(Povesti)

Týn qúshaghynan beti qyzaryp shyqqan kýnning mandayy aghara bastaghan edi. Tanghy samal jer betin әldiylep, ensesin kóterip keledi. Kýn shapaghy tәi-tәy basqan jas balanyng qadamynday aqyryndap Shynghystaudyng basyna  órmeledi. Úyabasar qústyng bauyrynday jylylyq kele jatyr. Tónirek anyq kórindi.   Shaghan ózeni ainaday  jarqyrap, tek anda-sanda buda-buda aq búlttar su betine týsip, jarysa syrghyp kele jatqan siyaqty. Keshegi kýn shuaghynan  erimey qalghan múzdaqtar edi. Osydan biraz kýn búryn aq bastaryn qar býrkegen júmsaq jel soghyp,  aghash-taldardyng tóbesi qarayyp qalghan. Áli býr jara qoymaghanymen, súlu qayyndardyng ashyq alqymynan júpar iyis shyghatynday. Kýn jeli boyy úzaryp, ayaly alaqany qart Shynystaudyng mandayynan sipap, Búghyly, Mashan, Abyraly, Degeleng taularynyng qoyny-qonyshyna meyirim shuaghyn molynan shasha bastaghan.          Shóp basynan jylap týsken tamshylar aqyryn-aqyryn bugha ainalyp, kýn kóterilgen sayyn kózge kórinbey joq bolyp ketip jatyr. Shýregey tóbelerding basynan bәisheshekter balghyn sausaqtaryn qyltityp, kóz qyzyqtyryp qalady.   Shaghan ózenine ulap-shulap tym-tym alystan aqqu-qazdar úshyp kelip, etegin endi basa bastaghanda, ýirekter qanattarymen su sabalap kelip, qatarlasa qondy. Qús bitken moyyndaryn qaqshan-qaqshang etkizip, «Mynau netken tamasha jer!» degendey tandaylaryn qaghyp, su betine erkin jýzip órnek sala bastady.   Kәri ózenning qys boyy qabaghy ashylmap edi, dәl býgin ajary kirip  meyirlengen qariyaday jomarttyq tanytyp, erneuinen asyp tógilip jatyr.   Búl ólkege jeti el kelip, jeti el qonystanghan, әueli Alla, sodan keyin Mamay batyr men Kengirbay biyding kóregendigining arqasynda atadan balagha qonys bop kele jatqan kiyeli jerdi Alash eli dep ataydy.   Allanyng núry jaughan Motysh baba osy jerge úrpaghyn keninen ornalastyrghan.          ...Júldyz aghyp, ay jambastaghan kezde kózi ilingen IYke túyaq serippey jata bergen. Qor-qor etedi. Qasqyr ishikti jamylyp alghan. Syrt kózge dәl bir apanynda alansyz jatqan Shynghystaudyng kókjaly siyaqty.   – Ói,  mynau IYke me? – dep  jýzi meyirimdi, badyraq  kózin jypylyq-jypylyq etkizip, atyn tebinip jaqynday bergen Núrjaubay jelke túsyna kelgende, qarqyldap kýlip jiberdi. – Týnimen qoy kýzetkensing be-ey, myna  jatysyng ne, a? Qatynyng quyp shyqqan ba, eki әieli bar adamnyng qonatyn ýii bolmaushy ma edi? Myna jatysyna jol bolsyn! Áy, Ómirghali, myna  shaljiyp jatqan atana sәlem ber!   Ákesining aldynda otyrghan ýsh-tórt jasar bala kózi baqyrayyp, «Ashshalau!», «Ashshalau!» degen boldy. Kimge sәlem berip jatqanyn ózi de bilmedi.   Núrjaubay at ýstinde túryp, jerde jatqan qasqyr ishikti ilip alyp, basynan eki-ýsh ainaldyrghan kezde, auyl myrzasy kózin ashyp alghan edi.          – Au, Núrjaubay, senbisin?!          – IYә, menmin,  – dedi at ýstindegi adam enkeyip, – Kýn kóterilip, manaydaghy auyl-auyldan el kelip jatyr. Sening Nauryz toyyn toylaugha  dayyndyghyn  osy ma? Shaljiyp, jatysyng mynau!  – dedi qúrdastyghyna basyp Núrjaubay.   – Assalaumaghaleykum, IYke agha!  – dedi at ýstinde túrghan  kishkene  myghym deneli, juan qarnyn erding aldynghy qasyna tógildire tastaghan badyraq kóz, qara jigit jymyn-jymyn  kýlip. Búl – Serkebay edi. Týbi sonau Abyraly etegindegi «Qarashiliktin» jigiti. Sýiegi Taraqty. Osydan biraz jyl búryn Qúlyqtan qyz alyp, kýieu atanyp, Qarajannyng aghasy Aymaghanbetting qol astyn pana kórip, senimine әbden kirgen adam. Onyn  ýstine júghymdy bolghan erke kýieu. Ana bir joly Qarajannyn  jylqyshysy  «kýshik kýieu» dep kemsite sóilegenin estip, Aymaghanbet qatty ashu shaqyrghan. Sodan beri Serkebaygha ózge týgil, Qarajannyng ózi qatty sóilemeytin bolghan. Aymaghanbetke  erip, Semeyge  barghan sayyn Qarajannyng qoymasynyng qara qúlpyn júlyp alyp, kedey-kepshikke qolyna týskenin  taratatyn. Múny bilip qoyghan Qarajannyng jigitteri:   – Ýlken agha, әsheyinde «Tarta jesender, tay qalady» deushi ediniz, ózinizdi tapa-tal týste tonaghan  kýieuge tym qúrymasa, qoy demegeniniz ne? – degen. – E, neghylar deysin? Kýieuding erkeligi ghoy, – degen Qarajan. Qysqa sózding astary qashanda sózdi órshitpeuge sayatyny belgili. Sodan kýnkil sózder de toqtaghan.          – Áy, myna Qarajan aghanyng kýieu balasy ma?  – dep IYke kýn sala qarady. Onyng búl sózin dәl bir bala kezden birge ósken qatarlasynyng sózindey   kórgen Serkebay selkildep kýlip: – Au, IYke agha, Motysh ata úrpaghynyn  birisiz, úsaqtap qaytesiz? Meni de kýieu dep kózinizge ilseniz de, әr sózimnen ilgek izdemesenizshi, – dep  qarqyldap kýldi. – Núrjaubay agha, auyldyn  myrzasy bizdi ózi qarsy alyp túr, shylbyrdyng bir  úshyn osy kisige bereyik. Auylyna jetektep aparsyn.          – Týu,  mynaghan daua joq eken, – dep úiqysy endi ashylghan IYke: – Auylgha jýrinder!  – E, bәse! – dedi Núrjaubay  jarqylday  kýlip: – Nauryz  kóje  isheyik.  Qay qatynyng jasap edi, bәibisheng be, әlde... Onyn  búl sózin auyl myrzasy estimegen synay tanytyp:  – Tym  erte jýrsinder ghoy? – dedi.  – Keshe  keshkisin  sonau  Mashan  jaqtan  Serkebay  kelgen. Sodan ghoy  ekeumiz tang qúlan iyeginen atqa qonghanymyz,  – dedi Núrjaubay.  – Áy, Qabylqaq, qaydasyn? – dedi IYke dauysyn shygharyp. – Qaydasyn? Jauap bola qoymady. IYkening kózi Shaghan ózenining betinde tenbil-tenbil bop aghyp jatqan múzgha týsti. Sol kezde bir top ýirekter japyrlap kelip, ózenning betine qondy. At ýstinde qústardy qyzyqtap túrghan Serkebay: «Qap, әttegen-ay, Qarajan qaynaghanyng qosauyz myltyghyn ala shyqpaghanym-ay, bir-eki ýirekti atyp, quyryp jeytin edik»,  – dep shymshy sóiledi. Onyng búl sózin IYke kýle tyndady. Osy kezde alqyna jýgirip, Qabylqaq keldi.  – Assalaumaghaleykum, Núrjaubay agha! – dep qos qoldap amandasty. – Qosh kelipsizder! IYke ózi Núrjaubaydy attan qoltyqtap týsirdi. Qabylqaq ta qarap túrmay, Serkebaydy qoltyqtady. Núrjaubaydyng bәibishesi Bәtima da auyldyng shetinen attan týsip, er ýstinde otyrghan balany jayau jetektep kele jatyr edi, ýiden shyqqan Maqysh qúshaq jaya qarsy aldy.  – Baylasanshy, myna atty! – dep qolyndaghy shylbyryn Qabylqaqqa úsynghan edi, ol Serkebaydy tyndamay keri búryldy. Ondaghysy, sonau Semeyde Týiemoynaq aralynda Qarajan bie baylatyp, jamby atqyzyp, paluan kýrestirgen. Paluan bolmasa da qara kýshine sengen Serkebay da shyqqan. Bәsentiyinning eki jigitin jyghyp-aq edi, Uaqtyng Júman degen jigitinen jyghyldy. «Jyghylghan kýreske toymaydy» demekshi, Serkebay qayta-qayta úmtylyp qoymady. Qarajan zekimese de erke kýieuge: «Jә, boldy!» – degen. Jamby atudyng jana týri dep naganmen atqyzghan. Motyshtyn  Júrtybayynan tuatyn Jaqaman degen mergen jigiti ýsh altyn tiyndy atyp týsirip, oljagha kenelgen edi. Irileu jambyny elding kózinshe IYkege berip túryp: «Mynau  Bapannyng sybaghasy, sen al!» – degen kezde Serkebay aiqaylap:          – Áy, Motyshtar! Syrty týk, ishi boq jylqynyng bәri ózderinde, súlu qatynnyng bәri senderdiki. Sender, sonshama, kimsinder? Ásheyinde, Motysh babalarynnyng basyna birigip baryp Qúran oqymaytyn edinder? Býgin bastaryng qosylyp, berekeli bola qalypsyndar. Bәrinning keudelerine nan pisken eken. Túrysatyn jerlerindi aityndar! Kәni, Motyshtar, aityndar, ýlkening bar, kishing bar, qaysyng barsyndar, shyghyndar?!  – dep aiqaylaghan  Serkebaygha basu aitqandar bolghanymen, kóp arasynan toqtatatyn eshkim  joq edi. Óitkeni, onyng nege ashulanyp jýrgenin eshkim týsinbegen edi. IYke  bir jaghy onyng mysyn basayyn, bir jaghy qaljyng bolsyn  degendey:  «Men barmyn!» - dep aityp qalyp edi...          – Áp, bәrekeldi! – dedi Serkebay. «Jyghylsan, nardan jyghyl» degen, o zaman da – bú zaman, Motyshtyng qanjyghasynda ketsem arman ne?!» – dep sheshinip, beline qyl-shylbyr baylady. IYke seskenip qalsa da syrt kózge syr bildirmedi. Ózinen әldeqayda kishi Serkebaymen beldeskenine namystansa da,  әu basta júlqyp-aq tastay salamyn ghoy degen ýmiti aqtalmady. Serkebay jyp-jyp etip, qolgha tolymdy ilikpey-aq qoydy. Tipti, әueli bir-eki ret IYkeni  shalyp kete jazdady. Ekeui bie sauym uaqyt aiqasty. Qatty namystanghan IYke jas jigitti júlqa tartyp, tik kóterip aldy da, laqtyryp jibergen kezde qúrghaqtau jerding shany búrq ete týsti.          – Óldi, óldi! – dep shualasty jinalghandar. Sәl-pәl bir orynda jatyp qalghan Serkebay qarqyldap kýlip, ornynan atyp túrdy da biyley jóneldi.  – Ói, ólmek týgili, mynauyng biylep ketti ghoy! – dep әielder jaghy  betterin shymshyp, tang qalysty. Kópshilik ortasynda túrghan Qarajanmen kóz týiistirip qaldy. IYkege basyn shayqap-shayqap qalyp, kiyiz ýy jaqqa kel degendey ymmen iyegin qaqty. Sol kezden beri Qabylqaqtar Serkebaydy qolgha týsire almay, tisin qayrap jýrse de, aghasynan jasqanyp eshtene aita almaghan.          – Qonaqtardy ýige kirgiz! – dedi Qabylqaqqa.          – El jinalsyn da! – dedi Núrjaubay. – Kóppen birge kirermiz. Bapana baryp sәlem bereyik.          – E, Bayghazynyng bilgishi, sen jón bilesin, barayyq! – dep Serkebay  auyldyng ýlken aqsaqalynyng ýiine qaray Núrjaubaydyng sonynan jýre berdi. Balapannyng ýiinen esik shiyin kóterip, súlu әiel shyqty. Erekshe kiyingen eken. «Mynau kim?» degendey Núrjaubay súrauly jýzben qarady. – Rapyq noghaydyng qatyny ghoy. Áyteuir, Motyshtardyng auylynda elding súlu qatyndary jýredi, – dep Serkebay shiyq-shiq kýldi.  – Assalaumaghaleykum, Bapan agha! – dedi tabaldyryqtan attaghan  Núrjaubay tórde jana kiyim kiyip otyrghan qartang adamgha sәlem berdi.  – Au, Bayghazym-au, asylym-au! Amansyng ba?          – Shýkir, Balapan agha! Qystan qysylmay shyqtynyz ba, әiteuir?          – Myna domalaghyng kim? – dedi auyl aqsaqaly.          – Men Taraqty – Serkebay degen bolamyn.  – E, bizding Aymaghanbettin  kýieu balasymysyn? Áy, saghan rizamyn, kel-kel! – dep aqsaqal ony bauyryna basty. – Aman jýr! Qaydan jýrsinder?  – Keshe Mashan tauyna  barghanmyn. Basynda eki kók balaq býrkit úshyp jýr. Sonyn, Qúday qalasa, qyryq kýnnen keyin eki balapanyn almaqpyn. Bireuin sizding bauyrynyz Shәkege bermekpin. Jaqynda úly tughan. Atyn Arghynnyn  kýishi jigiti Tileu balasynyng atyn – Hamit dep qoyypty.  – IYә, bizding Shәke bauyrym Shәkәrim qajynyng janynda býrkit ústaydy dep  estip edim. Bir kisiligi mol bauyrym ghoy.  – Ol keremet jigit. Tekti atanyng balasy, Doghal atanyng úrpaghy ghoy, – dep Serkebay úshatyn qústay bir ornynda otyryp qomdanyp qoydy. Ýige qayta-qayta kirip shyghyp jýrgen Rapyq pen onyng súlu qatyny kýbir-kýbir sóilesedi.          IYke men Rapyqtyng qorasy Shaghan ózenining eki qaptalynda ornalasqan. Súlu kelinshek Qalimash Altaydyng Qosaghashynyng qyzy. Kәri әke-sheshesi  qaytys bolghannan keyin, Qatonqaraghayda túratyn apa-jengesining qolyna kelip boyjetken edi. Semeyden barghan tiginshi noghay jigit Rapyqty Ábdikerim bolystyng auyly dúrys qarap, bir qys panalatqan eken. Qoly sheber, tili mayda Rapyq auyl adamdaryna qatty únaghany sonday, osy Qalimashty «myna jigitke barsan, qor bolmaysyn» degen niyetpen  berip jiberedi.         Motyshtyng jigitteri  syrt kózge suyq bolyp kóringenimen, aghayynnyng qonaghyn  kýtuge  kelgende aldaryna  jan salmaydy. Óitpey she, bәrining mynghyrghan maly bar. Mingenderi jýirik at. Ayaghynyng úshymen jýrip, meyman kýtetin  súlu qatyndary bar. Qabaghy ashyq adamnyng qoly da jomart  bolmay qaytsin. Qonaq kýtse, Motyshtyng balalary kýtsin! Rapyqtyng negizi oiy Omby jaq edi. Orys-qazaghy berekeli. Onyng ýstine bazardyng beti jaqsy. Alym-salymy kópteu. «Beregen qolym – alaghan» deytin-aq jer. Oghan jas әieli qoydy ma: «Sonau, týgin tartsan, mayy shyghatyn  Qatonqaraghaydan  qanghyrtyp, Semeyding qúmyna әkeldin, endi myna jerge kelip Sarjaldyng qymyzyn iship, keng tynystap ómir sýreyik te!» – degen. Oghan da qaramas edi, osy uaqytqa deyin  IYkedey jomart adam kórmepti. Ten-teng qylyp, maldyng terisin artyp Semeyge jiberedi. Baghany qoyatyn da,  saudalaytyn da ózi. Búlar osy Shaghan boyyna kelgende, aldarynan Ahmetjan degen noghay jigiti shyqqan. Kóp qazaqtyng arasynda Ahmetjandy kezdestirgende, әkesin kórgendey quanyp, Allagha rahmet aitqanyn ózi de bilmey qalghan. IYkening arqasynda әbden bayyp alghan eken. Rapyqtyng kózin  qyzyqtyrghan da sol edi. Onyng ýstine,  Omby  jaqtan bes «Zinger»  tigin  mashinasyn  alghyzsa, sol jyly kýzde sonau Shәueshekke aparyp, eki arbagha tendetip, Qytaydyng qymbat jibek búldaryn  әpergen. Tiyn saughan saudagerge odan basqa ne kerek?! Ishkeni aldynda, ishpegeni artynda, búl ónirde jalghyz tiginshi. Rapyqtyng týkirigi jerge týspey túr ghoy. Qoy-eshkini bylay qoyghanda, ýiir-ýiir jylqy bitip, býiiri shygha bastaghan.          IYke bir ornynan qozghalmay, Shaghan ózenine qarap oilanyp túr edi. «Búl ózenmen birge qanshama ómir de aqty. Búl ónirge kimder kelip, kimder ketpedi?.. Adamnyng jasaghan jaqsylyghy, qayyrymy, meyirimi elding janynda tam-túmdap qana qalsa, sәl bir kemshiligi uaqyt ótken sayyn janaryp, týrlenip, tipti, zorayyp jetetini qalay? Qazir elding auzynda bayaghy  Kýrkildek aighyrdyng anyzy. Basqa әngime joqtay, ne boldy sonsha? Kýrkildek aighyrdyng sýiegine qyna shyghatyn  uaqyt  boldy  ghoy». Osy kezde Serkebaydyng qarqyldap kýlgeni estildi. IYke Balapan aghasynyng ýiine qaray ayandady. Tu syrtynan atty adamnyng kele jatqanyn sezip edi. «Assalaumaghaleykum!» degen dauysqa búrylsa, Ómirzaq eken.          – Uaghaleykum, amansyng ba?          – Qystan shyqtyq, auylyng aman ba?          – Shýkir, amanbyz. Bapana sәlem ber, ýiinde otyr.            – Budan әuliyeden keyingi, qalghan Motyshtyng ýlkeni Balapan atamyz ghoy, sәlem bereyik, – dep attan sekirip týsip onyng sonynan erip, ýlken ýige  qaray jýrdi. – Assalaumaghaleykum, ýlken agha! – dep Ómirzaq tabaldyryqtan attady.  – Sәlemshi bolsan, joghary shyq! – dedi Balapan. Jasauraghan kózin sýrtip: – Ói, mynau ózimizding Qaqabay qajynyng bauyry Ómirzaq qoy, kel-kel, ainalayyn! – dep ýlken kisi eki qolyn jayyp qúshaqtady.          – Aman jýrsing be?          – Tәuba! – dep kýlimsirep, Ómirzaq ýlken kisining qúshaghyna endi.  – Jylysbay aman ba? Qaldaryng jaqsy ma?          – Shýkir, óziniz qalaysyz? – dep Bapannyng sol jaghyna baryp otyrdy. IYke, «Orta tolsyn!» dep tabaldyryqtan attady. Osy kezde kórshi әiel ýlkendeu kәrlen kesege qoi kýreng shay qúiyp, eki qasyq may salyp, IYkege berip jatqanyn Serkebay bayqap qalyp, Núrjaubaydyng qúlaghyna: «Ógizding ózi qartaysa da, múrny qartaymaydy» degen osy», – dedi. Tumysynda qaq-soqta sharuasy joq Núrjaubay, onyng sózin týsingen de joq. Ornynan túryp: «Bapa, al, raqmet! Búryn kelgen qonaq, keyin kelgen qonaqqa oryn beredi» degen, biz túrayyq, – dedi Núrjaubay júmsaq sóilep. – Aytpaqshy, Núrjaubay-au, osy bizding Músashtyng aulynda bala oqytqan  Áuez qojanyng nemeresi Múhtardan habarlaryng bar ma?          – Syrttay tileuin tilep  otyramyz. Jetisu jaqta dep estidim.  – Aman bolsyn, ardaqty azamat qoy! – dedi Balapan. Núrjaubay men Serkebay  ýiden shyqty.          – Motyshtar – bar el ghoy. Birligin syrt kózge kórsetpeydi, biraq... – dedi Serkebay.  – Áy, – dedi shyn ashulanghan Núrjaubay. – Sen nemene, Motysh, Motysh dep aruaqty adamnyng qúlaghyn shulatasyn. Qoysanshy endi... Bile  bilsen, sening qayyn atang Qaqabay qajygha babang jatqan jerding eteginen kesip, qonys bergen kim eken? Motyshtar. Qúlyqtyng maly kóbeyse, osy Motysh babannyng órisi, tilindi tiygize berme sen! Myna sózindi Stanbek pen Qorghanbay estise, terindi tiridey sypyrar.          – Terimdi tiridey sypyrady?! Áy, olar Nәzik qoy... Motyshqa jabysyp jýrgen.  – Ói, әkendi, – dep tumysynda anau-mynaugha ashulana qoymaytyn Núrjaubay shyndap ashulanyp edi.          – Au, Núreke, jón-josyqsyz tulaghanynyz ne? Siz ne aityp túrsyz? Atalarynyng atyn ataghanyma nege ashulanady eken. Barghan jerlerinde «kónilimdi» tap degendey, tomsyrayyp otyratyn ózderi emes pe? O, nesi-ey, a! Atalarynyng atyn qayta-qayta aitsam, quanbay ma qayta?! IYkening ózi Motyshtyng atasynyng atyn ataghanymda, jymiyp kýlgen siyaqty bolghan.          – Jolbarystyng jymighany kýlgeni emes, sol esinde bolsyn! – dep qamshysyn býktegen Núrjaubay aldygha qaray jýrip ketti. Serkebay óte aqkónil jigit. Segiz qyrly, bir syrly. Eshkimge ziyany joq. Tek bir aiyby – basynan sóz asyrmaydy. Namysshyl. Tisteskenmen ústasatyn әdeti bar. Birde Músatay sauda jasap Semeyge  baryp, Jaqiya qajynyng ýiine týskende Qarajan sәlem bere kelgen. Onasha qalyp әngimeleskende kýieu balasy Serkebaydyng jayyn aitqan. «Múseke, mening kýieu balamdy qolynyzgha alsanyz. Dalany ansap jýr-au, býrkit baptap, tazy jýgirtpek oiy bar eken. Myna qalada  kisining qolynan  jazym bola ma,  ne ózi bireudi mert qylyp jýre me?» dep shynyn aitqan. Sol jyly Serkebaydy kóshirip alghan. Ózining adaldyghymen Músatay auylyna kórik bergen. Tipti, olay ótkende, bylay ótkende osy auyldyng adamdary Serkebaydan býrkitting balapanyn alghandy jaqsy kóretin. Taudan syrt kózge ýzik-ýzik, tasbiyqtyng tastarynday bolyp, on shaqty atty adamdar týsip kele jatyr. Bayqap qalghan. Serkebay solargha qarap kýlip jiberdi. «Birigip jýrse, qayter edi?».  – Au, Serkebay, neghyp  túrsyn? – dedi IYke. – Jýr, menimen.  – Áne, sening jolbarystaryng kele jatyr, – dedi Serkebay.          – Oo! – dedi IYke tau jaqqa qarap, – Qajy men Qanapiya kele jatyr ghoy. Qarashy, dalanyng naghyz kókjaldary ghoy-ә?!  – E, aitasyz-au, aqkónil agham-au. «Tozghan qazdy toptanghan torghay alady» degen bar, bayqarsyz. Onyng búl sózin úqpaghan IYke bir ornynda túryp qalghan edi. Sonau jerden qúshaghyn ashyp, Shaqardyng Mәdii kele jatyr eken.          – Assalaumaghaleykum, IYke agha! Nauryz qútty bolsyn!          – Yrys berekeli bolsyn, amansyng ba?!  Kórmegeli kóp boldy ghoy, kel, kel, – dep batyr túlghaly jigitti bauyryna basty. – Seni de kóretin kýn boldy ghoy, myna jigitter kim? – dep súrady IYke.          – Arghynnyng apaytós jigitteri, myna jigit Qashaubaydyng Ámiresin bilesiz ghoy, sonyng inisi – Isabek. Eldin  qúrmettisi.          – O, Ámire – qazaqtyng maqtanyshy ghoy! Kәne, joghary shyghyndar! – dep ýige qaray bastap kele jatyr edi, Mәdy ony qoltyqtap alyp toqtatty. – Agha, ana kele jatqan ýlken kisini attan týsireyik. IYke artyna búrylyp qarasa, atty adamdar jaqyndap-aq qalypty. Qúla at mingen ýlken kisi jaqyndaghanda quanyp ketti.          – Au, Úlystyng úly kýni qúdamyz kelip qalypty ghoy! Assalaumaghaleykum, Áleke! – dep qonaghyn attan týsirdi. – Aman-esen  sharshamay jettiniz be?          – Uaghaleykumassalam, qúda! Nauryz qútty bolsyn! Ýlken kisimen tós qaghysyp amandasty.          – Assalaumaghaleykum!  – Nauryz qútty bolsyn!  – Aq mol bolsyn! IYkening kózi auyl shetinde attan týsip, jayau kele jatqan әielderge týsti. Osy kezde kishi ýiden IYkening qyzy Qayriya jýgirip shyghyp, quana aiqaylady.  – Úmytshaq jeneshem keldi! – dep  aghasy  Júmageldining әielining qúshaghyna tyghyldy. – Saghyndym ghoy, jeneshe!          – Qayriya, seni býginnen bastap Bopay deymiz! Aynalayyn, myna әdemi jengeng – Kenesbay aghannyng kelinshegi Núrjamal. Kórikti kelinshek boyjetkenning betinen sýidi. – Mine, Tolaghay degen bauyryn, biz ony erkeletip Tókish dep ataymyz. Tókish-au, mine apayyn! – dep  balanyng kekilinen sipap qoydy. Ýsh-tórt-jasar bala balpanaqtay eken. Manghaz. Olardyng janyna kelgen Núrjaubaydyng әieli – Bәtima jarqylday  amandasty.  Áyelder jaghy qúshaqtasyp  jatyr.  – Áleke, joghary shyghynyz! – dedi. – Ýige kirinizder!  – IYke qúda, dalada kishkene túra túrayyqshy, – dedi Álimhan. Tanertennen attan týspedik. – El de jinalsyn! Jinalghan júrt bir-birimen qauqyldasyp, әielder jaghy Biymәrim apasyna sәlemdesuge ketti. Balalar mәz-meyram oinap jýr. ...Qúlyqtyng qyzdary jezdeleri Serkebaydyng arqasyna jarmasyp jatyr.  – Áy, shúnaq qyzdar, týsinder arqamnan, búlaryng ne? – dep Serkebay tulap jýr.  – Jezde, apama qalynmal berding be ózi, ol kezde biz bala edik, – dedi juan sary qyz arqasynan týspey: – Shýu, shýu! – dep alaqanymen onyng býiirinen soqqylady.          – Qalynmalym bolsa, Qúlyqtyng qyzdaryn qos-qostap alar edim ghoy.          – Qos-qos qatyn alam dey me, qoyny-qonyshyn tintinder, qyzdar!          – Ói, mynalar qaytedi-ey, a! Oibay,  qytyghym keledi... Ói, ói, – dep shiqyldap kýlgen Serkebaydy ózen jaghasyna qaray baldyzdary apara jatyr edi. Qarqyldaghan Serkebaydyng kýlkisi men syqylyqtaghan qyzdardyng dauysy alystay berdi. Jastardyng әzil-qaljynyn tyndaghysy kelmegendey, Álimhan ýige kirdi. Segiz qanat enseli, shanyraghy aspandaghan ýy eken. Keregesining bәri mol shiymen oiylap tigilgen. Edenge qaly kilem tóselgen. Týnilik  ashyq bolsa da, ondyq sham ortada janyp túr. Mol dastarqan qayysyp-aq túr eken. Ortada ýlken tabaq, onyn  ishinde Jetisudyng hosh iyisi búrqyraghan qyzyl almalary. Samarqannyng órik-meyizi, bәrin qys boyy jaqsy saqtap shyghatyn IYkening ýlken әieli – Maqysh. Qonaqtardy jaghalay qol jughyzyp shyqqan Qabylqaq aghasynyng aldyna kelgende, «men syrtta bolayyn» degen ishara bildirdi. IYke basyn iyzedi de, jan-jaghyna qarap, esine birdene týskendey «Bapang qayda?» dedi. Sosyn Taytóleu inisine «Saghan sendim» dep sybyrlap, syrtqa shyqty. Esik aldynda Dýrmekbay men Kenesbay túr eken.  – Áy, sender neghyp ýige kirmey túrsyndar?          – Qayyn atasy bar ghoy, sol kisining ýstine qonaq bolmayyq, – dedi Dýrmekbay.  – Oi, Álekennin  qyzyn alsa, mening inim aldy. Seniki ne, ýige kir. Ana  Júmasiya men Mәdy aghannyng ortasyna otyr, – dedi Dýrmekbaygha.          – Joq, Kenesbay tamaq ishpese, men de ishpeymin, – dedi Dýrmekbay.          – Ne, tamaghynnan as ótpey me?          – IYә, – dep jelkesin qasydy Dýrmekbay. IYke basyn shayqap, әielder otyrghan ýige qaray ayandady. Esik aldyndaghy oshaq basynda tabaqqa et saldyryp jatqan Biymәrim apanyng dauysy ap-anyq estildi. «Qyzym-au, ana tósti qaytadan qazangha salyp qoy. Ol – kýieuding sybaghasy. Óstip-óstip qatyn bop ketesin, jasyma!» – dedi jas kelinge Biymәrim.  – Ýlken jeneshe! – dedi IYke, – Qonaqtardyng ortasynda bolynyz! Biymәrim oghan synay qarady da: – E, múnyng bilgenin, meni emes aghannyng aruaghyn syilaghanyng ghoy. Al, basta! Barayyq. Biymәrim Mashan ónirining bolysy bolghan Borsyqbaydyng qyzy. Óte parasatty jan. El ishinde jetim men jesirding anasy da, panasy da bolyp jýr.  –  Qaynym, sen erkeksin, sen bastap kir! – dep aqyryn sóiledi. IYke tabaldyryqtan attady.          – O, apam kelipti ghoy! – dep Mәdy ornynan túra berip edi. Biymәrim: – Qaynym, otyra ber, mening ornym myna jer, – dep demin ala almay túrghan altyn samauyrdyng janyna baryp, baghanadan qyzmet qylyp otyrghan IYkening ýlken әielining janyna jayghasty.          – Áleke  qúda, Nauryz kóje ala otyrynyz, – dedi Taytóleu.          – Rahmet, dәmdi eken! – dep tamaghyn Álekeng kenep aldy da: – Myna otyrghan Júmageldining ýiindegi Úmytshaq ta – mening jiyen qyzym, Kenesbaydyng qayyn atasymyn, – dedi Álimhan, – sýiegim Qondybay bolady.  – E-e, Úmytshaq jengem, Esbolattyng qyzy emes pe? – dedi Taytóleu jan-jaghyna qarap. Ondaghysy tuystarynan ózining sózin rastaytyn bireu bola ma degeni edi. Tómendeu otyrghan  Júmageldi jótelip qoydy. Onysy inisi Taytóleuge «qoy» degeni. Maqysh qonaqtargha jaghalay qymyz úsyndy. Bal qosylghan qymyzdyng ashuy babynda edi. Júmasiya dombyrasyn qolyna alyp, «Bir ayaq qymyzdyng eki ayaq jeligi bar» demekshi dep kýldi de, dombyrasyn shertip-shertip alyp, bir әn aita bastady:   Sәlem de menen barsan-au, Mәriyagha, Tәuekel, saldym qarmaq dariyagha. Aydalyp bara jatyp-au, Sibir jaqqa, Áni eken Tәuke salghan jariyagha.   El qayda, tughan jer qayda? El qayda, tughan jer qayda?   Án ayaqtaldy. Bәri ýnsiz. IYke nege ekeni belgisiz, tereng kýrsindi.  – «Qor bolghan arysym-ay!..» – dep Taytóleu úzaq-sonar әngimening shetin shygharyp kele jatyr edi.          – Áleke, bata beriniz! – dep  IYke kópshilikting nazaryn basqa jaqqa audarghan boldy. Áumin deseng mine bata, – dep Álimhan qolyn jaydy: Úlys ong bolsyn, Aq mol bolsyn! Elim degen jolaushygha Jol bolsyn! Alla baq bersin, Jer-Ana as bersin! Jauyn jasytar Qazaqqa bas bersin! Abayday dana bol, Kórsetip sara jol! Jaratqan bir ózin, Alashqa pana bol!!!          Áumiyn!   Bәri syrtqa shyqty. Shapandarynyng etegi jelmen jelbirep, kónilderi marqayyp, ashyq-jarqyn әngimelesip túr. – Dauysyng keremet eken, osymen ekinshi ret tyndap otyrmyn. Semeyde «Týiemoynaqta» Qashaubaydyng Ámiresi әn salyp edi. Keremet endi. – Álimhan qúda, mening kónilim óssin dep aitasyz ghoy. Aspandaghy aqqugha ýnin qosqan Ámiredey bolu qayda maghan?! Ol Alla jartqan әnshi ghoy. Ámirege syrttay tileules bolsam da jetedi, – degen Júmasiya aqyryn jymidy. – Shirkin, qazaqtyng bar azamaty sendey bolsa ghoy, Ámirege tileules bolyp otyrsyn, múnyng auyl jastaryna ýlgi bolarlyq eken, – dedi Aqylbek. Oghan jalt qaraghan Álimhan: – Seni, bauyrym, shyramytqandaymyn, – dedi. – Men Qiqaranyng Aqylbegimin. Ruym Motysh. Motyshtyng ýlken úly Qúljannan taraymyz. – Oi, bauyrym, kel-kel! – dep Aqylbekti bauyryna basyp, qúshaqtap túrdy. – Asyldyng synyghysyng ghoy, Qiqara agham әkemdey bolghan adam edi. Keremet adam bolatyn. Meni bayaghyda Qyrghyz eline aparyp teri iyleytindermen tanystyrghan. On kýn solardyng janynda boldym, olardyng qalay isti jýrgizetinin kórip-bilip, qaytyp edim sening әkenning arqasynda, Qúrmanjan-datqanyng kýieuimen jaqsy dos-jaran bolghan edik. Sening әkeng Qiqara Tashkentte jazatayym qaytys boldy dep estigende, tóbeme jay týskendey boldy ghoy, – dep Álimhan kózining jasyn sýrtti. – Siz aman bolynyz, agha. Ákeng ólse de, әkenning kózin kórgen ólmesin» degen. – Raqmet, qaraghym. Osy Motysh babanyng úrpaghy Qabdyraqman degen jas jigit bar edi. Ana bir jyly sol balamen Semeyde sauda jasap edim, óte isker, talapty jigit. Kórmedim ghoy? – Ol mening Syzdyq aghamnyng balasy. Ózi sharuaqor... – dep bir әngime bastap kele jatyr edi... Oibaylaghan әielding ashy dauysy shyqty. Bәri jalt búrylsa, dәu sary ógiz ýstine әlem-jәlem kiyingen әiel adam otyrghan siyaqty. Ógiz jolyndaghynyng bәrin jaypap, tura búlargha qaray auyzynan aq kóbigi búrqyrap kele jatyr. IYke qonyshyndaghy naganyn almaqqa qolyn soza berip edi. Shaqardyng Mәdii bileginen ústap, basyn shayqady da, ógizge qaray túra jýgirdi. Ókirip, baqyryp kele jatqan alakóz diidy eki mýizinen shap bergende, әueli ózi shalqasynan týse jazdap, beli býgilip ketkenimen, qaytadan boyyn týzedi. Ógiz jer tarpyp, әri-beri arpalysty. Bir kezde «Aruaq!» – dedi Shaqar balasy, «Aruaq!» dep eki shayqap, ógizdi jerge qúlatty. Ananday jerden shauyp kelgen Shóptemisting jigiti qoynyndaghy  qanjaryn jarq etkizip suyryp aldy da, ógizding tamaghynan oryp-oryp jiberdi. Ógiz kózi alayyp jan tapsyrdy. Qara terge malshynghan Mәdy mandayyn sýrtip túryp, janyndaghy jigitten, «Kimsin?» – dep súrady.          – Arghyn.  Shóptemis. Qúrmanghaly degen bolamyn. Sizdi bilemin, agha, anau bir jyldary «Qoyandyda» Qojalardyng ýiinde kórgenmin. Entigip túrghan Shaqardyng Mәdii basyn iyzedi.  – Batyr, mynau sizge! – dep  Mәdiyding iyghyna  shapan japqan jas jigit Qúlyqtyng paluan jigiti Búlanbay eken. – Rizamyz, sizge!  – Al, aghayyndar, Nauryz qútty bolsyn! Álimsaqtan músylman balasy Nauryzdy toylaghanda, osylay ógiz jiberetin oiyny bar degendi estip, Úlystyng úly kýninde janartayyq degen edik. Bir jaghynan kóp elding aldynda aiypty boldyq, – dep qyzaraqtady Qúrmanghali. – Endi, búl ógiz osy auyldyng qazanynda qaynasyn. Mәdy jan-jaghyna qarasa, jana ózining iyghyna shapan japqan jigit kópshilik arasynda túr eken. Búlanbaymen kóz týiistirip qaldy. «Bauyrym, sen bergen myna shapandy...» «Týsindim, batyr agha, ózinizge berdik! Endigisin...» Búlanbay men Mәdy sóilespegen. Biraq, ekeui bir-birin kózqarastarynan týsingen edi.          – Mynau saghan  degen qúrmetim! – dep  shapandy Qúrmanghalidyng iyghyna japty. Jinalghan qauym dýr ete týsti.  – Batyrlar úr da, jyq bolushy edi!          – E, alaghan qolym beregen degen...          – Búlar kýnine  myndy berip, jýzdi alyp jýrgen jigitter ghoy, berip ýirengen batyr ghoy! – desip, el guildep ketti. Aghasynyng mereyi  ýstem bolghanyn kórip,  Júmasiya dombyrany qaghyp-qaghyp jiberip, әndi әueletip әketti.   «Atymdy Súlubay dep әkem qoyghan, Ruym Jәntekeydey ortany oighan-ay. Sekpiltay, Shanqan, Túrghyndy-ay, Saghyndym qalghan qúrbymdy-ay.   Jazyqsyz jauym meni qoydyng qamap, Ketpeydi búl qorlyghyng әste oidan-ay. Shingilding móldir suynday, Dep salghan әnim Súlubay!   Astymda alqonyrym, jelmeding ghoy, Qúdayym, súraghandy bermeding ghoy-ay. Bylghary beldik, búranbel, Búrylar ma eken bizding el?!   Talpynyp qansha qanat qaqqanmenen, Qysqa jip, kýrmeuime kelmeding ghoy-ay. Qayqaya shapqan qarager, Qayrylar ma eken qayran el?   Basynda mәuesi joq qu qayynnyn, Jigitke paydasy joq uayymnyn-ay. Sekpiltay, Shanqan, Túrghyndy-ay, Saghyndym qalghan qúrbymdy-ay.   San jerding dәmin tattym, suyn ishtim, Bilmeymin qayda alaryn Qúdayymnyn-ay?! Shingilding móldir suynday, Dep salghan әnim Súlubay».   – Oi, pәli-ay!          – Jasa, Shaqardyng úldary!          – Án salsan, Júmasiyaday sal! Shyrqa, shyrqa, Júmasiya! – dep kópshilik shulasyp jatyr. Ortagha tauday bolyp Bekbatyr shyqty da jetegindegi kýreng atty Júmasiyanyng aldyna kóldeneng tartyp: – Mynau saghan mingizgenim! – Áy, Bekbatyr, sen Kerey me edin? – dep el taghy shulay bastady. Motysh pa, Qúlyq pa dep bile almay jýrsek, – dep ózara dauryghyp jatty. Qúdasynyng janynda túrghan IYkeni auyl balasy jeninen tartyp, – Agha, agha! – dedi. Áuelde  kózi kýlimdep túrghan balanyng birdene aitqysy kelgenin  úghyp, sәl enkeydi.          – Agha, agha, ana jaqta taldyng ishinde bir adam jalanash qalypty. Sizge kómektessin deydi.  – Ne? Kim ol?  – Bilmeymin, agha! Bala kópshilikting ortasynan shyqqasyn kýle bastady. Kekilin qayyryp qoyady. Osy kezde tu syrtynan Rapyqtyng kele jatqanyn bayqap toqtady.          – Ne boldy?  – Hozyaiyn, bir aqyldasatyn sharua bar edi, – dedi Rapyq.          – Qazir, myna balamen baryp keleyin, sosyn. Sen osy manayda bol!  – Esti! Hozyaiyn! – dep qolyn shekesine aparyp, etigining ókshesin bir-birine soqty.          Jeli boyy jýrgende, kishkentay balanyng janynda tizerlep otyrghan Núrjaubaydy kórdi.          – Ói, Núreke, mynauyng ne?          – Myna úldy tosayyn, – dep Núrjaubay enkeydi. – Ári túryndar.  – Bayghazynyng bәri bastyq. Al, túrayyq! – dedi IYke kýlip. Núrjaubay  balasyn «kәni, kәni» dep eki alaqanyna shaptyrghan úlyna ózi keremet riza boldy. IYke qarasa bala shiraq eken. Isin bitirgesin, tez-tez yshqyrlanyp, jýgirip ketti. Ol oinap jýrgen balalardyng ortasynan Tókishti kórip qap:          – Áy, әkendi, sabaymyn seni! – dep Ómirghaly solay qaray úmtyldy.          – Tynyshtyq pa? – dedi Núrjaubay. – Qayda barasyndar?          – Ana kýshiging qayda barady? Birdenege sýrinip jyghylyp qalmasyn, – dedi IYke kýlimsirep.          – Jyghylsa jer  kóterer, – dedi Núrjaubay, – bala emes pe, jeti jasqa kelgenshe jerden jeti ret tayaq jep óser. Ol eshqashan jyghylmaydy. Qarabas atasynyng úrpaghy. Zaman janarsa, әli kóresin, mening úlym ókimet bolady. – Sening úlyng alaqangha toltyryp sie ala ma dep qaraugha keldik qoy deysing be? – dedi IYke, – Taldyng ishinde bir adam  otyr deydi. – Ói, birdenege úrynbasyn, – dep Núrjaubay balasy jaqqa bir qarap, IYkening sonynan erdi. Bala shiqyldap kýle beredi. Toghay ishine kirdi. An-tang bop túryp qalypty.  – Serkebay-au, sensing be? Ábýiir bolghanda úzyn balaq aq dambaly ghana qalypty. Núrjaubay auzyn basyp kýlip jýr. IYke ne bolghanyn týsinbey qaldy. Onyng súraq qoyghanyn kýtpey-aq, Serkebay ózi jer shúqyp otyryp aitty.  – Ana, Balqiya bastatqan Qúlyqtyng púshyq qyzdary, baldyzdarymnyng oiyny ghoy. Baysyz qalghyrlar, әbden abyroyymdy tókti ghoy. Núrjaubay kýlkiden qystyghyp, bir býiirin ústap jerge tizerlep otyra ketti.          – Áy, bala, beri kel, myna kisini senen basqa kim kórdi?          – Saghyn, Ókenay degen balalarmen ózennen balyq aulaugha baryp, qaytyp kele jatqanda osy jerden kórdik. Olar qorqyp qashyp ketti.          – Olar kimder?          – Taraqty auylynyng balalary.          – Sen kimsin?          – Men «Qyryqýngirden kelgenmin». Qadyrghazynyng balasy  Bekmúqanmyn. Apama kelgenbiz, – dep bala kýle sóiledi.          – Ózimning balam ekensin, janaghy menimen sóilesken aghandy shaqyryp kel.          – Rapyq  degen tiginshi noghay ma? – dep bala túra jýgirdi. Birazdan song janaghy bala men Rapyq keldi.  – Ne bop qaldy, hozyaiyn? – dedi tiginshi.          – Myna Taraqtynyng jalantós batyryn kiyindir! Músatay aghamnan úyat bolady.          – Hozyaiyn, bylay ghoy, – dep kele jatyr edi, IYke ony tyiyp tastady.          – Qúday tileuindi bersin, mynaghan bir jana kiyim bershi, – dep Núrjaubay  qaljyndap, IYkening sonynan ere berdi. Serkebay  jalanash  qalmaytynyna kózi jetken son, shalqasynan jata ketti.  – Áy, Núrjaubay, kimge kýlip jatyrsyn? – dep qoyady.          – Kimge kýlushi edim, saghan da.          – Balqiyaday baldyzyng joq bolghasyn, ishing kýiip jatyr-au! – dep Serkebay onyng sonynan aighaylady.          – IYә, iyә, – dedi aqkónil Núrjaubay. – Baldyzgha bay sensing ghoy. Bay bolghasyn jatyrsyng ghoy jalghyz dambalmen.  – Ei, sen de bir, – dep Serkebay jalanash qarnyn sabalady. Jel soghyp qayyn-terekting basynda qonyp otyrghan qústardy úshyryp jiberdi. Qalimashtyng әsem dauysy olargha jaqsy estilip túrdy.   «Búl ólke — bizding auyl jaylaghan jer, Jelige asau qúlyn baylaghan jer. Kózime ot-jalynday kórinedi, Ayqasyp qúlyn-tayday oinaghan jer. E-e-y, ahau sabaz, Úshyrdym úyasynan balapan qaz».   Olar  topqa jaqyndaghanda, Ómirghaly men Tókish birin-biri júlqylap, kýresip jatyr edi. Jinalghan balalar shu-shu etedi. Eresekteu Uәlel «qoyyndar!», «qoyyndar!» – dep әlek bolyp jýr. IYke  Múqan  aghasynyn  balasy Uәlelge kýle qarap: – Uәsh, kýrese bersin, qoya ber! – dedi.          – Ói, qoysanshy, ekeui  bir jerlerin auyrtyp alsa, – dep Núrjaubay ayaghyn jedeldete basyp, balalargha  qaray  jetip  bardy da, Tolaghaydy kóterip alyp,  – Aynalayyn, qoya ghoy! – dep  Uәlelge berdi. – Bauyrym, myna batyr inine ie bol! «Batyr inin» degenge  maqtanyp ketken on jasar sary bala inisining betinen sýiip: «Sen jendin, sen jendin!» – dep  aldap, shetkeri apara jatyr edi, Tolaghay júlqynyp:          – Jekpe-jek! – dep aighaylady. Tókish qansha ashugha bulyqsa da, Uәsh aghasynyng qolynan sytylyp shygha almady. Núrjaubay bolsa óz úlyn jerden kóterip alyp ketti. IYke әn tyndap túrghan kópshilikting ortasyna eleusiz kirdi. Óz kózine ózi senbedi. Qalimash keremet kiyingen eken. Etegi býrmeli kóilek, ayaghyna biyik óksheli ayaq kiyim, basyna dóngelek taqiya tektes shashaqty bas kiyim kiygen.  Búrynghy  әdemiligi әdemi me, qúlpyryp ketipti.   «Búl ólke — bizding auyl qystaghan jer, Qayyngha ker jorghany ústaghan jer. Kózime ot-jalynday kórinedi, Kýlimkóz bir qyzyqqa bastaghan jer. Qoramnan aqtyly koy ketpegen jer Kózime ot-jalynday kórinedi...»            – Netken dauys?!          – Uәliyding Mayrasy ma?          – Noghay Rapyqtyn  qatyny.          – Qosaghashtyng qyzy ghoy, elin saghynyp jýr ghoy, endi qaytsin! Saghynsa baryp kelmey me? Myna Shaqpaqtan әri assa boldy emes pe? – Oi, sen qatyn da óz tórkinine qaray búrasyn? Sening Qosaghashyn  qayda, Mongholdyng Qosaghashy qayda? Jerding týbi ghoy...  – Qosaghash Kereylerding jeri ghoy.          – Kereyler nege jer attaryn  úqsastyryp qoyghan?  – Endi qalay? Kereylerde qos-qostan qatyn alghasyn, Qosaghash dep qoymaghanda ne istesin?  – Áy, kóp ottamay, әn tyndandar! – dedi Núrjaubay. «Úshyrdyn  úyasynan  balapan qaz-ay...» – dep  kózine jas alyp, Qalimash búrylyp ketti.          – Qaytsin-ay, tughan jerin saghynyp jýr ghoy...          – Ándi keremet salady eken!          – Dauysyn aitsanshy. El shulap jatyr edi. El arasynda múnayyp, ýlken әieli Maqysh túr eken. IYke oghan tesilip qarap túr.Ýlken  әieli  jylap túr. Kózinen shyqqan  jas omyrauyna tamyp-tamyp týsip jatyr. Ol oilanyp qaldy. Jýreginde Maqyshqa degen ayaushylyq  oyandy. Kenet ekeuining kózderi  týiisti. IYke kózin taydyryp әketip bara  jatty  da, iyegimen «ýy jaqqa bar» degen  belgi  berdi. Úghymtal  әiel esin tez jinap, ýige qaray ayandady.          – Assalaumaghaleykum! – dep ortagha  yqsham kiyingen  jas jigit shyqty.          – Ou, mynau kim boldy?          – Kóp Kereyding biri de, – dedi ekinshisi.          – Kiyim kiyisi Kereyding ýlgisine kelmeydi-au.          – Onda, Bekbatyrdan  súrau kerek? – dep duyldasyp  kele jatyr edi,  jas jigit ózin  kópshilikke tanystyrdy.  – Men Úlytaudyng Arghyny, әigili kýishisi Toqanyn  úrpaghymyn. Auyldarynyzda Nauryz  toylanady  degendi estip jetkenim osy boldy. Úlystyn  úly  kýni   sizdermen  qasiyetti Motysh baba auylynda kezdesip otyrmyn. Búl da Allanyng bergen yrysy ghoy. Myna  kýy Toqa  Shonmanúlynyng «Alqaly qosbasar» degen kýii.          – Toqa deysing be, bayaghyda Uәlihannyng Shoqany Toqany itjekkende  aidauda  jýrgen  jerinen  pәueske jiberip  aldyrghan  eken, – dedi bireu.  – Joq, Shoqan ony Kókshetaudan  qarsy alyp, pәueskege mingizgen, – dedi ekinshisi.  – Áy, sózge qonaq berinder, kýy tyndayyq! – dedi Bekbatyr. Jas jigit kýidi sherte bastady. Tau bitken qalghyp, qúlap keterdey. Shaghan ózeni arnasynan asyp-tógilip jatqan siyaqty. Qyran shanqyldap, qalyng jylqy ýrke qashqanday. Túyaq  dýbiri. Qyran  shanqyldaghan keng aspan. Seleuli aq dala. Bir kezde kýy toqtady. Jas jigit tura túghyrgha ýirengisi kelmegen jas súnqar siyaqty jalt-júlt etedi. Jan-jaghyna qarap: – Ou, aghayyn! Sizderge arnayy at basyn búrdym. Rúqsat bolsa, Kengirbay by atama, Aqshoqydaghy Qúnanbay әuliyege, Jiydebaydaghy Abay aghama Qúran oqytpaqpyn. Batalarynyzdy  berinizder! Men attanayyn. El shulap jatyr.          – Kýidi  jastargha  ýiretip ket, ainalayyn!          – Menin  nemerem tez qaghyp aldy, әne shiyding týbinde dombyrasyn shinkildetip otyr. IYke manayyna qaraghan kezde, Búlanbaydy kórip quanyp ketti. Qúlyqtyng Búlanbayy biyl qys osy auylda boldy. Ana bir jyly sonau Tarbaghataydyng etegindegi Maylyshat degen jerge barghanda ýsh myng jylqynyng ishin ýsh kýn aralady. On erkek, on úrghashy taydy tandap,  Mombay qúdasyna bazyna aitqan. Tarbaghatay, Altay, Arqa ónirine әigili Mombay aqsaqal:          – Au, ornyna eki ýiir jylqy bereyin degening ne, qúda? Say aman bolsa, toltyrar malymyz da aman. Ýsh jýzben qúda bop kele jatyr edik. Motyshtyng balalarymen  tuys, jekjat bolghanym osy. Keshegi kózimiz kórgen Doghal biyding balasy ekensin. Yrym bolsyn. Al, qúda, qolyndy qaqpaymyn! – dep myrzalyq  tanytqan.          – Jýregimmen qaryz boldym ghoy sizge, Mombay qúda, Alla riza bolsyn! Úrpaghynyz aman bolsyn!  – Áumiyn, jýreginmen  qaryz  bolghan degen sózdi de túnghysh ret estip túrmyn, sirә, orystyng sózi-au, – dedi  Mombay  kenk-kenk kýlip. Onysy IYkeni syrtynan oryssha jaqsy biledi degendi estigeni bar edi.          – Joq, qúda, shyn aitamyn! – dep kýlgen. Sol on úrghashy taylardy keler jyly on jigitke jetektetip, jan-jaqqa jberip, Bayanauyldan bastap Úlytau, Torghay dalasyna, Betpaqdala jaqqa,  Qúlyndy jazyghy, Múnghyl elining etegindegi Ólgeyge, Shәueshekke, Uaqtar qalyng otyrghan  orman  ishine  aparyp, tәuir-tәuir  aighyrlardyn  bauyrynan ótkizip  alghan edi. Keler jylynda bәri qúlyndap edi. Tayynda  bastyqpaghan sol jylqylardy biyl Búlanbay  qalyn  qargha salyp ýiretken edi. Búlanbay  osy  ónirde  asau ýiretuding sheberi. Taqymy qút jigit. On ýiretilgen dónenning bireuin ózi kertip alady. IYke ekeuining kelisimi solay.          – Búlanbay, myna kýishi jigitke at mingizu kerek! Onnyng ishinde qaysysy jýirik?          – Agha, dónen  deniz, – dedi Qabylqaq. – Obal ghoy,  ýiirge salamyz dep edik qoy. Men ýrkek jiyrenimdi bereyin, duadaqty aspangha kótertpey  keudesimen qaghady. IYke inisining sózin tyndamady.          – Baryndar, dayyndandar! – dep qysqa qayyrdy. Búlanbay men Qabylqaq bastary salbyrap, baylauly túrghan  dónenderge qaray  ketti. Kýishi jigitti auyl myrzasynyng inisi  Qabdyshýkir  býiirde túrghan ýige kirgizip kýtip jatyr edi. Ony dauysynan tanyghan IYke esikting shiyin kóterip, kirip barghanda, bәri ornynan  atyp-atyp túrysty. Auzyndaghy mayly etke qaqala-shashala sóilegen  Qabdyshýkir:          – E, әzireyil eken desem, ózimnin  aghatayym eken ghoy, – dep jalghyz ózi ghana kýlgen boldy. Kelinderi Úmytshaq pen Núrjamal iyilip, qaynaghysyna jol berdi. IYke tórge ozyp,  kýishi jigitting ong tizesin basa otyrdy.  – IYә, jigitim, jónindi aita otyr, – dedi dauysy aqyryn shyghyp.          – Toqa Shonmanúlynyng shópshegi bop kelemin. – Aa! Qonaq kәdeng sol bolsyn, bir kýy tartyp bershi, – dep ótindi IYke.          – Rahmet, myrza agha! Eliniz darqan bolsa, óziniz dara ekensiz! Sizge arnap «Ketbúqa babamyzdyn» kýiin tartyp bereyin.   *** Bata berilip, bәri ornynan túra bergende, esik ashylyp Búlanbay kórindi.          – Jón de súraspadyq, aita ketseng aiyp etpessin? – dedi  IYke.          – Baghana  el aldynda  aitty ghoy, ne boldy sonsha? – dep Qabdyshýkir shap ete qaldy.          – Aa, iyә, aitqan eken ghoy, – dep kýlip, IYke sózdi kóbeytpes ýshin ornynan túrdy. Esik aldynda úzyn Qarager dónendi kóldeneng ústap, Qabylqaq pen Búlanbay túr edi.          – Al, bauyrym, jol bolsyn! Mynau saghan mingizgen túlparym! Aman bol! – dedi. El qoshemet kórsetti.  – Aghatay, astymda  atym bar ghoy, nesine әure boldynyz?! – dedi kýishi jigit.          – Al, al, aghannyng qolyn qaqpa, mingen atyndy maghan tastap ket, eki qys qatarynan soghymsyz qalyp, elding әkelgen bir-bir jiligin jep kýnelttik, – dedi Qabdyshýkir. Ondaghysy, bay aghasyna  renjigenin bildiru edi. Oghan  ústara tildi Kerey Bekbatyr: – Áy, Qabdyshýkir, auyz ózimdiki dep ottay berme! Osy kezde Qabylqaq: «Agha, beri kelshi», –  dep Qabdyshýkirdi ýy syrtyna sýirelegendey  alyp ketti.          – Qaynagha! – degen dauysqa IYke jalt qaraghanda, bauyry Júmageldinin  kelinshegi Úmytshaqty kórdi.          – IYeke! – dedi Júmageldi, kelininiz ekeumizding kýishi jigitke azdaghan syilyghymyz bar edi. Rúqsat súraymyz.          – Rúqsat! – dedi kýishi  jigitti qoltyqtap  alghan  IYke, olargha tanyrqay qarady.          – Qaynagha, myna jabu sonau bir zamanda  Bayanauylgha,  Jaghalbayly kelgende bir әje nemeresine arnap, at jabuyn toqyghan eken. Sodan kele-kele bir ghasyr ótip, әbden tozghanda mening qolyma týsken-tin. Sonyng óz ýlgisin ainytpay, jasaugha tyrystym. Erli-zayyptylar Qarakerding ýstine jabu japqanda sәl ýrkektegeni bolmasa, qaumalaghan júrt: «Áp-bәrekeldi, týu, netken keremet edi, kózding jauyn alady!» – dep shyn quanyp jatty. Jabudyng búrysh-búryshyndaghy shashaqtardy qyzyqtap túrghan әiel: – Myna jerde ýsh shashaq, myna jerde tórteu, mynau ekeu eken, beseu nesheu bop ketti ózi? – dep sóiledi. Shashaqtyng sany on tórt bolady, –  dep әkesi Júmageldining shapanyn ústap túrghan sary bala. Oy bәrekeldi, myna Beysenimiz esepti dúrys aitty. Aghasy Kenesbaygha tartqan ghoy, – dep Bekbatyr balanyng basynan sipady. – Al, bauyrym, jolyng bolsyn! – dedi IYke kýishi jigitke. – Raqmet, myrza, rizamyn, jýrgen jerime aityp jýremin Sizding jomarttyghynyzdy! – Qaytesin, bauyrym, onday әngimeni. Odan da Alashty ait jýrgen jerinde, auyl balarynyng oquyna jaghday jasap jýrinder deseng jetedi maghan. – Qosh bolynyz, agha. – Aman bol, bauyrym, qazaqtyng ónerli jasy, әrqashan da halqynmen osynday toyda kezdesip jýr. – Shu, – dep atyn tebinip qaldy kýishi jigit... IYke kónili jaylanyp jinalghan qauymnyng janyna bardy. Bayqasa                 ortada biylep Serkebay jýr.  Kiygen kiyimin aitsanshy. Ayaghynda hrom etik, keng balaghyna ong salghan shalbar, kamzol ýlgisinde tigilgen ongly appaq jeyde. Týimeleri jalt-júlt etip, erekshe kózge týsedi eken. Basynda ýkili qúndyz bórik. Serkebayyng biylep  jýr. Baghanaghy, Qalimash «Balapan qazdy» aitqan kezde, búrysh-búryshta túryp sýiemeldegen jigitter qaytadan ortagha shyghyp, shanqobyz oinatyp, dombyrany shertip, dauylpazdy aqyryn úryp, «Qarajorgha» biyine әr berip túrghanday. Bir kezde sonau Ólgeyden kelin bop týsken eki qyz shyrqay jóneldi.             «Qara jorgha bolmasa, Toydyng sәni kele me?..»   – Kereylerdin  әni «Qarajorgha» boldy ghoy. – Sen de bir, qatynyng Kereyding qyzy bolghasyn, solay qaray búrasyng da otyrasyn.          – Búl – Tarbaghataydaghy Naymandardyn  әni men biyi.          – Ói, sen de bir! – dedi onyng jelkesin núqyp qalghan juan sary: – Sen de qatynjandy  bireu  boldyng ghoy, qayynjúrtyng Naymannan bolghasyn.          – Búl ózi enesin keremet jaqsy kóredi. Jylda sonau Tarbaghataygha soghym aparyp, qazysyn óz qolymen ainaldyryp, enesining auzyna aq may  tosyp kelmese, ishi kebedi, – dep qarqylday kýlgen  Shaqardyng Amantayy.          – Áy, qoysandarshy eldi qajamay, berse óz enesine berdi. Balalarynyng naghashy  sheshesi, – dedi  Motyshtyng Quanyshbayy, – Ne boldy, sonsha!  – Áy, Quanyshbay, sol eken ghoy sening sonau Semeytaugha, jylyna bir tayynsha,  bir tu bie aparghanynmen  qoymay, jaz boyy laq pen qozyny arbagha salyp aparatynyn, – dep  Amantay qarqyldap kýldi.  – Endi qayteyin, Aydarlymnyng naghashy apasy, – dep  Quanyshbay qyzaraqtap qaldy. IYke inilerinin  әzil-qaljynmen  qaghysqandaryna  shyn quanyp túr edi. «Alla, osylardyng berekesinen aiyrmasyn! Osylar qúlyn-tayday tebisip, birge ósip edi, úrpaqtaryn tatu qylyp, elding berekesin keltirse eken».          – Áy, Balqiya! – dedi, – Oshaq basynda jýre beresing be? Beri kel, Serkebay jezdeng seni kelsin dep jatyr, – dep aiqaylay shaqyrdy. Dauysy múnday ashy bolar ma?  Jinalghandar renjip, «Ne boldy sonsha aighaylap?»  – Serkebay biylep kelinder, әn salyp jatyr ghoy. Qolynda kóseui bar, alanghasar Balqiya keldi. Kýielesh-kýielesh bop  jýgirgen sayyn o jer men bú jeri irik-irik etedi. Kele-sala: – Bәle, qútyrghandardy qara! – dep  qarqyldap  kýldi.  – Qay  uaqytta kiyingen mynau? – dep tanyrqasty әielder jaghy.  – Taqiyasyndaghy taqqan ýkini әpershi, qoryqpasan, – dedi bir әiel.          – Balqiya jezdesin kóseumen  basynan  bir-aq  peredi, – dedi ekinshi әiel. Qolyndaghy kóseudi tastaghan Balqiya bilegin týrip jiberip, «Qamajaydy» biyelegen bolyp, Serkebaygha jaqynday berdi. Bar oiy basyndaghy ýkili taqiyada. Ózi el kýlgen sayyn kýledi. Elding qarq bolghany, onyng kýielesh beti edi. Serkebay «Qarajorgha bolmasa, toydyng sәni bola ma?» – degen kezde jyp etip, Balqiyanyng borbayynyng ortasyna basyn súghyp jiberip, tik kóterip aldy. El odan sayyn kýlkige batty. Serkebaydyn  ýkili  taqiyasyna  qatyn-qalash talasa  jýgirip edi, bir qara kempirge búiyrdy. Serkebaydyn  moynynda  baldyzy  Balqiya, әri-beri biylep jýrdi de:          – Au, aghayyn, menimen baja bolatyn qaysyng barsyn? – dep aiqaylaghan kezde Arghynnyn, Kereydin, Jalyqpastyng jigitteri shulap qoya berdi.          – Biz alamyz!          – Qalynmaly dayyn! – dedi  Jalyqpastar.  – Biz de qalyspaymyz! – dedi Taraqtylar. – Qanyna tartpaghannyn  qary talsyn! Serkebay, elindi oila! «It toyghan jerine, er tughan jerine» degen.  – Áy, ne ottap túrsyndar! Qúlyqtyng qyzyn at kótine baylaytyn sender kimsinder, dogharyndar kәni! – dedi bir shal namysqa bulyghyp. – Búlanbay, qaydasyn?! Aghasynyng dauysyn estigen Búlanbay jýgirip baryp, shilikting ishine tyghyldy. Óitpese, qaytedi? «Qymyzdy kim ishpeydi, qyzdy kim almaydy?» Serkebay «Kim alady?» dep aghaylap jýrgende, Kereyding taqymy keppegen jigitteri atqa minip, ózderine tóselgen  syrmaqtyng tórt búryshynan tórteui ústap  túr eken.          – Bizge, qaray bizge! – degen dauys jaqqa qaray Balqiyany atyp jibergen kezde, toyghan  qozyday  tompighan  qyz syrmaqtyn  ortasyna  baryp top ete týsti. «Shýu!»  – dedi  Kerey jigitteri. Auyzdyghyn  qarsh-qarsh shaynap, jer tarpyp túrghan attar sytylyp shygha berdi. Osy jigitterdi bastap jýrgen Ábdimomyn degen jigit kóz ilespes shapshandyqpen, beldeude  túrghan  kýreng attyng shylbyryn kesip jiberip,  jetektey ketti. Ýirengen  әdeti  ghoy...   ***    – Sý-y-i-i-i-n-shi!... – dep bir bala auylgha qaray shauyp keledi. Bәri  dauys shyqqan jaqqa qaray qarap qalypty. Bala mingen at shabandau ma, әlde, boldyryp qaldy ma, auylgha kelip bolsashy. Tek bir jaqsysy dauysy  estilip-estilip qalady.  – Sý-y-i-i-i-n-shi!... Balanyng dauysyn jel qaghyp-qaghyp ketip, ýzik-ýzik, anyq  estirtpeydi. Auyl irgesine kelgende, bala mingen at tóbeden úrghanday túryp qaldy. Ábden tandayy kepken bala auylgha qaray jýgirip keledi.  – A, Qúday, jaqsy habar ghoy, әiteuir.          – Aqsarbas!  – Aqsarbas! – dep el dýrlikti. Bala auylgha qaray jýgirip keledi. IYke dýrbi salyp túr. Búl kózi ótkir dýrbini sonau bir jyldary orystyng Arhangelisk qalasynan enbekaqy tabugha barghanynda, altyn izdeushi amerikalyqpen jaqsy tamyr bolyp, altyngha satyp alghan Álimjan aghasynyng úly Júmageldige IYke sәlemdese barghanda, «Agha, myna keremet dýrbi saghan syilyghym bolsyn» degen  edi.  Bala ýiding irgesine jete eki ókpesimen jer soghyp, jatyp qaldy.          – Sýiinshi, sýiinshi! – dep anyq aitty.          – Qymyz әkelinder balagha! – dedi Múqan aighaylap. Áyelder  ýige qaray jýgirdi. IYke bala jaqqa ayaghyn attap ta baspady. Dýrbi salyp túra berdi. Bir kezde, ap-anyq Shәkәrim qajynyng aty auyzdyghymen alysyp kele jatqanyn kórdi. Odan sәl qalys qalyp kele jatqan Jaqiya qajy ekenin bildi.          – Kim?  – Kimder eken? – dep el shulap jatyr. Jayshylyqta dauysy júmsaq shyghatyn Múqannyng quanghany sonshalyq,  auylgha anyq estildi. IYkening dýrbisin ózine berdi.  – Qajy atalarymyz kele jatyr. Shәkәrim qajy men Jaqiya qajy, – dedi Múqan.          – Úlystyng úly kýni!          – Niyetimiz týzu eken!  – Alla bizge  núryn tókken eken! – dep  quanyp, shulasyp jatty. Kópshilikting ortasynda túrghan kishi әieli Bәtiqany bayqap qaldy. IYkening oghan qadala qaraghanyn sezip qalyp, betin búrghan. Bәtiqanyng kózi múnday ótkir bola ma? Úzyn kirpikteri jebedey qadalatyn siyaqty. Eki beti núrlanyp, kózi jarq-júrq etedi. «Bәri ondy bolady» degendey belgi berdi de, Bәtiqa qazan-oshaq basyna qaray ayandady. IYkening boyyna senimdi bir kýsh bitkendey boldy. Dýrbini qayta salyp túr. Anyq kórindi. Shәkәrimning mingeni úzyn moyyn ala at eki ayaghyn eki jaqqa siltey tastap, jelip, basyn shúlghyp kele jatsa, qalghandary shauyp keledi. – Áy Qabylqaq! – dep shaqyrdy IYke inisin. – Au, agha! – Tez Bapandy kiyindirip ýige alyp kel. – Ol kisini Qanapiya men Qajy ýlken auylyna alyp ketken. – Ne? – IYkening dauysy qatty shyqty. Auyl adamdary quanyp, ýidi-ýilerinen shyghyp túr.            – Qyzdar, – dedi Biymәrim: – Manaydy  sypyryndar, baghanadan  әri-beri jýrgenderding ayaghymen tas ta ýgilip, qúm bolatyn uaqyt boldy. Shany shyghyp ketpesin, – dep edi barlyq qatyn-qalash qoldaryna aghash shelekterin alyp, Shaghan ózenine qaray jýgirip bara jatty.          – Bolyndar ei, tez! – dep bir býiirden olargha  aighaylap Qabdyshýkir jýr. – «Balang tirep túr ma?!» dep bir jengesine aiqalap qoyady.          – Ei, ketshi-ey, sen! – dep jengesi. – Tiline shoq týskir! Áp-sәtte auyl әielderi men qonaq bolyp kelgen qatyn-qalash jerdi su seuip sypyryp, alasha kilemdi qaghyp-silkip, jarqyratyp jayyp qoydy. IYke ayandap sýiinshi habardy auylgha jetkizgen balanyng janyna bardy.          – Sen qay balasyn?          – Qabyshtyng balasymyn. Noyan!  – A, – dedi  kónildengen IYke bauy juan altyn saghatty bir býiirinen alyp shyghyp. – Mynau sýiinshine! – dedi. Bәri tanyrqap qaldy. Qabdyshýkir tu syrtynan kýnkildep edi. Jalt qaraghanda aghasynyng kózinen qorqyp qalyp, shegine berdi.          – Aghatay! – dedi Noyan. – Shәkәrim atam asyghys eken.          – Noyandy tamaqtandyryndar. Qabylqaq Noyandy qolynan jetektep, sәl tómendeu túrghan  ýige qaray apara jatyr edi.          – Agha, myna sary salpynshaqty sizge bereyin, – dep altyn saghatty Qabylqaqqa úsyndy.  – Qajy atamdy bir kórsem dep armandaushy edim, «Jaz keler» degen ólenin jatqa bilemin, – dedi Noyan.   «Jaz keler, qystygýngi qysym ótip, Qar, suyq, ayaz, boran – bәri ketip. Qasyqtay qar, tobyqtay tong qalmaydy, Tabighat barsha jangha raqym etip. Jetpekke ýlkendikke jas balalar, Jýgirer qyrdan oigha dýbirlesip. Shal-kempir kýnshuaqtap, kónili jay bop, Ótken kýn, ómirin aityp, kýbirlesip. Bota, qúlyn, búzau, laq, qozy tuyp, Quanyp oinaqtaydy, olar da ósip. Sýitse de adam kózi bir toymaydy, Hareket berse-daghy qansha nesip», –   dep oqyp túrghanda bes-alty bala jandaryna keldi. Kózderi baqyrayyp onyng óleng oqyghan kezdegi qimyldaryna tanyrqap túrsa, eresekteuleri onymen birge ólenning sózin ishtey jattap túr edi. Bir búryshtan Ómirzaq shygha kelgende janaghy bir top bala soghan qaray jýgirdi. «Tәtti ata, maghan berinizshi». «Maghan, maghan», – dep shulasyp jaty. – Kәni, Abay atalyrynnyng ólenin kim jatqa aitady? Syilyghym bar, – dedi Ómirzaq. – Men! – dedi tanqy tanau qara bala. – Kәne? «Ghylym tappay maqtanba... Oryn tappay baptanba. Qúmarlanyp shattanba, Oinap bosqa kýluge.....»  – dep tandayy tandayyna júqpay taqyldatyp aittyp berdi. – Oi, jaraysyn! – dep Ómirzaq taqpaq aitqan balagha bir týiir qant berdi. – Men de aitam, men de aitam! – dep shulasty basqa balalar.  – Jiberinizshi, Shәkәrim atamdy kóreyin! – degen Noyan balanyng búl sózine riza bolghan Qabylqaq ony jibere saldy.  – Aghatay, raqmet, IYke aghamnyng kózine týspeuge tyrysamyn, – dedi Noyan. Qabylqaq óskin jastyng zerektigine tanyrqap basyn shayqady.          – IYke, aghannyng kózine týspe, sening tamaq ishpegenindi bilse, maghan úrsady. Saghatty joghaltyp alma! Eseygende taghasyn.  – Men ýlken bolghanda, Semeyde múghalimning oquyn oqimyn, – dedi Noyan. Qabylqaq ýndemey qaldy. Bala búrylyp ketti. IYke dýrbimen qarap túr. Qajy mingen at jelisinen janylar emes. Birde aldygha túmsyghyn sozyp jiberip jer iyiskeytindey, birde jaly kýdireyip túmsyghyn kókke shanshyp jeligen kezde, jer apshysyn quyryp jibere  jazdaydy. IYke endi tanydy. Qajynyng ong jaghynda jiyren mingen Ghylymbay  eken. Qalghan eki jigitti so kýii tany almay-aq qoydy. Auyl irgesine jaqyndaghanda jolaushylar at basyn irikti. Tek qajy mingen at qana auyzydyghymen alysyp, oinaqtap keledi. Dauystary estildi.  – Jigitter, myna auyl Motyshtyng IYkesining auyly. Búl naghyz er jigit! – dedi Ghylymbay.  – A, IYkeni bir-eki ret kórgenmin, er azamat qoy! – dedi ong jaqta  qúla at mingen jas jigit. – IYkeni men de bilemin, – dedi. – Rapyq  sheber tanystyrghan, – dedi ekinshisi. Auylgha jylqynyng ter iyisi sezilip túr edi. IYke ornynan qozghaldy. – Áy, Qabylqaq. Qabylqaq sheginip ketti. Jolaushylar auylgha jaqyndap kele jatty.          – Assalaumaghaleykum! – dep IYke eki qolyn aldygha sozyp, Qajygha qaray kele jatyr edi. Astyndaghy aty auyzdyghyn qarsh-qarsh shaynap, aspangha sekirip kisinedi. Basyn әri-beri shúlghyp,  auyzdyghymen alysyp, jerdi tarpyp túr. Qajy mingen attyng shylbyryn ústay almay-aq qoydy. Eki tanauynan budaqtap bu shyqqan jelisqor at әbden qyzyp alghan edi. Bas berer emes. IYkening inisi Kenesbay tizginnen shap berip ústap aldy. Qajy  alaqanymen «qoya ghoy» degendey astyndaghy attyng jalynan sipap-sipap qoydy. IYke Qajyny qoltyqtap attan týsirdi.          – Uaghaleykumassalam, bauyrym! – dep Shәkәrim qajy IYkeni bauyryna basty. – Úlys ong bolsyn, shyraghym!          – Ong bolsyn, Qajeke! El amandasyp jatyr. Jaqiya qajy da atynyng basyn әreng degende ortagha qaray búryp әkeldi. Attan sekirip týskendey boldy. Jasy kelgen adamnyng osynshama shiraq  qimyldaghanyna  jinalghandar tang qalysty.          – Assalaumaghaleykum, ýlken agha! – dep IYke, Jaqiya qajyny qúshaqtady.          – Uaghaleykumassalam, men ýlken emespin, sen ýlkensin. Motysh atannyng nemeresisin, – dep sarghysh týsi jylyp, aqyryn kýlip IYkeni qúshaqtady. –Auyl aman ba? Qystan aman-esen shyqtyndar ma?          – Shýkir, ýlken agha, jogharylanyz! Basymen alysyp túrghan attyng tizginin eki jaghynan Ázimbaydyng Qydyry kelip ústady.          – Kenes  agha! – dedi Qydyr. – Búl  attyng minezi qyzyq. Ýrkip úshqan qús siyaqty. Qajekenning mingen attarynyng bәrin bilem ghoy. Búl erekshe ózi...          – Orystyng jylqysy ma?          – Bәri solay dep oilaydy. Búl  jylqy Botay jylqysynyng túqymy. Alghash adamzat sonau Arqadaghy Qaraótkel manynda qolgha ýiretken ghoy. Búl sol jylqynyng túqymy.          – Botay jylqysy  turaly estigenmin, – dedi Kenesbay. Kenesbay men Qydyr búryn-sondy toyda úshyrasyp qalyp, keyinnen jaqsy aralasyp, bir-eki ret qansonargha shyqqandary bar. Qydyr ózi aqkónil, darqan jigit. Bala kezinde-aq qúdyqqa týsip ketken ógizdi qúiryghynan tartyp alyp shygharghany osy ónirge anyz bolyp taraghan. Qydyr keng shekpenining qoynynan túsamys alyp shyqty. Qoldan órilgeni  kórinip túr, siralyghy bes eli ishine barqytpen qaptalghan. «Túsap qoyayyq, búl endi birazgha deyin tynshymaydy. Búl ónirde  baylauly atty túsamaydy». Kenesbaydyng tanyrqap túrghanyn sezip qalghan Qydyr:          – Túsap qoymasaq, aiyrylyp qalyp jýrermiz. Byltyr elge alghashqy  Qajekeng minip kelgen kezde ertoqymyn ala sala shylbyryn sýiretip qashpasy bar ma? Kerey jigitteri ýngirge qamap, әreng ústadyq. Osy kezde olardyng janyna yqsham kiyingen Jaqiya qajynyng inisi Orynbasar keldi de jetegindegi eki atty  kermege baylady.          – Orynbasar, amanbysyn, Áljarsadyng qaly jaqsy ma?          – IYә, shýkir. Ol Semeyge  ketken edi. Nauryzgha mal saudalaymyn dep.          – Qoy, ýy jaqqa barayyq. Ýlken kisilerden úyat, – dedi Qydyr.          – Myna taghasy keremet eken, mýiiz tagha ghoy, – dedi Kenesbay. Áy, Kenesbay-au! Erterekte Úlytau ónirinde Jaylybay degen adam bolypty. Keremet ústa adam eken. Tau-tasty kezip, auyl-auyldan arqardyng mýiizin jinap, jút jylynda ózi soqqan mýiiz taghamen aighyrlardy taghalap, bәlenbay jylqyny aman alyp qalghan eken. Osy kýzde myna jelayaq bas bermey, bәrimizding berekemizdi aldy ghoy. Sonda anyzgha ainalghan Jaylybaydyng nemeresi Semser kele qap, búlaq basynda jatqan Qúljanyng mýiizin alyp kelip sorgha salyp, osy mýiiz taghany jasap, Qajynyng attarynyng bәrin taghalap berip ketip edi. Qydyr, jýr, ýige barayyq, – dedi Kenesbay. Eki dos әngimelesip ýige qaray bet búryp bara jatqanda tarpang jylqy kisinep aspangha sekirdi. Áy, Árin! – dedi Kenesbay. – Janyna Aqbastau inindi al da, Qajynyng atyn baqylap túryndarshy, shylbyryn ýzip ketpesin. Jaraydy, agha, – dedi Árin.      Olar ýlken ýiding tabaldyryghynan attady. Kel, kel, Qydyr! Joghary shyq! – dedi Ghylymbay. IYke myrzanyng keng dastarqanynda әngime-dýken qúryp otyrghanda, oilanyp ketken Shәkәrim qajy: Músatay bauyrym kórinbeydi ghoy? Aman ba ózi? – dep jan-jaghyna qaraghan kezde IYke qúlaghyna deyin qyp-qyzyl bop ketti. Ol kisi sәl auyrynqyrap jýr edi, – dedi Aqylbek. Kishkene túmauratyp qalyp edi, – dep shetteu otyghan Núrjaubay da qyzaraqtady. Shәkәrim ýn-týnsiz. Qalghandary ony-múny aitqan bolyp, qajynyng qas-qabaghyna qarap otyrdy. Osy kezde Ghylymbay jan-jaghyna shola bir qarap: Qajeke, bir әn salynyzshy, – dedi. IYә, iyә, әn aitynyzshy, – dep otyrghandar qolday ketti. Shәkәrimning ong jaghynda otyrghan Álimhan: Biz sonau Semey tauynyng bauyrynda jatyrmyz. Siz bolsanyz Shynghystaudyng tórindesiz. Dauysynyzdy estip, әninizdi bir tyndayyq, – dep aqyryn sóiledi. Shәkәrim qolyna dombyra aldy.   Búl әn – Búrynghy әnnen ózgerek, Búghan – Úiqasty ólen, sóz kerek,                          Ózine orayly.    Deneng – Jan núrly bolsa, jóndelmek, Óleng – Ánge ólshep aitsa, óndelmek,                       Úiqassa qolayly.          Án – ólsheuish, Óleng – kýmis, Qospanyz mys aralas. Artyq alu,           Ne kem salu,                Qapy qalu jaramas.   Án ayaqtalghan kezde ainala otyrghandar sәl ýnsiz qaldy da: Ua, bәrekeldi! Tamasha әn eken! Bolashaq úrpaghymyz aita jýretin әn eken, – dep shulasyp jatqanda, irgedegi әielder otyrghan ýiden Bәtiqa Abaydyng «Ayttym sәlem, Qalamqas» әnin bastay jóneldi. Oghan auyl adamdary qosyldy. Býkil Shaghan ónirining adamdary Abay әnin aityp túr edi.   «Ayttym sәlem, Qalamqas, Saghan qúrban mal men bas»...   Osy kezde aghash shelegine saumal toltyryp alghan ayaghy auyr әdemi kelinshek Qajynyng atynyng janyna kelip «Atam mingende sýrine kórme» dep  aghash shelekti әreng kóterip, túmsyghyna taqady. Tarpang jylqy saumaldy simirip saldy. Áy, qortyq aghamnyng qatyny, ne istep jatsyn? –  dep súrady Aqbastau. Kórmey túrsyng ba? Kórip túrmyn, myqshyndap birdeme istep jýrsin. Ana sóltik bayyng qayda, kómektespey me?! E-e, atamnyng balalary-ay, ózining aghasyn qortyq-sóltik  dep jýrgen sender ghana shygharsyndar? Ol qortyq bolsa mynau qaydan keldi? – dep shermiygen qarnyn sipap-sipap qoydy. – Amanshylyq bolsa batyr úl tabamyn, – dedi kýlip. Mening sóltik aghamnan batyr úl tusa, shegirtkeden aidahar tuar-au, – dep kýldi Aqbastau. Jas kelinshek jeninen shappa bәkini alyp shyqty. Qaq-soqty, artyq sózdi únatpaytyn Árin Aqbastaugha jaqtyrmay ala kózimen qarady da: Jeneshe, ne istegeli jatsyn? – dedi. Ýndeme, qaynym, – dep tarpang jylqynyng jalynan jarty uys qyl kesip alyp, – Batyr úlymnyng besigine baylaymyn, – dep kýldi de Aqbastaugha: – Jigit bolsan, jengennin shelegin ýige jetkizip tasta! Áy, biraq qasiyetti Qajynyng aty saumal ishken shelekti shoqpar kótere almaytyn qolyna qor qylmaymyn, – dep jýrip ketti. IYkening ýiinen qonaqtar dabyrlap, syrtqa shyqty. Ortalarynda aq saqaly jelbiregen Shәkәrim mandayynyng terin sýrtip túryp, kóz qiyghymen auyl adamdaryna kóz tastady. Bәri jinalyp, eresek balalary janynda, kishkentaylaryn kóterip alypty. Qajydan bir auyz sóz kýtetindey olargha qarsy Shәkәrim jeli boyy jýrip baryp toqtap: Amansyzdar ma, tughandar?! Nauryz qútty bolsyn! Úlys ong bolsyn! – dedi. Aytqanynyz kelsin! El tynysh bolsyn! Úrpaq aman bolsyn! –  «Aqyl degen denege egilgen dәn, sugharylsa kiredi oghan da jan» dep aityp edim. Býgin bir ólenimdi oqyp bereyin myna jas úrpaqqa.   Kel, jastar, biz bir týrli jol tabalyq, Aram aila, zorlyqsyz mal tabalyq. Óshpes ómir, tausylmas mal bererlik Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.   Al endi, olay bolsa, kimdi alalyq? Qazaqta qay jaqsy bar kóz salarlyq? Shyn izdesek, tabarmyz shyny ghalym, Kýnde kýiley bermelik bozbalalyq.        Saq bolalyq, bir shoqyp, bir qaralyq! Qarauyldar mezgil ghoy, túr, qaralyq! Jýz aitqanmen, ózgening bәri nadan, Jalynalyq Abaygha, jýr, baralyq! –   degen edim.  – Eger de jas úrpaq bolashaqta osy jolmen jýrer bolsa, el de, jer de bay bolady, aman bolady. Aman bolynyz, Qajy agha! Siz últtyng Abaydan keyingi payghambarysyz! Biz sizding ólenderinizdi jattap jýremiz! –  dep el jarysa sóilep jatyr. Shәkәrim atynyng janyna keldi. Kózi atynyng jalynyng qiylghan jerine týsti. Qolymen ústap kórip, jan-jaghyna qarady da asa bir rizashylyqpen ýzengige ayaghyn saldy. Joldan Músatay myrzanyng auylyna soghamyz. Al, aman bolynyzdar! Oipyr-ay, ornynan qozghalghan kezde Bopay jylqysynyng qozghalysyn-ay! Áp-sәtte taugha shyghyp ýlgerdi. Arqyrap, kisinep. Birese túmsyghyn jerge sýzerdey, birese qayqandatyp qayta kóterip tau-tasty dýbirletip barady. Sol-aq eken auyl adamdary kishkentay balalardy baqyrta-shaqyrta sýirelep ýlken ýige kirip ketti: Qajy qay jerge otyrdy? Myna jerge otyrghan shyghar? – dep balalardy domalatyp, mәre-sәre bolyp jatyr edi. IYke jýregi jarylarday quanyp, Shynghystaudyng eng biyigine qarap túrdy.    *** Qaly bauyrynyng qaljynynan keyin IYke ornynan túryp, kelgen qonaqtarmen amandasty. Tashpyqtyng janynda túrghan Bozay biyding balasy Múqash qaljyndap: IYke, biz qazan andyp kelgen joqpyz, Úlys kýni jaqsy әngime tyndasaq dep keldik. Pәli, «jaqsy by auylymen kóship jýredi» degendey, әnshi-dombyrashylarynyz qayda?  – dep jarqylday kýlip, Múqashty keng qúshaghyna basty. – Sen jaqsy atanyng balasysyn. Atang Orazbay marqúm, alty alashqa tanymal adam ghoy. Kózge birden kóringenmen, taylaqtyng izi kózge týse qoymaydy. Siz eleysiz be, elemeysiz be dep qorqaqtay kelgen jaghdayym bar, – dep kýldi. Yapyr-ay, «týieni jel shayqasa, eshkini aspannan izde» degen, biz qayda qaldyq onda. Onda aspannan izdeysiz de! Ay, IYke, aitasyz-au? – dep Múqash jelkesin qasydy. –  Myna Qaly ininiz ben Tashpyq bauyrynyz «IYkening auylyna baryp qaytayyq» degennen keyin ere shyghyp edim, onyng ýstine ózimning agham, ózimning elim. Áy, Múqa aghatayym-au, siz bizge erip kelgen joqsyz. Siz bizdi bastap alyp keldiniz. Biz kimbiz sonshama?! Áli jaspyz, bilgenimizden bilmegenimiz kóp, kórgenimizden kórmegenimiz kóp, – dep Qaly aitqan kezde Múqash pen Tashpyq riza bolyp, Bozay biyding balasy: «Áy, osy Motysh babamnyng balalary sózge tapqyr, ә?!» – dep shynayy rizashylyghyn bildirdi. Múqa dedi, IYke, – Mirjaqyp Dulat balasynyng aldyna otyryp alyp úiyqtaytyn kishkentayynyz azamat bolyp qalghan shyghar? Qúdaygha tәuba, Qizatym ósip kele jatyr. Byldyrlap sóilep «Atam «oyan, qazaq» degen, men de oyaumyn dep qalghyp-shúlghyp otyratyn edi ghoy. Oi, ol qazir talpynyp taygha minip jýr, – dep Múqash meyirlene kýldi. Alashymyzyng bolashaghy sol Qizat siyaqty balalarda ghoy. Osy kezde aldaryna bir tabaq et keldi. ...Osydan bes-alty jyl búryn qaynaghasy Halel bastatqan Álihan, Myrjaqyp, Jýsipbek, Súltanmahmút, Múhtar – bәri Orazbaydyng úly Medeuding ýiine baryp qonghan. Medeu habar jibergennen keyin týndeletip IYke de jetken. Barsa, tórde tauday bolyp Álihannyng manyna Alashtyng marqasqalary jayghasypty. Tang atqansha әngime boldy. «Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degen sózi IYkening esine týsti. Múqashqa qarap otyryp, onyng oiyna erteninde kýn shygha salysymen atqa qonyp, Semeyge qaray attanyp bara jatqanda aldarynan bir ýiirli qasqyr shygha keldi. Atayyq! Atayyq! – dep Mirjaqyp aityp edi. Atpandar! Oq shygharmandar! – dep Álihan astyndaghy atyn tebinip qaldy. Qughyn bastaldy. Doghalang men Shúnaydy eki ainaldy. Bәri bir kezde qaraylasa, aldarynda dәu arlan qasqyr. Qalghandarynyng qayda ketkenin bilmeydi. Arlandy jartasqa qamady. Atayyq! Atayyq! – dedi Mirjaqyp qaytadan. Dәu arlan qasqayyp jalghyz ózi búlargha qarap túr. Álihan attan týsti. Aldygha qaray eki-ýsh qadam jasady. Búrylyp, artyndaghy joldastaryna qarap: Au, jigitter! Biz qughanda bir ýiirli toghyz qasqyr edi, mine aldymyzda jalghyz ózi túr. Biz atsaq, óledi. Onyng bizge ne qajeti bar? Ýiirin qútqarghan arlangha aitqan raqmetimiz osy ma? Jýre bersin, – dep, qolymen ymdap «Bylay túryndar!» degen belgi berdi. Arlan dәl bir adam tilin biletindey, aqyryn-aqyryn bókterge qaray býlkildep jýre berdi. Osy oqighadan keyin bәri ýnsiz qalyp, Orda tauyna qaray kele jatqanda bir salt atty jas jigit shauyp keldi. Assalaumaghaleykum! Amansyzdar ma? Myna Medeu men IYkeni ghana tanyp túrmyn. Sizder tegin adam emes ekensizder dep oilaymyn. Býgin tanerteng әielim bosandy. Atam qazaqtyng dәstýri boyynsha nәrestege at qoyynyzdar. Olar ayandap  auylgha keldi. Ken-keng bólmeleri bar ýlken enseli ýy eken. Olar dastarqan basyna otyra bergende sәby jylady. Úzyn boyly Sadyq jybyr-jybyr etken kishkentay nәresteni Álihannyng qolyna berdi.   Áleke, sizdi birinshi ret kórip túrsam da, atynyzgha búrynan qanyqpyz. Allanyng búiryghymen auylymyzgha kelip qaldynyz. Sәbiyge at qoyyp ketiniz, – dedi. Álihan tamaghyn kenep aldy da: Búl balanyng aty Joshyhan bolsyn! Sening atyng Joshyhan! Joshyhan! Joshyhan! – dep sәbiyding qúlaghyna dauystady. Raqmet, Áleke! Allanyng qúlaghyna shalynsyn! Alashtyng nazarynda bolsyn! Alashtyng úly bolsyn! – dep bәri tilek bildirdi. Dastarqan jasalyp qystyng qysqa kýni túsalyp, tónirek kóz baylana bastap edi. As qayyryp, bәri syrtqa shyqqan kezde IYke: Áleke, rúqsat bolsa, men qaytayyn, – dedi. Áriyne, sharuagha bógetimiz joq. Aman bol, ainalayyn! – dedi. Bәrimen qúshaqtap qoshtasyp, atyna minip ketip bara jatqanda Mirjaqyp onyng sonynan qarap túryp: Oi, bizding IYke týnde úshqan qarshygha siyaqty, ә-ә?! – dep riza bolyp sóiledi. Búl bir auyz sóz býkil Shynghystaugha qalay tarap ketetinin bilmep edi.   As ala otyrynyzdar, IYke aghamnyng shanyraghy bolghanmen, búl auylgha men de balamyn,  – dedi Qaly kýle sóilep. Dúrys aitasyn. Búl da sening óz ýiing ghoy. Tashpyq-au, as ala otyrynyzdar, mening dosym Isaghaly aghannyng qaly qalay? – dep súrady IYke. Shýkir. Bileginde shoqpary bar Ayagóz jaqqa ketken. Birdenege úrynyp qala ma dep alandap otyrmyn. Alandama, bauyrym. Isaghaly aghamyzdyng bileginde shoqpary bolsa, eshtenege úrynbaydy. Osy ónirding yghay men syghaylary, bilimdi, kókiregi oyau, kózi ashyq parasatty adamdary týnimen IYkening ýiinde otyryp, Abaydyng qarasózderin kezekpen-kezek talqylap, Álihannyng ghúlama sózderin aityp, Mirjaqyptyn, Maghjannyng ólenderin jatqa aityp otyrdy. Du-du әngime qozghap otyryp, kýnning úyasynan qalay shyqqanyn ózderi de bilmey qalyp edi... Sol joly Alash dalasynyng tany erekshe atty.   ***   Ýshinshi kýni tanghy shay iship otyrghanda Maqysh: – Ýlken aghamyzdyng auylyna baryp qaytayyq. El-júrttan úyat bolady. O kisining joly ýlken. El ne deydi biz barmasaq? – Bәtiqa ekeuing baryp qaytsandarshy, – dedi IYke. – Mening sharuam kóp. Semeyge baruym kerek. Ol bara almaydy. Oghan jol jýruge bolmaydy, – dep kýldi. IYke ýlken әieline antarylyp qarady.  –  Nege? Sol. Bolmaydy, bolmaydy degen song bolmaydy. Men rúqsat bermeymin. Ne? – dep eki kózi baqyrayyp qaldy. Bile jatarsyn, – dep kýldi de Maqysh ydys-ayaqty jinay bastady. Týk týsinbey IYke bir ornynda otyryp qaldy. Osy kezde taygha mingen Múqan aghasynyng balasy Uәlel auylgha shauyp keldi. Sýiinshi, sýiinshi! – dep esik aldyna jiyren tayyn oinaqtatyp bylay jýrdi, olay jýrdi. Ýiden jýgire shyqqan Bәtiqa: A, Qúday! A, Qúday! Sýiinshing mine, – dep balanyng qolyna aqsha ústatty. Búnyng ne ekenin bilmegen bala әri tónkerip, beri tónkerip túr edi, IYke ýiden shyghyp, belindegi kýmis kisesin sheship, Uәlelding qolyna ústatty. Bala quanghany sonday auylyna qaray shaba jóneldi.   