Damyghan nemese damu ýstindegi tynysh jatqan bir eldi toqyraugha jiberuding bir әdisi diny aghymdar arqyly qogham ishinde iritki tudyru. Sondyqtan da syrtqy kýsh týrli diny aghymdardyng yqpalymen qoghamgha býlik salyp, otbasyn oirandatyp, ekstremistik, terrorlyq is-әreket jasap, memleketting qauipsizdigine ziyan tiygizuge baryn salady.

Qazir jer betinde  2 milliardqa juyq músylman bar. Búlardyng bәri de ózderin «Múhammed payghambardyng ýmmetimiz» dep týsinedi. Múhammed payghambardyng ósiyeti men amanatyn  «Islam órkeniyeti», «Islam mәdeniyeti»  degen  úghymdarmen tyghyz qarastyrady.  Ejelden ózge órkeniyetke, ózge mәdeniyetke syilastyqpen, týsinistikpen qarau da ýlken mәdeniyettilik. Býgingi tilmen aitqanda, toleranttylyq. Toleranttylyq degen termindi alghash engizgen jәne jii aitatyn Batys әlemi. Batysta «Islam órkeniyeti men Batys órkeniyeti  týbinde bir qaqtyghysady» osyghan dayyn bolu kerek,  Batys órkeniyeti Islam órkeniyetin jenui kerek degen týsinik bar. Búl Samuil Hantikgtonnyng «Órkeniyetter qaqtyghysy» degen kitabynda, sonday-aq Freksis Fukmyamanyng enbeginde de aitylady. Qazirgi tandaghy dinning sayasat qúralyna ainalyp, dindi jik-jikke bólip, dinning qadirin ketiru de jogharyda atap ótken jazushylardyng enbegindegi sózderine dәlel bola alady.

Búl rette, halyqtyng diny sauatyn arttyru negizgi mәsele. «Bizge ne jetpeydi? Bilim jetpeydi. Onyng ishinde, diny sauattylyghymyz óte tómen desek artyq bolmas.  Diny bilimning jetilui degenimiz bizding auyzbirshilikti kýsheytu degen sóz. Din birlikke shaqyrady. Dini kýshti halyqtyng yntymaghy da myqty bolady, jýz-jýzge, jik-jikke bólinbeydi. Bizge zayyrly da, ziyaly diny kadrlar, dintanushy ghalymdar qajet»-dep filologiya ghalymdarynyng doktory professor  Túrsynbek Kәkishúlynyng sózin tilge tiyek ete ketken jón. Qarapayym halyqty ylang salushy, jat din aghymnyng ókilderine qarsy diny sauattandyrudan keyingi mәsele jat diny  iydeologiyalaryna qarsy JOO-da, mektepterde, memlekettik mekemelerde leksiya, seminar, kezdesulermen qatar nasihat júmystaryn jýrgizu kerek. Osy orayda,  jastardy eskertip otyratyn mәsele  diny bilim alyp, diny sauatyn arttyru barysynda әleumettik jeliler men internet  resurstaryn paydalanu barysynda  dúrys aqparat kózderin iriktey bilu qajet.

Dәstýrli emes diny aghym ókilderi internet resurstaryn óte tiyimdi paydalanatyndyghyn eskermeuge bolmaydy. Jat diny aghym ókilderining diny sayttary men әleumettik jelilerde kóptegen toptary bar. Osyghan baylanysty Ál-Faraby atyndaghy QazÚU dosenti, fiyl.gh.k. Muhitdinov Rashid Srajúlynyng «Jastardyng dәstýrli emes aghymdargha kiru sebepteri» atty maqalasyndaghy myna bir túsyna nazar audarghym keledi. Atap aitqanda:

- Din mәselesi kóterilgen kez kelgen maqalagha resmy mekemelerding ústanymyn bildiretin arnayy top qúru. Olar Qazaqstan sayttary men qatar Qazaqstan azamattary jii qoldanatyn sheteldik sayttargha baqylau ornatyp, saraptama jýrgizip otyru kerek. Sebebi memlekettik mekemeler kóp jaghdayda aqparat taratu jaghynan basqalargha qaraghanda kesh qalyp jatatyny bayqalady.

