózimizge qajetti  qasiyetting bәri ana tilimizde jatyr. Alayda, ómir jalghasa berer, biraq óskeleng úrpaq ózge elding shylauynda ketip, ózge júrttyng mәdeniyetine eliktep, zaman aghymyna erip maghynasyz әuendi tyndap ana tilimizding joghaluyna jol berilmesin degen oi. Jastargha namys otyn jaghatyn, jýregine jylylyq úyalatatyn, elge, jerge degen patriottyq sezimin oyatyp, qalyptastyratyn da ana tilimiz. Sózding qadirin ketirmey, ana tilimizding qadirin ketirmeyik. Qazaq tiline eng aldymen qazaqtyng ózi janashyr boluy tiyis.  Barlyghymyzdyn  azamattyq boryshymyz, qasiyetti paryzymyz dep týsineyik.

– Talghat Ábilmәshúly bergen súhbatynyzgha alghysymyzdy bildiremiz. Sizdey últjandy, til janashyry túlghalarymyz kóp bolsyn. Deninizge saulyq, otbasynyzgha amandyq, dastarqanynyzdan qút-bereke ketpesin! Ylayym, sizdey ózindik oi-pikiri bar aghalarymyzdan jastar ónege alsyn! Ángimenizge raqmet.

Didar Núrjigit

Abai.kz