Jazushy-audarmashy Quandyq Shamahayúlynyn tәrjimalauymen japon әdebiyetining kórnekti ókili A. Ryooidyng qyzyqty әngimesin oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

Asay RYoOIY,

japon jazushysy.

Echizan ólkesining porty Sýrýga qalasynda Hamada-no Chyoohachy degen bay kisi túratyn. Sol baydyng eki qyzy bar. Olarmen irgeles Vakabayashy Chyoomonnyng tuysy Higakiy-no Heyta degen kisining iyeliginde jer boldy. Ol әskery qyzmetin tastap, sauda-sattyqpen ainalysyp, molshylyqqa kenelgeli kóp uaqyt ótken. Heytanyn  úly bar, onysy Chyoohachiyding qyzymen jasty. Aty Heyji. Balalar kishkentay kezderinen birge oinap, bir birine bauyr basyp óskendikten Heyta úlynyng er jetuin kýtpey-aq kórshisimen qúda boludy jón kórip, aragha kisi salyp edi, Chyoohachy de qúptady. Kórshiler búl oqighany layyqty atap ótip, sake ishimdigi men ózara dәm-túz almasqan, Heyta bolashaq kelinine úlynyng atynan al qyzyl týsti belbeu syilaghan.

Tenshionyng ýshinshi (1914) jyly kýzde Asakýra armiyasynyng tiri qalghan әskerleri bas kóterip, Itadory qalasyn, Kinome, Hachifýse, Imajio, Hiýchi, Sýizý kezenderi men Ruýmonjy ghibadathanasyn iyelenip alady. Asakýra jaghynda soghysqan Vakabayashy Konodaghy jana bekinisti basyp alghan. Kóterilisshilerdi basu ýshin seksen myng әskerge qolbasshy bolghan Oda Nobýnaga úlymen birge Sýrýgagha keledi. Onyng pәrmenimen Kinoshita Konadaghy bekinisti qorshaugha alady.

Jaghdaydyng osylaysha qúbyluy Heyta ýshin múnda túrugha qolaysyz ekenin úqtyrdy. Ol ýi-jayyn tastap, Kyootoda senimdi bir ýige bas saughalaghan, keyin baqanday bes jyl habar-osharsyz ketedi. Osy aralyqta   Chyoohachiyding túnghysh qyzy 19 jasqa tolady, kórikti boyjetken bolady. Oghan sóz salghan jigitter maza bermese de, qyz túrmysqa shyghugha ýzildi-kesildi qarsy bolady. Ol әkesine bylay deydi:

-Uyzday jas bala kezimde siz meni Heyjiyge atastyryp ediniz ghoy. Ol osy kýnderi meni úmytsa da, men qalay ózgening zayyby bolamyn. Ágaraki, ol esen-sau jýrip, qayta oralsa qyzarghan betimdi qayda jasyrmaqpyn?

Qyz bólmesinen syrtqa attap baspaydy. Heyjiydi saghyna-sarghayyp, onashada jylap-syqtap kýn ótkizedi. Qayghy men qúsalyqqa qatty berilgen ol keshikpey aiyqpas dertke shaldyghyp, jarty jyldan keyin o dýniyege attanady.

Ony Osko manyndaghy shirkeuding qasyna jerleytin bolady. Ata-anasynyng shekken qasiretin aitudyng ózi auyr. Anasy sonau jyly Heyjiyding әkesi syigha tartqan al qyzyl belbeudi qolyna alyp, qyzynyng jansyz denesine enkeyip betip sipap túryp «Búl aittyrylghan jigitinning syiy edi. O dýniyege barghanda mauqyndy basarsyn. Ala ketshi, qyzym» - dep, beline taghyp jerlegen eken.

Bir aidan keyin Heyjy ayaq astynan jetip keledi.  Chyoohachy ony ýiine ertip kelip, qayda bolghanyn, nege habar-osharsyz ghayyp bolghanyn súraghanda Heyjy bylay deydi:

-Kono bekinisi әskeriylerge ótken song әkem Vakabayashiymen tuys bolghandyqtan ýi-jaydy tastap, Kyootogha bosyp ketkenbiz. Osyghan deyin onda әkemning adal dosynyng ýiinde bas saughaladyq. Áke-sheshem ekeui de ómirden ótti. Al, sizding qyzynyzben atastyrylghanymdy eske alyp, qayta oralghan betim osy.

Heyjiyding әngimesin estigen Chyoohachy men zayyby ekeui kóz jastaryna erik bere otyryp:

-Sender ayaq astynan joghalyp ketkennen keyin qyzym seni saghynyp, saghy syndy, aiyqpas dertke shaldyghyp ótken aidyng basynda qaytys boldy. Osynshama jyldardyng ishinde bir habardyng bolmauy qyzyma qanshalyqty auyr bolghanyn nesin aitayyn. Mynany kórshi! – dep, eki qariya oghan qalamnyng siya sauytyn úsynady. Onyng qaqpaghyna marqúm mynanday joldardy jazghan edi:

Tanymas taudyn qoynauynda ósken,

Tanghajayyp kórkem órik aghashy!