-  Dәstýrli emes diny aghym ókilderi resmy taraptan aqparat alugha qúlyqsyz. Olar derekkóz retinde internet resurstaryn basshylyqqa alady. Osy internet resurstarynda memleketting resmy ústanymyn bayandaytyn mәlimetterding sanyn arttyru júmysy qolgha alynuy tiyis. Sebebi internetten gugl ne basqa da izdeu sayttary arqyly mәlimet izdegende birinshi bolyp sol aghym sayttary shyghady. Izdeushi adam kóp jaghdayda uaqyt ýnemdeu ýshin izdeu sayttarynyng birinshi paraqshasynda kelgen sayttardaghy mәlimetterdi kórumen shekteledi.

- Dәstýrli emes diny aghym mýshelerining basym kópshiligi jastar. Olar onday aghymdargha ruhany azyq izdep kirip jatqany da qaperden shyqpauy kerek. Últtyq qúndylyqtardy nasihattau, ata-baba dәstýrin úlyqtau arqyly da, elding ruhany baylyghyn memlekettik brendterge ainaldyru arqyly da jastardy dúrys joldan jyra ketken aghymdardan qútqaryp qaludaghy bir tәsil bolyp tabylady.

Osyghan baylanysty dintanu pәnin oqytu prosesinde  dúrys aqparat kózderin iriktey bilu jәne psihologiyalyq túrghydan әleumettik jelidegi jat aghym ókilderinen qorghanu tәsili retinde Qazaqstan aumaghyndaghy diny sayttardyng aqparattarynyng mazmúnyna mәn berip, meshitterdegi atqarylghan is-sharalardy ghana nasihattaumen shektelmey naqty ómirlik tәjriybede kezdesetin mәselelerge jauap beruge tiyis. Jat diny aghym ókilderining sayttarynda resmy sayttargha qaraghanda jastardyng ýlesi basymyraq, óitkeni  psihologiyalyq túrghydan qazirgi tanda  jastardyng deni «kliptik oilau» beyimdelgen, yaghny adamdardyng úzaq aqparattardy qabyldaugha yntasy joq, qyzyghushylyq tanytpaydy jәne resmy janalyqtargha den qoymaydy. Osyghan oray, Jambyl oblysy әkimdigi «Din problemalaryn zertteu ortalyghynyn» dintanushy, teolog mamandary әleumettik jelilerdi qysqa metrajdy súhabattaryn jariyalauda. Osy túrghyndan júmys jasau tiyimdi dep sanaymyn.

Qazirgi tanda ghalamtor jәne jastar qauipsizdigi mәselesi óte ózekti mәsele bolyp tabylady. Elbasymyz «Qazaqstannyng ýshinshi janghyruy: jahandyq bәsekege qabilettilik» atty joldauynda internet pen әleumettik jelide diny ekstremizmning jolyn kesudi, diny radikaldy kózqarasqa mýldem tózbeushilikti tapsyrghan. Ekstremister ózderining teris pighyldaryn psihologiyalyq túrghydan sauatty týrde ghalamtor arqyly nasihattaudy jetik mengergen. Jat diny aghym ókilderining jazba dybys arqyly keletin joldaulardy, týrli beynedegi suretterdi, týsirgen viydeorolikterdi kórgen jastar týrli psihologiyalyq oilargha baryp, qauipterge bel buady. Psihologiyalyq túrghydan sauatty jasaqtalghan materialdarmen jat diny aghym ókilderi jastardyng psihologiyalyq әlsiz tústaryn bilip, olardyng minezdemelerine say týrli aila tәsildi qoldanary haq. Mysaly neyro- lingvistika ghylymyn alatyn bolsaq,  búl ghylymnyng negizin salushy Amerikandyq Djon Grinder. Fiziologiyalyq túrghydan jәne sóileui arqyly túlghany anyqtau NLB-nyng alghashqy qalyptasuy modeldeu- dep atalady. Adamdar qalay oilaydy, olar qalay qimylgha keledi, olargha  kómektesetin aimaqtaryn týsinudi qarastyrdy NLB- nyng týsinikteri kóp, sonyng biri manipuliyasiya[1]  tәsilder jiyntyghy psihokoreksiyalyq [2] tehnikalar aila-amaldar arqyly qysqa merzimdi mәn beretin jaghdaylar. Eger qarym-qatynasqa týsken túlgha jas ereksheligine say naqty dәleldermen bilimge sýiener bolsa, onda jat diny aghym ókilderi logikalyq argumentterge aighaqtargha sýiene otyryp sóilem qúrastyrady, jas jetkinshek emosianaldy [3] adam bolsa, arbaushy  qimyl-qozghalysty jyldam etip, ashyq jestterdi jii paydalanady, synshyl túlghalarmen әngimesin  de synnan bastap, ózderin joghary  kózqarasta ústanady. Osy orayda,  Reprenzentativti[4]  jýie jetekshi týrinde bolady, ol jýieler vizualdy, audialdy, kiynestetikalyq[5] týrde birigu dep atalady.  Vizualdy[6]  adamdardyng ereksheligi kóru arqyly qabyldauynda, olardy kez-kelgen jýiening jetekshisi etip alyp, maqsattaryna paydalana alady, óitkeni olar jenil týrde surettermen beynelerdi, týster turaly aqparatty jaqsy qabyldap, sipattau barysynda sózderdi әserlep sóileydi. Vizualdy túlghanyng ereksheligi kóru, qarau, kózqaras arqyly olar barlyq bolghan nәrsening beynesin beredi. Jat aghym ókiline qajetti aqparat jeke túlghanyn  vizualdy, audialdy nemese kiynestetikalyq qay topqa jatatyndyghy jayyndaghy minezdeme.  Jetkinshekting negizgi tili vizualdy ma? demek arbap, aldaudy  sol tilde jalghastyru. Audialdy túlghanyng  jetekshi minezdemesi estu. Olar sóz yrghaghyna sezimtal, estu, aitu, aiqay-shuly dybystargha erekshe mәn beredi. Jat diny aghym ókilderi múnday túlghamen sóileskende, onyng sózin ózine qoldana otyryp júmys jýrgizedi.