Áy, qaraghym, Uәsh, qymyz ishpeding be? Úl ma, qyz ba, aitsanshy? – dep aighaylady IYke. Úl bala, úl bala! Bauyrym bar menin! – dep tónirekke jar salyp barady. Bәtiqa jýgirip kýieuining janyna keldi. Erekshe quanyp túr. Kózi jasaurap, jýzi bal-búl janyp: Ayymjan jeneshemning aman-esen jany qalghany dúrys boldy. Úl ma, qyz ba degeniniz ne? Úrpaq bolsa boldy emes pe? – dep sybyrlay  sóiledi. – Mәkeng ekeuiniz baryp qaytynyzdar. Sen de jýr, – dedi IYke. – Joq, maghan barugha bolmaydy,  – dep erkeley kýldi Bәtiqa. – Maghan atqa minuge de bolmaydy. Ózining jýzi bal-búl janyp, marjanday appaq tisterin kórsetip kýle beredi. – Sizderdi jolgha dayyndayyn... Týk týsinbey IYke qaldy. Týs әletinde qúlyndy bie jetektep, Maqysh ekeui aghasynyng auylyna bardy. Múqan olardyng qarsy aldynan kýle shyghyp: Áy, IYke bauyrym! Uәsh balama qyp-qyzyl aqshany ústatqandaryng ne? Ony qayda júmsaymyz? – dedi. Ýige kirse kórshi kempir ýiding bir búryshyna shymyldyq tartyp, jas bosanghan ananyng belin buyp, kishkentaydy orap qoyypty. Ómir-boyy bala sýydi armandaghan Maqysh shymyldyqtyng ishine kirip ketti. Dauystary estilip túr. «Qaynaghamnan úyat boldy-au», – dep Ayymjan sybyrlap sóiledi. «Nesi úyat, sen ana boldyn?! Alla búiyrtsa, Alashtyng balasy bolady. Qazaqtyng basyna altyn kýn ornaydy. Sol kýnning shuaghyna, sening meyirimine bólenip óssin dep tileyik. Ghúmyry úzaq bolsyn!». Kórshi kempir ýiding kire-berisine mol dastarqan jayyp qoyypty.  Aghayyndy ekeui dastarqan basyna otyrdy. Al, tentek bauyrym, –  dep jarqylday kýldi Múqan. – Birinshi Allagha, ekinshi ózine sendim. Atyn qoy endi. IYke sasqalaqtap, eki tizesin qayta-qayta uqalay berdi. Oilanyp otyryp qaldy. Ótken jyly angha shyghyp jýrgende Jalyqpas jigitining auylynyng túsynan ótip bara jatqanda, shauyp kelip kelinshegi bosanghanyna sýiinshi súrap, balanyng atyn qoyyp ketuine ótinip túryp alghanda, keudesin quanysh kernegen IYke: «Úlynnyn aty Alash bolsyn! Elining ardaqtysy bolsyn, halqynyng qalaulysy, Alashtyng balasy bolsyn! Úlynnyn aty Alash, Alash, Alash!» – dep qaytalaghany esine týsti. Sәl tolqyp otyrdy da: Áy, Maqysh! Sәbiydi әkel, at qoyayyq. A, Qúday! A, Qúday! Tәuba! Tәuba! – dep tumysynda balajan IYke dóngelek stoldy әri-beri ainalyp jýr. Maqysh qorjyn ýiding tórinen qúndaqtalghan sәbiydi alyp shyqqanda, erekshe quanyp túr edi. IYke qarap qalypty. Ói, neghyp túrsyn, ei?! – dep aghasy ony jelkesinen núqyp qaldy, sol kezde esin jinady. Iya, Motysh baba әruaghy qoldasyn! Doghal atamyzdyng aruaghy jebesin. Alashymyzdyng ruhy osy balanyng jýregine qonsyn. Bizding payghambarymyz bilim izdegen adamdy óte jaqsy kórgen eken. Kәmәl degen sóz arab tilinde bir isti oryndap, ony jaqsylyqqa jetkizgen degen maghynany bildiredi. Sondyqtan, osy dýniyege kelgen nәrestening atyn Kәmәl dep qoyayyq, – dedi IYke. – Kәmәl! Kәmәl! Kәmәl! – ýsh ret qúlaghyna aighaylady. Kishkentay nәreste shyr etip jylap jiberdi. Birese ýige kirip, birese ýiden shyghyp, quanyshtan ne isterin bilmey jýrgen kishkentay Uәlel esikting aldynda: «Kәmәl, Kәmәl! Mening bauyrym bar!» – dep jýrgende, dóng basynan salt attylardy kórip qalyp, ýige jýgirip kirdi.   Áke, әke, kisiler kele jatyr! Kelsin, balam. Esigimiz ashyq. Býgin bizding ýige Allanyng nazary týsip túr. Kelsin balam, kelsin! Taymastyng ýrgeni estildi. Múqan ornynan túryp, kýlimsirep syrtqa shyghyp ketti. IYke de onyng sonynan ere shyqty. Auylgha jaqyndap qalghan adamdardyng týr-týsin angharugha da bolar edi. Olardyng qatarynda taygha mingen bala bar eken. Auqadiyding eki tizesi attyng jalynan joghary túrghanday. Beytanys adamnyng ong jaghynda Aqsheke men bәibishesi Biaha jәne jorgha mingen Qaynijamal jengesi eken.  Ói, mynau bizding Aqsheke men Auqady aghalarymyz ghoy. Janyndaghy kisini tanityn siyaqtymyn,  – dep oilady IYke. Osylaysha Múqan ekeui sóilesip túrghanda attylar ýiding irgesine keldi. IYke er ýstinde túghyrda otyrghan qyranday shiraq adamnyng aldynan shyghyp: Assalaumaghaleykum! – dep qoltyqtap attan týsirdi. Uaghaleykumassalam! Ói, IYke, senbisin? – dedi. Aqsheke bolsa Múqan aghasyna «Assalaumaghaleykum!» dep qúshaqtap amandasyp, al IYkege de mәdeniyetti amandasqan kezde IYke kýlip jiberdi. Aqsheke ózine ylghy erkelep, qaljyndap jýretini bar. Auqady ernin jybyr etkizdi de, ýige kirip ketti. Iya, amansyzdar ma? – dedi Zakariya. – Týu, myna ýiden perishtening iyisi anqyp túr ghoy. Shirkin-ay! – dep keudesin kere demalyp qoydy. Osy kezde shyr etip, nәrestening dausy shyqty. Ata, mening Kәmәl degen inim dýniyege keldi, – dep Uәlel jymyn-jymyng etti. Osy kezde Jәmila janyndaghy bes-alty jasar Demesindi ertip, kishkentay Kәmәldy kórip keldi de, keng dastarqannyng shetine otyrdy. A-a, – dep IYkeni kóre sala әldenege ashulanghan Auqadiyding qabaghy ashylyp, kishkentay Uәshti bauyryna basyp, – Sýiinshine bir tay berem. Erteng auylgha kelip, minip ket! – dep  balany quantyp tastady. Ói, balam-ay, mynanday janalyqty qazaq sýiinshilep súraydy. Bәibishe, baryp kelshi, –  dep Zakariya júmsady. Ádemi kiyingen, sypayy әiel aqyryn ýiden shyghyp ketti de, bir qorjyn alyp ýige kirdi. Qorjyndy ashpay: Áy, balaqay! Beri kel. Shesheng ekeuine sýiinshige bergenim, – dep aldaryna qorjyndy qoyady. Osy kezde Zakariyanyng úly Demesin qoynynan qúlja saqasyn alyp shyghyp: Mynau menen!  – dep ózi qúralpas Uәshting qolyna ústatty. Ói, myna bala myrza bala ghoy! – dep bәri kýldi.  Eki bala oinap dalagha shyghyp ketti.  Zakariya óte parasatty, bilimdi jan eken. Syrt kózge qara kýshting ghana iyesi bop kóringenimen, ishki ilimi myqty, salmaqty adam ekeni kórinip túr. IYke Zakariyamen bir-eki kezdeskeni bar. Tughan qaynaghasy Halel ekeui Qarqaralydan kele jatyp, osy Zakariyanyng ýiinde Súltanmahmútty jolyqtyrghan edi. Sen ózimizding Haleldin  kýieu balasy emessing be? – dep IYkeden Zakariya súrady. Iya, agha! Bir jyly Bayanauyl jaqtan Súltanmahmút kelip, biz Qarqaraly jaqtan shyghyp, sizding ýide kezdesip edik qoy. Iya, iya. Ol keremet kezdesu edi ghoy. Shirkin, Alashtyng ayaghyna túsau bolmasa, myna qazaqtyng keng dalasy bilim men parasatqa kenelgeli túr ghoy, biraq ishimde bir kýdik bar... Ótken kýzde Mashan tauynda arqar qarap jýrsem, eki salt atty quyp jetip, «Shәkәrim degen kim? Myna jana qúrylyp jatqan Alash ókimetine qalay qaraysyn?» dey me-au. Qoyshy, әiteuir, basymdy әbden qatyrdy. Osy bizding keng dalamyzgha bir jamanshylyq kele jatqan siyaqty bolady da túrady... Qúday saqtasyn! – dedi Aqsheke. Saqtansang saqtaymyn degen. Zakariya agha óte dúrys aityp otyr. Innen kýndiz saryshúnaq shyqpaytynynan qorqamyn. Áy, Auqash bauyrym-au, sen de aitasyn?! – dep Aqsheke kýlip qoydy. Myna bauyrym dúrys aitady. Bir ózgeris bolarda tiri jәndikting de minezi ózgeredi, – dedi Zakariya. Osy kezde bala jylap, Biaha men Qaynijamal kishkentay Kәmәldi uatty.  Maqysh dastarqandy janalap, qazannan etti týsirip, sorpagha qúrt qosyp, sapyryp alyp keldi.  Al, astan alynyzdar! – dedi Múqan. Biz jolaushylap, – dedi Zakariya. – Aqtaylaq biyding auylynan kele jatyr edik. Aqsheke men Auqady bauyrlarym kezdesip qalyp, osy quanyshtyng ýstinen týstik. Sonau bir jyly Abay eline barghanymda Orda tauynyng eteginde Omarhan qojanyng balasy Múhtardyng «Maghan Abay atanyng mol múrasyn jinaugha halyq kómektesti, sonyng ishinde shyraqshyday qamqor bolghan Kókbay agham» dep aitqanyn óz qúlaghymmen estidim. – Imandy bolghyr, kókem de bir erekshe adam edi ghoy, – dep Zakariya kýrsindi. Iya, ol kisilerdi kózimiz kórdi ghoy, –  dedi IYke. Osy bayqap jýrmin, Motyshtyng balalarynyng ishinde әnshi, dombyrashy siyrek-au deymin, –  dep Zakariya aqsary, kókshil kózdi Auqadigha súrauly jýzben qarady. Iya, agha, dúrys bayqaghansyz. Elding bәri dombyra shertip, әn salyp jýrse, myna mynghyrghan malgha kim ie bolady? Biz Motysh babamyzdyng jolymen jýremiz, – dedi Auqadi. Olardyng әngimeleri jarasyp, kýnning enkeyip bara jatqanyn da bayqamay qalypty. Olarmen qoshtasyp, Zakariya Abyralyny betke alyp jýrip ketti. Ne degen keremet adam, – dedi Auqadi. – Arghy-bergini sholyp, baghdarlap sóileydi eken. Bayaghyda jas kezim. Qoyandynyng jәrmenkesinde búl kisining qatty ashulanghanyn kórdim. Qap-qara bop týtigip ketedi eken. Auzynan jaman sóz shyqpaydy. Ózining belinen ghana keletin kishkentay aghasy bar eken. «Áy, Zakariya, jazatayym mert bolsan, men qaytyp ómir sýremin? Qoy, kýrespe! Min, ana atqa!» – dedi aghasy. Ýndemey atyna minip túrdy. Shynjyrlanghan paluan jan-jaghyna topyraq shashyp: «Áy, Zakariya, shyq!» – dep qayta-qayta aighaylaydy. Sol kezde yza bolghan búl kisi ýzengini shirenip basqan kezde aiyly eki aiyrylyp, byrt-byrt ýzilip, juan jiyren aighyr shoqiyp otyryp qalghan kezde, baghanadan topyraq shashqan paluan seskenip, bir ornynda otyryp qaldy. Yapyr-ay, ne degen qara kýsh?! – dep Aqsheke tang qaldy. – Búl kisi Qarakesekting Esbalaq ruynan әkesi Tynybay da erekshe adam bolghan eken. IYә, iyә, - dedi IYke. – Myqty adam ekenin búrynnan bilemin. Aqsheke-au, ekeumizding myna IYke siyaqty ózining artynan ergen bauyrlaryna tizesin batyryp jýretin adam dep pe edin? Oibay, Auqadi-au, búl ne sóz? Sen ana joly nauryzda Kenesbaydyng minip jýrgen atyn Nayman jigitine týsip bergizipsing ghoy? Bile-bilseng Kenesbay juas adam bolghanmen, namysyn qoldan bermeytin adam. Keshegi Jaqsyghúl aghamyzdyng balasy. Onyng ýstine qaynatasy Álimhan da janynda edi ghoy, úyat boldy-au, bauyrym jasyp ketti-au, sol Naymannyng jigitine at mingizetin bolsang men-aq mingizer edim ghoy! – dedi Auqady sarghysh týri kýrendenip, kókshil kózderi aibar shashyp. IYke baghanadan Auqadiydin  ózine qyryn qarap otyrghanyn endi týsindi. IYke myrs etip kýlip: Auqash-au, ókpeng orynsyzdau endi, – dedi. Áy, qoyshy sen, – dep Auqady qolyn bir siltep atyna mindi. Osy kezde әielder ýiden shyqty. Aqsheke men Auqady auyldaryna qaytty...     ***   ...Tyrs-tyrs. Ýsh kýn es-týssiz jatqan IYke osy bir dybysty ghana estigen. Basy zildey, kózi ashylar emes. Sәl qozghalsa, shyldyr-shyldyr etken dybys. Ony óli me, tiri me dep biluge kelgen jas jigit ayaushylyq bildirip, basyna su qúiyp: «Nu ty, jivoy, bratiyk?»  – dep bir krujka su bergen. Adam dauysyn estip bir jútym su ishkennen keyin be, IYke qozghalyp, basyn әreng kóterdi de, aqyryn-aqyryn jyljyp esik aldyna bardy. Adamdardyng sóilesken dausyn estip jatyr. «Mening jazyghym qansha, aityp óltirsendershi?» degen shynghyrghan dauysty estip esin jinaghanday boldy. «Men qaydamyn?» dep oilady. «Men búl jerge qalay kelgenmin?.. Ólip qalghanmyn ba?» Súp-suyq tas edende biraz jatty da, ornynan atyp túrdy. Shyldyr-shyldyr qol-ayaghyndaghy shynjyrlardy sezdi. «Men qaydamyn ózi?» Auyr esik shiqyldap ashyldy da, eki adamdy ishke iyterip kirgizgenin bildi. «Kushayte, na zdorovie!» Saldyr-saldyr etkizip, edenge eki temir tәrelke qoydy. Esik qaytadan jabyldy. Tirimisin, bauyrym? – dedi beti-auzynda sau tamtyghy joq qazaqtyng shaly. Onyng dauysyn ghana estidi, týrin kórmedi. Bir ornynda tenselip túr edi, shal sóilep jatyr, sóilep jatyr, ne oghan jauap qata almady. Tenselip baryp, búryshqa tireldi de, býk týsip jatyp qaldy. Sol jatqannan taghy da ýsh kýn es-týssiz jatty da, kózin ashty. Ong kózining isigi az da bolsa basylghan siyaqty. Týrmening kishkene terezesinen týsken kýn sәulesinen janyndaghy eki adamnyng týrin ajyrata bastady. Me-e-n qayda-myn? Siz-der kim-siz-der? – dep әreng sóiledi. Men Belgibay degen aghang bolamyn. Múnda nege jýrgenimizdi bilmeymiz. Birese ana kamerada, birese myna kamerada. Ózing kimsin, qaraghym?  IY-k... IY-k...e... Ou, qaraghym-au sen kәdimgi IYkemisin? I-i-ya, i-i-ya... O, IYke agha, siz be? – dedi jas jigit. – Men sizdi bilemin ghoy, ana jyly Shәkәrim qajyny Sayat qorasyna apara jatqanda men de bolyp edim ghoy. I-iy... I-iy... –  degennen basqa eshtene dey almady. Loqsyp-loqsyp edenge qúlady. Sodan es-týssiz taghy bir kýn jatty. Janynda shoqiyp eki adam otyr eken. Qaranghylyqqa adamnyng kózi ýirenedi eken. Kómeski sәulening arasynan qarap, keshegi ekeu ekenin úqqanday boldy. Qaraghym, kózindi ashtyng ba? Men Belgibay aghang ghoy. Mynau Ertughan bauyryn, –  dedi dәu kólenke. Men... qay-da-myn?.. – dedi IYke ýzip-ýzip. Biz Semeyding týrmesindemiz. Ne dey-siz, ne d-e-y-s-i-z? –  dedi IYke. Aqyryn, aqyryn, bauyrym, aqyryn, – dedi Belgibay.  – Tynysh, bauyrym, myna sudy ishshi. IYke múzday sudan eki úrttap, qabyrghagha arqasyn tiredi. Jalghyz kózimen qapastyng ishin shola bastady. Osy kezde syqyr-syqyr etip esik ashyldy da: Ertughan degen qaysysyn? – dedi orys kýzetshi.  Men, men, – dedi jas jigit. U tebya esti brat po iymeny Juman? – dedi kýzetshi. Da, esti, – dedi Ertughan. Vot on peredal vam, poeshtie, potom ostatky vybrosiyte cherez okno, toliko nochiu. Ya prosto uvajau tvoego brata  Jenu. Bolishe menya ne viydely y ne slyshali, – dep esikti tars japty. Jas jigit kiyizge oralghan týiinshekti jazghan kezde, onyng ishinen aq matamen oralyp, turalghan qazy men syqpa qúrt  shyqty. IYkening tanauyna jylqy etining iyisi keldi. O, Júman agham-ay, tozaqty da búzyp ótesing ghoy! Aqsaqal, dәmnen auyz tiyiniz, – dep Ertughan jútynyp-jútynyp qoydy. Raqmet, balam, – dedi Belgibay. – Salt-dәstýrdi saqtap túratyn jer emes qoy, búl orystyng týrmesi. Sen de asay ber. Joq, aqsaqal, bolmaydy, – dedi auzynan silekeyi aghyp ketken Ertughan. – Alynyzshy, bolynyz endi tez-tez. Turalghan etti kósip alghan Belgibay IYkening auzyna tosyp: Batyrym, asap jibershi, – dep jalynghanday boldy. IYkening ashyqqany sonday, jabaghynyng júmsaq eti bolsa da әren-әren  shaynap jútty. Basy ainaldy. Belgibay oghan su berdi. Aqsaqal, óziniz de alsanyzshy, qazir analar kelip qalsa, aiyrylamyz ghoy mynadan, – dedi Ertughan. Shal etti bir-aq asady. IYke agha, mening qolymmen bir asanyzshy, – dep Ertughan qazydan taghy asatty. Ózi ekinshi qolymen jep túr. Ýsheui әp-sәtte kishkene etti tauysyp tastady.  