Kóreyin desem de, peshenem jetpes,

Qúshtarlyqqa toly hosh iyisindi,

Qanekiy, maghan joldap jibershi!

Ólendi oqyghan song Heyjiyding qayghyrghanyn sózben jetkizu mýmkin emes edi. Ol sýiiktisining qabirine gýl shoqtaryn qoyyp, arsha tútatty, diny rәsimder jasady, dúghalyq oqylymdaryn aitty. Qasyndaghy eki qariya «Qyzym, sezshi, sýiikti Heyjiying keldi. Niyetin qabyl al!» dep, egilip jylap túrdy. Heyjy de olarmen bir kóz jasyna erik berdi. Sonynda eki qariya Heyjiyge aitty:

-Sen ata-anannan aiyrylyp jetim qaldyn. Qyzymyz o dýniyelik bolyp ketse de sen bizge bóten jan emessin. Bizding ýide bol. Qolayly qyzmet tauyp, bizben birge ómir sýr.

Hamada ýiining artyna bólek baspana túrghyzyp, Heyjiydi sonda túrghyzdy. Marqúmnyng 49 tәuligi bolghanda otbasyndaghylar diny dәstýr boyynsha Osko jaqtaghy jerine ketkende Heyjy ýy qaraugha qalady. Keshqúrym kelgen olardy Heyjy dualdyng syrtynda qarsy alady. Marqúmnyng sinilisi kýimeden týserde әlde neni týsirip alghanday kóringen song ol jaqyndap baryp qarasa, jerde al qyzyl týsti belbeu jatqan edi. Heyjy ony alyp qoynyna tyghady da bólmesine asyghyp jetedi. May shamnyng jaryghyna shygharyp alyp qarap, bala kezin eske alyp qayghyrady. Týn qaranghylyq jamylyp, ainala tynyshtalady. Kenet esik qaghylghan song baryp ashsa, marqúmnyng sinilisi túr eken. Boyjetken bólmege kirgen song aqyryn sybyrlaghanday ýnmen:

-Ápkemdi ajal aidap әketti. Múnan ótken qasiret joq shyghar. Men baghana qyzyl týsti belbeu týsirip alyppyn, sony siz alghan joqsyz ba? Eger alghan bolsanyz, siz ekeuimizding bas qosuymyz taghdyrdyng mandaygha jazghany bolady. Sol sebepten sizge kelip túrghan jayym bar. Ómir boyy bir birimizge adal bolugha ant-su ishiseyik!

Heyjy óz qúlaghyna ózi senbedi.

-Siz búlay deuge qalay dәtiniz bardy? Áke-shesheniz meni jetim qaldy dep ayap, ýiine bas saughalatyp otyr. Ekeuimizding myna jayymyzdy bilse, men olardyng betine qalay qaraymyn? Sadaghang keteyin, tezirek bara qoyshy!

-Ákem sizdi kýieubalam bolsyn degen niyetpen osynda qaldyrghan. Eger siz mening mahabbatymdy ayaqqa taptaytyn bolsanyz men sugha ketip ólemin, sosyn, ókinishten ózeginiz órtensin. Mening aruaghym osy dýniyede ghana emes, o dýniyede de maza bermesin úmytpanyz – dep qyz búrtiyady.

Heyjy sharasyzdyqtan qyzdyng yghyna jyghylyp, sol týndi onymen birge ótkizedi, tang qylang bergende qyz ketip joq bolady. Sodan keyin әr týn sayyn qyz Heyjiyge kelip túrady, tang ata bere ketip qalady. Heyjy de oghan әbden bauyr basyp, tannyng atuyn jek kóretin halge jetedi.

Bir aidan keyin qyz әdettegisinshe kelgende bylay deydi:

-Býginge deyin ekeuimizding osylay jýzdesip jýrgenimizdi eshkim bilgen joq. Biraq, erte me, kesh pe, bir sәtte búl qúpiyamyz әiteuir bir ashylary anyq. Búl oqighamen әshkere bolsaq, ekeuimizge de jaqsylyq әkelmes. Meni búl jerden alyp ket. Sonda ekeuimiz ýshin mahabbatymyzdy jasyryp-jabudyng qajeti bolmaydy.

Heyjy sýiiktisining sózine ilanyp, әkesining adal qyzmetshilerining biri bolghan adam túratyn Mikoký portyna qashyp ketedi. Heyjiyden mәn-jaydy bilgen әkesining qyzmetshisi qos ghashyqty ýiine ornalastyrady.