Kiynestetik túlghanyn  jetekshi minezdemesi dene, tәn jýiesi, teri arqyly sezinedi, yaghny jaghymdy. Múnday túlghalar ýshin jyly, tez әri ynghayly erkin sózderdi qoldanu arqyly sóileu  qajet dep sanaydy. Audialdy adamdar ýshin sóziniz ashyq anyq yrghaqty, kiynestetikter ýshin sózinde maghyna mazmún bolu kerek bolsa,  vizualdy túlghalar ýshin әdemi kiyinip sizding sóilep túrghanynyzdy tolyq kórsetu kerek bolady. Osynday aqparattarmen psihologiya ghylymynyng qyr-syryn bilgen týrli radikaldy top mýsheleri әleumettik jeli arqyly osy tәsilderdi paydalanady. Ózindi jәne jaqyndaryndy  qorghau ýshin , aldymen psihologiyalyq qorghanystyng әdisterin dúrystap túryp mengeruimiz kerek. Adamnyng ómirinde qauip tóndiretin situasiyalar bolghanda, adam basynan kýizelisti, qorqynyshty, mazasyzdyqty basynan ótkeredi. Kóniline kez kelgen nәrseni alghysh, kónili jaralanghysh bolyp qalady.  Abyrjudy azaytu ýshin, psihologiyalyq qorghanystyng әdisteri qosyla bastaydy.

Psihologiyalyq qorghanys tәsilderi: Qorghanystyng negizgi jәne birinshi týri búl - teristeu, teriske shygharu. Ózindi jaghymsyz situasiyalardan qorghau ýshin, adam shyn mәninlegi bolghan nәrseni teriske shyghara bastaydy. "Búl qate",  " Búlay boluy mýmkin emes", "búl men emespin" degen syqyldy sóz tirkesteri adamnyng teriske shygharu arqyly qorghanys әdisinde túrghanyn kórsetedi.  Búnday sәtterde, ózindi jәne jaqyndaryndy qorghau ýshin daulasyp, әrtýrli dәlelder keltiru kerek emes.  Odan da adamnyng janynda bolyp, onyng oilanuyna múrsat bergen jón.

Qorghanystyng kelesi tәsili - regressiya[7].  Mysal retinde alatyn bolsaq, eger otbasynda ekinshi bala payda bolatyn bolsa, ýlken balasy baqyryp, shaqyryp minez kórsete bastaydy; nemese jazghy lageride ýiin saghynghan balanyng qylyqtary. Eger jaqyn adamynyz osynday qorghanys tәsilin tandasa, oghan óz mahabbatyndy kórsetu kerek.