Osylaysha bir jyl ótken song Heyjiyding ghashyghy bylay deydi:

-Áke-sheshem aiypqa búirar dep qorqyp, ekeuimiz ýiden bezdik, býtin bir jyl ótti. Ákem men sheshem meni saghynyp jýrgenderi anyq. Biraz uaqytty artta qaldyrghan song olar endi, bizdi keshirgen de shyghar, ýige qaytayyq.

Heyjy búl joly da onyng aitqanyn eki etpedi. Olar kemege otyryp, Sýrýgagha keldi. Heyjy qyzdy kemede qaldyryp ata-anasyna ózi barady:

-Men sizderden jyly sózden basqa eshtene estimegen jan edim. Keshirilmes is jasap abyroyymdy tóktim. Jasaghan kýnәm zil batpan bolsa da, osynshama uaqyt ótkende ashu-yzalarynyz qaytyp, sabagha týsken bolarsyzdar degen ýmitpen qyzdarynyzben birge kelip túrmyn. Bizdi keshire kórinizder!

-Ne dep ketting qaraghym, eshteneni týsinip jarytpadyq.

Olar osylay degen song Heyjy bolghan oqighany býge-shigesine deyin aityp, qyzyl týsti belbeudi kórsetedi.

Chyoohachy tandanghanda  kózi sharasynan shyghyp kete jazdaydy da:

-Búl belbeudi marqúm әkeng menimen qúdalasqan kezde qyzyma syigha tartqan edi. Qyz o dýniyege qaytqanda múny biz tabytyna salghanbyz. Kishi qyzyma kelsek, ol nauqastanyp tósek tartyp jatqanyna bir jyl toldy. Ornynan túra almay jatqan adam neshe jerden qalasa da, senimen qalay birge qasha alady? – deydi.

Sonda da Heyjy qyzdyng kemede kýtip otyrghanyn aityp qoymaghan song Chyoohachy qyzmetshisin jiberedi. Ol kemede baghyttaushydan ózge tiri jan joq dep keledi. Chyoohachy men zayyby ekeui tang tamasha bolyp, tipti anyryp qalady. Sol sәtte kishi qyzy tósekten basyn kóterip, bylay deydi:

-Qúdalasu boyynsha men Heyjiyding әieli bolugha tiyis edim. Alayda, ómirden mezgilsiz ótuime baylanysty qabirdi pana ettim. Soghan qaramastan taghdyrdyng jazuy Heyjiymen toghystyrghan sabaqtastyq ýzilmegendikten aldarynyzda mening ruhym túr. Sinilimdi Heyjiymen nekelestirinizder. Sonda ol dereu sauyghyp ketedi. Mening tilegim osy. Eger aitqanymdy jasamasanyzdar ol da men sekildi tómengi qúrlyqqa enip, biz birge túratyn bolamyz.

Bәri abyrjyp qoryqqannan qyzdyng týrine qarasa, onyng týr kelbeti sol kýii bolghanymen dauysy dәl marqúmdikinen ainymaytyn kórinedi.

-Qyzym sen әlde qashan ólip qalsang da nege ruhyng tynyshtalmay myna dýniyede ainalsoqtap jýrsin? – dep, әkesi súraghanda, ruh:

-Ghúmyrym qysqa bolsa da Heyjiyge degen mahabbatym bәrinen úly alapat kýshke ainalypty. Osy sebepten, qaranghy qúrlyqtyng patshayymy Emma maghan rúqsat berip, ótken bir jyldy Heyjiyimmen birge erli-zayyptylarday oinap-kýlip ótkizdim. Endi, kólenke men túmannan ózge týgi joq mәngilik mekenime qaytar uaqytym keldi. Mening tilegimdi oryndanyzdar!

Osylay dep ol Heyjiyding qolynan qysyp, kóz jasyn tógip, qoshtasu rәsimin jasady. Odan keyin әkesi men sheshesine taghzym etti de, sinilisine bylay dedi:

-Heyjiyding zayyby retinde, perzenttik paryzyng boyynsha ata-anana qamqor bolghaysyn. Mening ketetin sәtim jetti. Mәngilikke qoshtasayyq...

Aruaq sózin ayaqtamay jatyp-aq kishi qyzdyng tәni qalshyldap dirildedi de eden ýstine gýrs etip qúlap, jan tapsyrghanday boldy.

Bәri sasqalaqtap, betine suyq su býrkip, shashqannan keyin ghana qyz esin jidy. Auruynan qúlan taza aiyghyp ketipti. Búdan búryn ne bolghanyn kenje qyz esine týsire almay qoydy.

Chyoohachy qyzyn Heyjiymen nekelestirip, túnghysh qyzyna dúgha baghyshtady.

Osy bir tanghajayyp tarihty estigen әrbir adam «shynymen tandanarlyqtay, kóz kórmegen, qúlaq estimegen oqigha» desetin kórinedi.

Audarghan Quandyq Shamahayúly

Abai.kz