Qorghanystyng pozitvti tәsilderining biri kompensasiya[8]  men sublimasiya[9].

N.Nazarbaevtyn  «Qazaqstan-2050» Strategiyasy-qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty» atty Qazaqstan halqyna joldauyndaghy  «qazaqstandyqtardyng diny sanasyn elding salt-dәstýrleri men mәdeny normalaryna  sәikes qalyptastyru» últtyq-diny biregeylik mәselesimen  úshtastyratyn  ústanym retinde memleket basshysy talabyn atap ótken jón. Dәstýrli qúndylyqtar – ishki  túraqtylyqtyng túghyry, ruhani  qauipsizdiktin  tiregi jәne eng bastysy-úrpaqtar sabaqtastyghynyng negizi.

El bolamyn deu kópting tilegi. Din el bolamyn degen memleketti qalyptastyratyn negizgi instituttarynyng biri. Memleketting negizin qalyptastyratyn últ birneshe jikke bólinse memleketke zaqym keledi. Ár adamnyng azamattyq qoghamdy qúraytyn jeke túlgha retinde qúqyqtary tolyqtay saqtalyp, zandy, qúqyqtyq qoghamda ómir sýrgimiz keledi. Sayasy maqsatty kózdeytinder dindi tabys kózine ainaldyrghandar men  qazaqtyng dәstýrli qúndylyqtaryn joyghysy keletin kýshterding әreketteri bar ekendigi belgili.  Jeke túlgha memleketting azamaty retinde,  әri belgili bir dinning ókili, dindar әri zayyrly boluy mýmkin. Diny tanym men diny senim arasyn ajyratu jәne naqty anyqtamasyn beru kerek. Senim men  tanymnyng arasynda aiyrmashylyqtardy naqty kórsetu kerek. Senim tabighaty jaghynan subiektivti yaghni, әr adamnyng týisinu, sezinu, qabyldau dengeyine qaray әr týrli bola beredi. Sebebi onda әr adamnyng qúdaydyng tanu tәjiriybesi, ruhany psihologiyalyq prosess retinde naqty sýienedi. Barlyq adam balasy qúdaygha sengenimen tanymy әr qanday bolady. Al tanym negizdelui anyqtaluy qayta tekserilui  taldanyp ýzdiksiz jýrip otyrady. Búl jerde dinning senimine zayyrlyqtyng tanymgha negizdelgen  týsinikter ekenin kóruge bolady. Zayyrlylyq- senimge dinge,  iydeologiyalargha qatysy joq. Jeke túlghanyng ýzdiksiz damyp otyratyn tanym prosesining sonymen qatar bir jaratushygha degen seniminng qalyptasuyna jat diny aghym ókilderining әserin boldyrmau ózekti mәsele.

Býgingi kýni baq týgendeytin taq týgendeytin uaqyt emes, belindi bekem buyp, qauymnyng jotasy sharuasyna jan pida etetin zaman.

Jana mynjyldyqqa kelip jatqan tәuelsiz elding qoghamdaghy óz ornyn dúrys tauyp, óz ayaghyn jón alyp týru ýshin de eng әueli dәstýrli qazaqy diny sana qalyptastyru kerek. Sonda ghana rasymen sanamyz, psihologiyamyz qúldyq sanadan azat bolady.

Manipuliyasiya

1. jalghandyq, kulyq jolymen faktilerdi auystyru;
2. kópshilikke akparattyq kyzmetter arkyly psihologiyalyq әser etuding jýielik tәsili

Sayasy manipulyasiya - azamattardy kóbinese óz mýddelerine qarsy әreket etuge (nemese tipti eshqanday әreket etpeuge) mәjbýr etetin olardyng sayasy sanasy men minez-qúlqyn әleumettik baskarudyng jasyryn tәsilderi men amaldary. [1]

Psihokoreksiyalyq- psihologiyalyq kómekting bir týri [2]

 Emosiya (fr. emotion, lat. enoveo — tolghanu) — adam men januarlardyng syrtqy jәne ishki titirkendirgishter әserine reaksiyasy; qorshaghan ortamen qarym-qatynas negizinde payda bolatyn kónil-kýi.[3]

Reprezentatiyv — neyrolingvistikalyq programmalau

adamnyng syrtyq dýniyeden aqparat aludaghy basymdy әdis.

Adamnyng reprezentativti jýiesi:

• vizualdy— kóru beynelerine sýienetin;
• audialdy— estu aqparat arnasyna sýienetin
• audialdy-ýndestik— birinshi kezekte dybystyng  ýndestik rettiligine  nazar salady.
• kiynestetikalyq— iyis sezu men negizgi sezu aqparat arnasyna sýienedi.
• diskretti (digitalinaya)—  jogharyda kórsetilgen arnalar boyynsha adamnyng signaldardy subektivti-logikalyq úghynuy.[4]

Kiynestetikalyq-  aqparatty, әlemdi dene sezui arqyly qabyldaytyn jeke túlghanyng tiypi. Kiynestetikalyq týisikter qimyl mýsheleri kenistiktegi qalpyn ózgertkende payda bolatyn prosesterge baylanysty.

Týisikter sezim mýshelerimizge baylanysty kóru týisigi, dəm týisigi, iyis týisigi, teri týisigi, kiynestetikalyq, vibrasiyalyq jəne organikalyq bolyp birneshe týrge bólinedi. Ejeldenaq adam ózining syrtqy bes sezim mýshesine oray kóru, estu, sipau, iyis jəne dəm týisikterin ajyratqan.[5]

Vizualdy - qarapayym jәne qarulanghan kózben kóru, baqylau.[6]

Regréssiya (lat. Regressus — keri әreket) — adamnyng beysanaly týrde qaqtyghys, janjal jaghdaylarynda búrynghy aqyl esi tolyqpay túrghandaghy ózin qorghanyspen qauipsizdikti kepildendiretin sekildi әreketter ýlgisine sýienetin qorghanys mehanizmi regressiya dep atalady.[7]

Kompensásiya —shynayy jәne oidan qúrastyrylghan kemshilikterdi jenudegi beysanalyq psihikanyng qorghanys mehanizmi. Termindi Z. Freyd engizgen. Jeke túlghalyq psihologiya boyynsha Alifred Adlerding enbekterinde ómirlik strategiya retinde qoldandy. Mysaly: mýgedek adamnyng sportpen shúghyldanuy kompensasiya bolyp sanalady. [8].

Sublimasiyanyng kóptegen maghynalary men maghynalary bar. «Sublimated Iquot» degen sózde; libidindik energiyany shygharmashylyqqa nemese kez kelgen betke týsirilgen keskinge kóshiruding maghynasyn qamtuy mýmkin.

Sublimasiya degenimiz - búl «men» dep ózgerdi; Búl óz energiyasyn qúrugha jәne basqarugha qabiletti adamnyng bóligi. Sublimasiyalanghan «men» ózimdi ózgertkendi bildiredi. Sublimasiya (psihologiyalyq termiyn) adamnyng ómirinde on, paydaly, jaghymdy nәtiyjelerge qorghanysh funksiyalaryn qosu nemese, mýmkin, qayta bólu, jaghymsyz qasiyetter men úmtylystar. [9].

1. «Qazaqstan»: Últtyq ensklopediya / Bas redaktor Á. Nysanbaev – Almaty Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1998 ISBN 5-89800-123-9
2. Jantanu ataularynyng týsindirme sózdigi. — Almaty: "Sózdik-Slovari", 2006. - 384 bet. ISBN 9965-409-98-6
3. Jantanu negizderi // Almaty, 2006
4. Konsulitirovanie trevojnyh kliyentov // Osnovy psihologicheskogo konsulitirovaniya. — Moskva: Akademicheskiy proekt, 1999. — 240 s. — (Biblioteka psihologii, psihoanaliza, psihoterapiiy). — 5000 ekz. — ISBN 5-8291-0002-9.
5. Belyaev, I. A. Ogranichenie y kompensasiya sposobnostey y potrebnostey selostnogo chelovecheskogo sushestva/ I. A. Belyaev // Vestnik Orenburgskogo gosudarstvennogo uniyversiyteta. — 2009. — № 2 (96), fevrali. — S. 24-30

Lәzzat Myrzashova

Abai.kz