IYke úrtyna syqpa qúrtty salyp, sólin soryp otyrdy. Óne boyy qyzyp, shyp-shyp ter shyqty. Qaltyrap tona bastady. Men myna jerge qalay tap boldym, aqsaqal? – dep súrady. Seni aldynghy kýni arbamen sýirep әkelip, ishke kirgizgenin kózim shalyp qaldy. Al, olardyng seni qaydan әkelgenin bilmeymin, qaraghym. Týrmening alaqanday terezesinen kýn sәulesi týsti. ...Sol sәule sonau Shynghystaudaghy Shaghan ózenine de týsip edi. Janynda eki joldasy bar seri Sypatay astyndaghy atyn qamshylap, qosauyz myltyghyn qayta-qayta oqtap, Shilik basynda qonyp otyrghan qúrdy әri atyp, beri atyp tiygize almay, IYke aghasynyng auylynyng manynda kele jatqan. Aldarynan arba ýstinde otyrghan Reseyding su sharuashylyghy basshylarynyng biri Ivan Ivanovich myltyq dausyn estip, ózinen-ózi shoshyp otyryp edi. «Golubchik Vasya! Budi ocheni ostorojen, a to dikary nas mogut shlopnuti». «Ne bespokoytesi, u nas chetvero soldata, chetyre vintovki, selaya oborona». Osy kezde Sypataydyng aldynan bir qarsaq qashyp bara jatqan edi. Janyndaghy joldasy ekeui qua jóneldi. Atyp keledi, atyp keledi. Aldarynan qaruly tórt soldat shygha keldi. Orystyng tórt soldaty ony quyp, zirattyng ishine tyqty. Tars etip vintovka atyldy. Sypatay belgisiz adamnyng qabyryn qúshaqtap qúlady. Qarsaq ananday jerde qaraghan týbine toqtap, Sypataydyng orystardan qashyp ketken joldasynyng qalyng Shilik ishine sinip ketkenine týk týsinbegendey qúlaghy qalqiyp qarap qalypty.        ...IYke oilanyp otyr. Oiyna emis-emis birdeneler oralatyn siyaqty. Osy kezde Ertughan et oralghan kishkene kiyizdi ortasynan qaq bóldi de, eki ayaghyna salyp, aq shytty jyrtyp-jyrtyp, shiyrshyqtap onyng jalanash ayaghyn orady. Birazdan son, IYkening boyyna tәp-tәuir jylulyq kele bastady. Jylylyqpen birge esine emis-emis birdeneler týse bastaghanday. Qaraghym, Ertughan, – dedi Belgibay. – Sen temeki tartushy eding ghoy? Búrqyratyp myna jerge temeki tart, tamaqtyng iyisi ketsin. Áy, Belgi agham-ay, sizben birge on ýsh kýn jetinshi kameragha auysyp kele jatyrmyn. Qaltamnyng týbinde sәl ghana mahorka qaldy. Tútatatyn shyrpy joq. Shirkin, sizding auylgha qúdalyqqa barsam, shirenip túryp, podsigarkadan temeki alyp túryp, búrqyratyp tartatyn edim-au.  Mine, bir shym-shymyn sizge bereyin, – dep Ertughan kýlgen boldy. Kәni, әkel, – dedi Belgibay. Alaqanyna bir týiir mahorkany salyp, iyiskep biraz otyrdy da, alaqanymen ysqylap-ysqylap aqyryn ýrley bastady. Tar qapastyng ishin mahorkanyng iyisi alyp ketip edi. IYke qatty týshkirdi. Jәrakimalla, ber Tәnir, – dedi Belgibay. Sol kezde IYkening oiyna biraz nәrseler aqyryn-aqyryn týse bastady...   *** Semeyding bazary ógiz terilerin ótkizip bolyp, endi qoydyng terilerining baghasyna kelise almay, noghay Rapyq ekeui túrghan edi. Hozyaiyn, arzangha bermeymiz, jaqsy baghagha ótkizuimiz kerek, – dep ekeui sóilesip túrghanda, jandarynan ótip bara jatqan úqypty kiyingen eki jigitting «Qayyq auzynda» qoy terisining qúnyn jogharghy baghamen alyp jatyr eken» degen әngimesin estip qalyp: Áy, Rapyq, ana kisilerding sózin estiding be? Estigenim joq, hozyaiyn, –  dep Rapyq  ashulana sóiledi. – Hazaqtar aitady ghoy, «pәlen yurde bahir bar, barsang atannyng da kәllәsi de iok»  dep, biz erinbey, iok nәrseni izdemey, ton tigetinderge arzan da bolsa bereyik, – dep shyn ashulandy. IYke kýlip: Ashuyng qatty senin, keshke ózim baryp bilermin, janaghylardan súrap almaghanymdy qarashy, – dep janyna qarasa, janaghy úqypty kiyingen eki jigit kәuәp jep túr eken. IYke aqyryn ayandap, olardyng janyna bardy da: Jigitter, qoydyng terisin jogharghy baghamen alatyn jerdi bilesinder me? – dep súrady. Bireui «bilmeymiz» dep iyghyn qiqang etkizdi. Ekinshisi sәl oilanyp túrdy da: Sizge qalay kómektessem bolady? Qymbat baghagha etik-ton tigetinderge bermediniz be? Obychno solar alushy edi ghoy. Aytpaqshy, «Qayyq auzynda» Nikolay degen bir kópes jaqsy baghagha alady dep estigenmin. Sonda barynyz. Oi, raqmet! Kelinshegin  úl tapsyn, bauyrym, – dedi IYke. Agha, búl kelinshegine bala tapqyza almaydy, – dedi kәuapty shaynap jep túrghan jigit. – «Múny qatyny «saghan da joq, maghan da joq» dep  pishtirip tastaghan» dep qarqyldap kýldi. Áy, jigitim-ay, óstip te qaljyng aita ma eken. Búl bauyrym týrine qarasam, jauqazyn qazatyn jigit qoy, – dedi IYke. Vot, kórdiniz be, aghasy, sóitetin bolghannan keyin ghoy әielining pishtirgeni, – dep daryldap kýldi ana jigit. Myghym deneli, úzyn boyly jigit sәl qyzaraqtap, jelkesin qasyp: – Aghasy, men sol manda túramyn, keshke keliniz. Nikolaygha men ózim aparamyn, – dedi. – Tek әzirge eshkimge aitpanyz, noghay sibirding deldalymen ózim tanystyrayyn. Renjimeseniz, bir shisha bolatyn shyghar mening pishtirilgen dosyma? – dep kýldi ekinshisi. Bolady ghoy, bolady, – dep IYke kýlip, ózining noghayyna qaray ayandady. Keshkisin jyly kiyinip alyp, «Qayyq auzyna» barsa, әlgindegi jigit auyl qazaghy siyaqty kiyinip alyp, aldynan shyqty. Aghasy, endi ketkeli túr edim, dәl keldiniz. Nikolay da osynda eken. Jýriniz, әlde, ýige baryp shay ishesiz be? Joq-joq, aldymen júmysty bitireyik, – dedi IYke. Siz bayqanyz, orystyng kópesine aldanyp jýrmeniz! Búlar opasno, bir tiyn dese óledi, biraq baghalary qymbat, – dep ony bir shayhananyng ortasynan ótkizip, búryshta túrghan jataghan ýige alyp keldi. Aulada eki-ýsh arbada teri ýiilip túr eken. Oiynda eshtene joq IYke sonynan erip keledi. Tabaldyryqtan attap, esikten enkeyip óte bergen kezde, kózining oty jarq ete týsti. Odan arghysy, qol-ayaghy shynjyrlauly osynda otyr.  Týn. Qarsaqtyng inindey týrmening terezesinen jetim júldyzdyng jaryghy kórindi. Sol júldyzdyng jaryghy Shynghystaudyng Shaghan ózenine de týsip edi. Músatay auyly. Oibaylap jylaghan adamdar. Soyyl ústap attandaghan jigitter qaranghyda IYkening auylyna qaray shapty. Kóz aldyna ilikkenderdi úryp-soghyp, jylatyp Músataydyng auylyna keldi. Ana onbaghandy әkeldinder me? Bala kezinen baghyp-qaghyp edim. Erjetip, aldyna mal bitip, kózine shel qaptady ghoy. Jerding betinde tiri jýrse, itting ghana balasyn bauyzdap óltiremin! Múseke! – dedi qolyna shoqpar ústaghan Kereyding qyly Sәrseni. – Aralarynda bir shal bar eken. Jol boyy «Eki qarghama taufik bere gór! Eki qarghama taufik bere gór!» dep saqalynan jas sorghalap keldi. Ne? – dedi qalsh-qalsh etken Músatay. –  «Eki qarghama taufik bere gór!» dep qayta-qayta qaytalaydy. Áy, onbaghan! Ol mening agham! Motyshtyng býgingi ýlkeni Bapang ghoy! Aparyp tastandar qaytadan auylyna», – dep  aqyrdy Músatay...      Qaranghy qapasqa qalay týsip qalghanyn bilmegen IYke búl jaghdaylardan mýldem habarsyz edi ghoy.   Ah, itter-ay, – dedi bir kezde.     Ne deysin, qaraghym, oiyna birdene týsti-au deymin. Týsti, týsti, aqsaqal, – dep tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Auyr temir esikke qúlaghy jabysyp qalghanday Ertughan syrttaghy dauysty tyndap túrdy da, kózi baqyrayyp, búlardyng janyna jetip keldi. Eki soldattyng әngimesin emis-emis estigeni IYke men Ertughandy erteng Rubsovskige qalghan tútqyndarmen birge aidaydy eken. Ertughan shaldyng janyna kelip tizerlep otyra qaldy da:  – Aqsaqal, bar kýshinizben meni úrynyzshy, ayamay sabanyzshy, – dep ótindi. Oi, qaraghym-au, balamday adamsyn, seni qalay sabaymyn? – dep aqsaqal abdyrap qaldy. Aqsaqal, sabanyz meni. Qoy, qaraghym, – dedi. – Qoy, ainalayyn. IYkening jýregi bir jamanshylyqty sezgendey. «Myna jigit neni aityp túr?». Sóitkenshe, bolghan joq, Ertughan qabyrghany betimen úryp soqqanda, tanauynan, auzynan qan agha bastady. Kómektesinder, meni óltirip jatyr, – dep basymen temir esikti sogha bastady.  Bir kezde esik ashyldy da, orystyng eki soldaty kirip kelip: Tak y tebe nado, – dep jerde jatqan Ertughandy sýirelep, syrtqa alyp shyqty. An-tang bolyp, Belgibay men IYke qaldy. Etogo perevediyte v shestuiy kameru, poslezavtra s Adiylevym otpravyatsya v Rubsovsk. Tovarish kapitan, ne zavtra, a poslezavtra, iz Ayaguza budet popolnenie 50 chelovek. Kto oni? Nu kto, kto? Yaponskie shpiony, naverno, – degen dauys ap-anyq estildi. Ne deydi? Ne deydi? – dep jasy kelgen Belgibaydyng súraghyna IYke tisin qayrap-qayrap aldy da: Búlar ottay beredi ghoy, – dedi IYke. Týnimen Belgibay Qúran sýrelerin qayta-qayta kýbirlep oqyp, tang atyrdy. IYkening jýregi bir-eki ret shanshyp-shanshyp, kóz ilmey shyqty.   ***   Tovarish IYke Adilovich! – Mine, sizben de kezdestik. Mynau sizge taghylghan aiyp, – dep juan, qalyng qaghazdy aldyna tastady. – Ya tak ponyal, vy ocheni gramotnyy chelovek. Tak, 1000 jylqynyz, 596 iri qaranyz, 900 bas úsaq malynyz, soqa, shóp shabatyn tyrmauyshynyz,  on shaqty malay bar eken. Olargha enbekaqy tólemeydi ekensiz. Naghyz feodal siz ekensiz. Shaghan ónirining songhy bolysy... – dep kekete sóilegen tergeushi sózin jalghady.  – A-a, aitpaqshy, ol jeriniz býginnen bastap komissar Mendeshov audany bolady. IYke myrs etip kýldi.   A-a, kstati, ya, Elemes Fedorovich! Ocheni priyatno poznakomitisya s vami, – dedi IYke oryssha amandasyp. Siz oryssha jaqsy sóileydi ekensiz ghoy. Ataman Annenkovpen jaqsy qarym-qatynasta bolghan ekensiz. «Alash» partiyasyn qoldaghanynyz qalay? Siz ýlken qatelestiniz. Sovet ókimeti mәngilik. Endi Qúday joq. Senderdey baylardan myna dalany tazartamyz! Kedeylerge tendik әperemiz! Bay men kedeydi tenestiruge bolmaydy dep jýrgen Shәkәrimdering sandyraqtaydy. Halyqty olay adastyrugha bolmaydy. Biylik – halyqta, biz olargha tendik, bostandyq әperemiz!  – dep mysqylday kýldi tergeushi. Alash – mening jýregim. Adam óz jýregine, ózining kózqarasyna qarama-qayshylyq ornatpau kerek. Ádiletting aq jolymen jýretin Alash ústanymy ýshin jan pida. O-o, kak trogatelino! – dep tergeushi qaltasynan bir qorap temekisin shygharyp, shyrt etkizip ókshesine shiydi janay ótkizip tútatty. – Pohvalino! Pohvalino! – dep temekini budaq-budaq tartqan kezde, IYkening esine ana bir jyly Nauryz toyynan keyin aghasy Músatay aghasynyng auylyna barghanda, Qabylqaqtyng tas arasynan kýmis podsigar tauyp alghany týsti... «Búl sol ma edi?» degendey aldyndaghy adamgha tesile qarady. Úqsastyq kórgendey boldy. Boyyn sol sәtte ashu qysyp, yza alqymyna tyghyldy.        Tergeushi myrza, men nege myna jerde otyrmyn? Siz kimsiz meni tergeytin? – dep dausy qatty shyqty. Vashe velichestvo, – dep kýle sóiledi. – Ya kommunist, ya predannyy chelovek k svoey vlasti! Vy znaete gde nahodiytesi? Da, poshel ty, znaeshi kuda! – dep IYke ornynan atyp túrdy.  Agha, – dedi tergeushi juasy sóilep. – Mejdu prochem, ekeumiz tuysqanbyz. Men de Motyshtyng balasymyn. On jasymda әkem ólip, sheshem orysqa kýieuge shyghyp, Omskige meni ala ketken. Sol jaqta men Kadet korpusynda oqyp, zang fakulitetin bitirgenmin. IYke kózi baqyrayyp qarady. Onda aghandy jaqsy qarsy aldyng ghoy, – dep myrs ete týsti. – Men senimen sóilespeymin. Jauap ta bermeymin. Kak jauap bermeysiz? Biz bәrine eshe kak jauap bergizdirtemiz, – dep qolyndaghy bir paraq qaghazdy oqy bastady. «Alash» partiyasynyng bar shyghynyn kótergen Motysh úrpaghy Ádilov IYke bolsa, oghan baspahana satyp әpergen Qúlyq bayy – Qarajan Ýkibaev bolypty. «Alash» kósemderining dosy Esbolat ruynan – Medeu Orazbayúly, Mamay ruynan – Qúrmanbay Múzdybaev, Ánet ruynan – Ániyar Moldabayúly... olargha jan-jaqty kómek úiymdastyryp otyrghan. Sonday-aq Semey oblystyq komiytetining qúramynda: «Álihan Bókeyhan, Álimhan Ermekúly, Rayymjan Mәrsekúly, Imam Álibekúly, Ahmetjan Qozybagharúly, Túraghúl Qúnanbayúly, Halel Ghabbasúly, Sydyq Dýisenbiúly, Mústahym Moldybayúly, Biahmet Sәrsenúly bolady. Komiytet predsedateli Halel Ghabbasúly, orynbasary Ahmetjan Qozybagharúly, sekretary Sydyq Dýisenbiúly, qazynashysy Ániyar Moldabayúly». Osylardyng ishinde siz ben bizding tuystarymyz qaysysy ózi? Súrap alayyn, – dep jylmiyp kýlgen boldy. Sendey teksizge eshkim de tuys bolmaydy! Sen týbi kómusiz qalasyn. O zaman da – bú zaman, óz tuysynyng qolyna kisen salghan kim bar eken myna jalghanda? A-a-a, kisen degen jaqsy ghoy, adamdy tәrbiyeleydi. Mysaly asau jylqynyng ózine kisen salmaysyzdar ma, salasyzdar. Men qazaq bolyp tughanyma namystanamyn. Kommuniste qazaq, qazaq emes degen úghym joq. Kommunistik partiya – bizding ata-babamyz, kósemimiz – tovarish Staliyn. Sondyqtan men sizge jaqsylyq jasaymyn. Qarajan Ýkibaevty bilesiz ghoy? Áriyne, ol naghyz Alash azamaty! Tovarish IYke Adilovich, vy ne putayte slova «alash»  y «azamat», eto raznye ponyatiya. Alash ol – halyq jauy. Kedeylerge tendik alyp bermeydi. Al biz alyp beremiz. Qazaq dalasy, qyrghyz dalasy degen bolmaydy bolashaqta. Kommunistik partiyanyng jeri bolady. Jýregimiz – Staliyn! Jarqyn ómir, kommunistik keleshek! IYke yzalana kýldi. Osy kezde temir esikti ashyp orystyng úzyn boyly úqypty kiyingen jigiti kirdi. Tergeushi «Zdraviya jelai!» dep bir qolyn shekesine aparyp, ókshesi sart etkizip sәlem berdi de, astyndaghy oryndyghyn janyna qoydy. Slushay, Elemesov! Mojno je priyvesty poryadok konushnu, vidishi  sapogy zapachkalisi. U nas je ludey ne hvataet! Esti je vcherashniy stariyk. A, yaponskiy shpion Belgibay chto li? Kakoy on yaponskiy shpion. Vy toje pridumyvaete vsyakui erundu, vot ego y otpravite v konushnu! Esti. Budet ispolneno! – dep Elemesov qaltasynan oramalyn alyp bastyghynyng etigin sýrtti.  Bir orynda qaqshiyp túrghan bastyghy sәl jymidy da: Vecherom stol nakryt budet? Budet. A jenshiny? Vse budet, – dep Elemesov jymyn-jymyng etti. Ofiyser shyghyp sart-súrt etip shyghyp ketti. Sonymen, aghasy, tuys ekenbiz. Eto horosho. Men sizge jaqsylyq jasayyn. Myna tizimde túrghan bәrin demey-aq qoyayyn, Qarajan Ýkibaevty halyq jauy dep eki auyz sóz jazyp berinizshi. Jazanyzdy jenildeteyin. Tuyspyz ghoy... Ne-e? – dedi IYke estimegen synay tanytyp. Elemesov oghan jaqynday týsip qúlaghynyng týbine sybyrlap aitpaqshy bolyp enkeygende, IYke kisendeuli qolymen Elemesovting kenirdeginen shap berip basymen qoyyp-qoyyp qaldy. Osy kezde janynda eki chekist bar Orazghaliyev kirip kelip, qoly kisendeuli IYkeni soqqynyng astyna aldy. Ol talyqsyp qúlap ketti.     ***   Erteninde qaranghy týsisimen jýz shaqty adamdy otyz salt atty múzday qarulanghan әsker tútqyndardy baylap-matap, Rubsovksi okrugine jayau-jalpyly aidap bara jatty. Ekinshi kýni týs qayta qalyng ormannan bir alanqaygha shyqqan kezde jan-jaqtan ysqyryp, qylyshtaryn jarq-júrq etkizip kazaktar shabuyl jasady. Tars-túrs myltyq atylyp, oq tiygen attar shynghyryp qúlap jatqan kezde Ertughan IYkening tu syrtynan kep qúshaqtay qargha qúlady. Agha, ýndemeniz! Búlar kazaktar. Bizdi qútqarugha kelgen. Júman naghashymnyng dostary-au, – dep Ertughan sybyrlay sóiledi. Ayghay-shu úzaqqa sozylghan joq siyaqty. Múzday qarulanghan NKVD әskerin qylyshpen bauday týsirgen kazaktar әp-sәtte ysqyryp, aighaylap qalyng orman ishine sinip joq bolyp ketti. Osy sәtte Ertughan ornynan atyp túryp qarsy aldynda shauyp kele jatqan attyng ýstine qarghyp mindi de: Agha, mininiz, mininiz, – dep janyna jetip kelip, ózi jerge qarghyp týsti de: Aghayyndar, qashyndar! Biyski myna jaqta! Noghay sibir myna jaqta! Aman bolyndar! – dep qarsy aldynda shauyp kele jatqan iyesiz atqa qarghyp minip IYkening sonyna ilesti. Ekeui úzaq shapty. Ertesine Semeyding ormanyna kelgende olar attaryn bosatyp jiberip ary qaray «Qayyq auzyna» jayau ayandady.   Bauyrym, –  dedi IYke. – Men saghan masyl boldym-au. Meni elge jetkizdin, endi óz kýnimdi ózim kóreyin, qoshtasayyq. Oi, agha-au, o ne degeniniz, men sizding osynshama aqyldy adam ekeninizge tang qaldym. Nege deysiz be? Belgibay aqsaqaldy ajaldan aman-esen alyp qaldynyz. Mening aitqyzbay oiymdy bilip otyrdynyz. Múnyng bәri Qúdaydyng sheberligi ghoy, tek sebepker boldyn, tipti ekeumiz tuys bolyp kettik, bauyrym. Ekeumiz ekige bólineyik. Birimiz ólsek, birimiz qalamyz. Joq, aqsaqal, ólimdi aitpanyz! Bizge ómir sýruge úmtylu kerek. Alash ýshin ayaghymyzdy algha basuymyz kerek. Artymyzda úrpaq kele jatyr. Solardyng amandyghyn oilauymyz kerek. Qazir myna jerde aspaly aghash kópir bar. Sonyng astymen aqyryn-aqyryn maltyp, «Qayyq auzynyn»  jelkesinen shyqsaq, әri qaray  mening Jolaman aghamnyng salghan ýiine barsaq, aman qalamyz. Qay Jolaman? Teristanbalynyng Jolamany. Mening agham. Shirkin, sol kisining ýiine jetsek bәri dúrys bolar edi. Kýn batty. Qyzaryp batty. Óliara. Tynyshtyq. Qala shetindegi ýilerding múrjasynan budaq-budaq týtin shyghyp, agharan-agharang etip kóringeni bolmasa, tipti qala itteri de typ-tynysh. Ýrmeydi. Ekeui aqyryndap Ertisting jaghasyna keldi. Aqyryn keudege keler jer jýrip bardy da, kópirding symynan ústap, әreng degende, eshkimning kózine týspey jaghalaugha shyqty. Dabyrlap sóilep, saldyr-gýldir etip jandarynan arba ótti. Ekeui tyghylyp otyr. «Oy, moroz...» dep baryldaghan masang dauys әneu kýni ózin úryp jyqqan ýige alyp keldi. Topshylauynsha, sol saudager me dep oilady. Dauystary aqyryn estildi.  «Súluym, ýige kir». «Siz meni qayda әkeldiniz?» – dedi әiel dauysy. «Qoryqpa, býgin osynda bolamyz. Búl bizding jasyryn jer», – dep daryldap kýldi. Delbeni ústap otyrghan adamgha:  «Sen bara ber, ýiding peshin jaghyp qoyyp pa edin? Jyly ma?» – dedi tanys dauys.  «Joldas Orazghaliyev, peshti de jaghyp, etti de pisirip qoyghanmyn. Terezelerding bәri jabyq. Tósek-oryn juuly, taza», –  deydi arbakesh. «Boldy, bara ber», – dedi tanys dauys.  Arbakesh ornynan qozghalyp ketti. IYke tisin qayrap, qalsh-qalsh etti. Bauyrym, ana kezdigindi maghan bershi! Ertughan talay kýn syralghy bolghan onyng minezin týsindi. Agha, keregi joq bolar. Artyq shudy qaytemiz. Jetetin jerimizge jetip alayyq. Joq, bauyrym! Búl itting balasyn óltiremin. Sen osynda qal, jalpy kete berseng de bolady. Aghatay, men ketpeymin. Ólsek birge ólemiz. Kәne, jýriniz, men de sizben birge barayyn, – dep onyng bileginen ústap qatty qysty. Ekeui mysyqtabandap, janaghy ýiding qorasyna keldi. Az-kem kórshi ýiding iyti ýrdi de: «Qoy, jat, boldy!» – dep iyesi zekip tastap edi, it jym boldy. Ekeui tyng tyndap, biraz otyrdy.    Agha, – dedi sybyrlap. – Men barayyn. Joq, sen osy jerde qal, – dedi IYke. Onda birge barayyq, – dep Ertughan onyng bilegin qysty. Ekeui ýnsiz birin-biri úqty. Esikting aldyna kelip tútqany tartyp edi. Ilgekpen iluli túr eken. Ertughan eptep pyshaqtyng qyrymen aqyryn ilip aldy da, ilgekti tómen týsirdi. Ekeui esikke jabysyp tym-tyrys bolyp qalghan. Bir kezde ishten әielding qatty kýlmesi bar ma?! Esikti júlqyp ashyp, ekeui ishke kirdi. Qaranghy dәlizde túr. Jylqynyng etining iyisi múryndy jaryp barady. Bir kezde Ertughan mysyq bop, miyaulap-miyaulap túryp aldy. «Mynau qaydan jýr?» degen juan dauys edendi solqyldatyp, dәlizge qaray kele jatyr. Ertughan qolyndaghy kezdikti myqtap ústady. Ishki esik ashylghan kezde, ondyq shamnyng jaryghy qaranghy dәlizge qaray týse bastady. Orazghaliyevtyng týrin Ertughan ap-anyq kórdi. Kezdikti qatty-qatty siltep, eki-ýsh ret bútynyng arasyna súghyp-súghyp aldy. IYke bolsa, onyng basyn shap berip ústap, moynyn qayyrdy. Qolymen juan qarynnyng yshqyrynda túrghan tapanshany júlyp aldy. Ertughannyng qatty júdyryghynan esi auyp, Orazghaliyevtyng dauysy da shyqpay qalyp edi. Ekeui kettik degendey bir-birine ymdap syrtqa úmtylyp bara jatyp, Ertughan qaytadan miyaulady. Ekeui aqyryn ýiding qaqpasynan shyghyp ketken kezde әielding shynghyrghan dauysy estildi. Ay jaryghymen jarq etip kóringen Tynybay meshitine qaray jýgire jóneldi. Ertisting jaghasymen olar úzaq jýgirdi. Bir kezde gudok ýni shyqty. Artynsha kóp adamdardyng dabyr-dúbyr sóilep kele jatqan dauysy estildi. Búl zavod júmysshylary edi. Abyroy bolghanda, olar da Ertis jaghasyna týsip, Jolaman poselkasyna qaray dauryghyp kele jatty. Ekeui sol toptyng sonyna erdi. Syrt kózge eleusiz, tipti qashqyn ekenderi de bayqalmady. Ekeui biraz jýrdi. Júmysshylar Ertisting jaghasynan shyghyp, Jolaman auylyna bir-birlep kirip jatty. Bir kezde IYke: Myna kisiler nege Ertisting jaghasymen jýrdi? – dep súrady. Qalanyng ishimen jýrse, ýiding arasynda qanghyghan itter jýrip, әbden mazalaryn alady. Búlardyng erteden kele jatqan әdetteri, – dedi Ertughan. Bir kezde qaydan shyqqany belgisiz, qúiryghyn búlghandatyp bir dýregey it shyghyp Ertughannyng keudesine asylmasy bar ma? Ol da ainalyp-tolghanyp jatyr. Taymas, adalym menin, bar ekensing ghoy! – It bolsa qynsylap, ayaghyna oratylyp, jýrgizbey keledi. Ertughan itting basynan sipap: Meni úmytpaghan ekensin, eshkim renjitken joq pa? – dep itpen adamsha sóilesip jatyr. Agha, biz keldik. Renjimeseniz, siz osy jerde túra túrynyz. Ýide bóten eshkim joq pa, men bilip shyghayyn, –  dedi esik aldyna kelgende Ertughan. IYke ýnsiz kelisip, shómele shópting yq jaghyna kelip túrdy. Ol ýige kirip ketti. Tez shyqty. Janynda aqjaulyqty kempir bar eken. Bayauhan apa, aghamdar qashan keledi? Kelip qalu kerek. Olar otyn-shóp satugha ketken. Erteng «Sherestemoykagha» jýn aparamyz degen. Ózing amansyng ba? Nege osynshama joghaldyn? Omby jaqtan kele jatsyng ba? Ýstinning bәri su ghoy, ýige kirsenshi. Auyryp qalasyng ghoy. – Kempir qamqorsy sóiledi. Apa, men jalghyz emespin. Janymda joldasym bar. Oibay-au, kirgizsenshi. Syrtqa túrghyzyp qoyghanyng ne? Qane, ýige kirgiz! Apa, meni izdep eshkim kelgen joq pa? Joq, men seni Ombygha ketken eken dep jýrmin. Ózing qaydan kelesin? – Jónindi aitshy. Ana joldasyng qayda? Kirsin ýige! Apa, men Reseyden kele jatyrmyn. Sauda jasap, sol jaqqa barghanmyn. Joldasym ekeumizdi qaraqshylar tonap ketti. Qúday-au, aldynghy kýni jaman týs kórip edim. Sol kýni Taymas ta itayaghyna as kúisam da, kýni boyy ishpey qoyyp edi. Qúlynym-ay! Jaryghym-ay! Seni tiri kórdim ghoy. Sadaghang keteyin, – dep  jaulyghynyng úshymen kóz jasyn sýrtti. Apa, jylama. Ýige kire beriniz. Biz qazir baramyz. Tanerteng erte túrghan IYke juynyp-shayynyp: Al Ertughan birinshi Qúdaygha, ekinshi saghan raqmet. Tiri jýrsem, úmytpaymyn, – dep qoshtasugha ynghaylana bastap edi. Agha sizdey alashtyng azamatyna Shәkәrimmen, Álihanmen dәmdes bolghan aghamen dúrystap shay ishpeymin be? Bayauhan apa, qaymaq pen shayynyz bar edi ghoy. E-e, balam-ay. Qaymaqtyng kózden búl-búl úshqany qashan. Áneu kýni tapatal týste jalghyz eshkini kózimshe arqasyna salyp, qansha oibaylasam da, alyp ketti. Kim ol, tanisyz ba? Itting ghana balasyn bauyzdap óltireyin. Qaytesin, balam, qolyndy qandama. Ol da adam balasy. Myna zamanda qay bir jetisip jýrgen adam bar deysin? Anau taldyng týbinde atyn baylap eki kýn boyy osy tónirekten bauyryn izdep jýrgen bir adamdy kórip, jýregim auyrdy. Baryp shaqyryp kelsenshi, músylmannyng balasy ghoy, – dep kempir qamkorsy sóiledi. Ornynan shiraq túrghan Ertughan jýgirip baryp, ertip alyp keldi. Assalaumaghaleykum! – dep beytanys adam tabaldyryqtan attaghanda, asa saq bolyp qalghan IYke qorjyn bólmege baryp jasyryndy. Qolyna kishkene kezdikti ústap alghan. Kimdi bolsa da, jaryp tastaugha dayyn. Aqsaqal, joghary shyghynyz! Ne ghyp jýrgen adamsyz? Aghamdy izdep jýrmin. Qalagha ketip edi, sodan qaytpay qaldy. Ne ólisin, ne tirisin bilmeymiz, – dep jolaushy jýdey sóiledi. «Myna dauys tanys dauys qoy» dep IYke oilaghansha bolghan joq: Men Motyshtyng Qadyrymyn. Oi, apa, agha qayda ketti? – dedi. Men múndamyn, – dedi IYke. Bet-auzy jara-jara. Dombyghyp isip ketken. A, ne, deydi, Qúday-au! – dep Qadyr jerge jylap otyra ketti. Sol kýni qaranghy týse Ertughan bir at tauyp berip, ekeuin qala shetine shygharyp saldy.         ***   IYke auyly alaqanday kórinip túratyn taudyng ishine jasyryndy. Atty say ishindegi qalyng qaraghangha baylap qoydy. Kesh bata Qabylqaq pen Qabdyshýkir keledi. Onyng qam kónilin aulay ma, neshe týrli kýlkili әngimeler aitsa da, IYkening jymiiy óte siyrek edi. Qabaghynan qar jauyp, maldas qúryp otyryp alady. Keshki az-maz tamaq ishken song bir-eki ret Qabdyshýkirding qoy degenine qaramastan auylyna baryp, balalaryn iyiskep, kishkentay Shapaghatyn alyp, mauqyn basqan bolady. Tyrs etken dybys bolsa ýiden sytylyp shyghyp ketedi. Keyingi bir ay kóleminde auyl jaqqa barmaytyn da boldy. Andushy kóp. Etti Júmasiyanyng eki apasy pisiredi. Aqyryndap jetkizetin  sol. Týn balasy júldyzdargha qarap, kýrsinip jata beretin kezder de jiyiledi. Bir kýni IYkening ystyghy kóterilip, sandyraqtap shyqty. Balalarynyng atyn aityp, «Qayriya seni «Bopayym, Bopayym» dep erkeletushi edim. Múqanym «Múqantay», Nәubat «Nәuken», Shapaghat «Shәpetim-balapanym», «Shәpetim-qozym» dep ón-boyyn suyq ter basyp, zil-batpan bolghan.   Týnimen úiyqtamaghan Qabdyshýkir de jaghy su alyp, kózi kirtiyip, bylshyqtanyp qalghan. Ýlken sausaghymen qansha sylyp alyp tastasa da, kózi dúrys ashylmay-aq qoydy. Jartastyng bir býiirinen dýrbi salyp otyrghan IYke: Áy, Qabdyshýkir, bir tórt salt atty osylay qaray kele jatyr. Kelsin, әkesin tanytyp, bir-bir oq jalynsyn, súlatyp atyp tastayyn, – dep Qabdyshýkir kijinip qoydy. IYkening oiyna bayaghydaghy «Qayyq auzyndaghy» Orazghaliyev týsti. Boyy múzdap ketti... Agha, – dedi Qabdyshýkir. – Áne, әne olar Shaghannyng jaghasymen bizding auylgha qaray bara jatyr. IYke tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Ýlken qara kózderi jasyldanyp, jyrtqysh bolyp bara jatqan siyaqty. Qabdyshýkir aghasynyng minezin biletindikten, tez sheshim qabyldady. Keshe týnde Júmasiya arqardyng bir sany men bir qap biday әkep tastaghan. Qabdyshýkir: – Men qazir, – dedi de saygha qaray enbektey jóneldi. «Ói, qayda kettin» degenshe bolghan joq, saydyng boyyn qualap tómen týse berdi. IYke qolyna besataryn aldy. «Áy, oq jetpeydi-au, әtten, әtten!» dep tisin qayray berdi. Búl kezde Qabdyshýkir atty jaydaq minip, aldyna bir qap bidaydy óngere sap, taudy ainalyp ketip edi. IYke dýrbini salyp qarap edi. Shynynda auylgha tórt salt atty túmsyq tirep qalypty. Ishi lap ete týsti. Bir alapat órt ishi-bauyryn tabagha  salghanday kýidirip bara jatyr. Óz kózine ózi senbeydi. Semey jaqtan keletin jolgha týsip alyp, Qabdyshýkir «birdene» dep aiqaylap, auylgha qaray kele jatyr. Tek, jel dauysyn estirtpey túr. Itting abalap ýrgeni anyq estildi. Alamoynaq dýregey bosap ketse boldy, IYkege qaray bir-aq tartatyn. Kelip-ap asyr salyp, erkelep, qynsylap, oinaq salady. Itting kelgeni jaqsy-au, biraq onyng artynan itten de jaman adamdardyng timiskilenip jetetinin ishi sezedi. Sondyqtan osydan bes kýn búryn: Áy, Qabylqaq, myna itti auylgha aparyp, ana joly Jaqaman atyp bergen qúljanyng bas-siraghyn berse de, búl jaqqa jolatpaytyn bolsyn. Maqyshqa osyny qadap aitty. Odan keyin Yrghyzbay auylyna baryp: Shәkәrim atannyng úly Ziyat aghanmen sóilesip qaytshy. Meni Qytay jaqqa bet ústap, ayaghyn ýzengige sozyp otyr dep aitarsyn.  Qabylqaq bir auyz sóz aitpastan, Alamoynaqty sýiregendey qylyp auylgha alyp ketken. Sodan beri jym-jyrt. IYke ol oiyn biraz adamdargha jetkizgen-tin, tek Aqshy boyynda túratyn tuysy Qystaubay ghana qúptap, «Osy jerden ketsem boldy, bar malymdy Sovet ókimeti aldy. Qolymda jalghyz jetimegim Qabiydenim ghana bar. Maghan endi jeti qat aspan da, jerding beti de tarylyp qaldy. Maghan endi bәribir» degen sәlemin jetkizgen. Ázirge ózine eretin Qadyr aghasy, Qabdyshýkir, Qabylqaq, osy ýsheui ghana. «Ziyat aghasy ere me?» degen oiy myna onbaghan ókimet Shәkәrimning balasyn týrmege tyqpay qoymaytynyn ishtey sezgen edi... Oi, bauyrym-ay, oy bauyrym, – dep at qoyghan Qabdyshýkirding dauysyn estip, boyy týrshigip ketti. «Ne bolyp qaldy eken?» dep oilady. Oy bauyrym-ay, bauyrym! Sary-ala kiyim kiygen NKVD-nyng adamdary qoldaryna qaru alyp, túra-túra qalysty. Ne strelyayte! Atpandar, - dep oryssha-qazaqsha sóilegen úzyn boyly adam aldygha qaray eki-ýsh qadam jasap, tapanshasyn Qabdyshýkirge qaray kezep túra qaldy. Oi, bauyrym, bauyrym-ay! IYke aghamnan airyldyq! IYke aghamnan aiyryldyq! Endi aghatayym joq, ne boldy myna zaman? Ne boldy? – attan domalay týsip, ýige qaray jýgirdi. Múzday qarulanghan NKVD-nyng adamdaryn da kózine ilgen joq. Ne boldy? Ne boldy? – dep ýiding esik shiyin kóterip shygha kelgen Maqysh qolyndaghy ojauyn týsirip aldy. –Aghatayymnan airyldyq. Qúdayym-au, múnday adamdy Qúday qazaqqa qyimaghany ma? – dep jengesine qol sozym jer qalghanda ókirip jylay bastady. Maqysh myna habardy estip, talyp týsti. U da shu. «Jamanat» habardy estigen kishi әiel Bәtiqa da oibay salyp, jylay bastady. Sary-ala týime taqqandar sostiyp, sostiyp ornynda túryp qaldy. Tek ishindegi tapal shegir kózdi jigit oibaylaghan dauysqa qúlaq salmay, tónirekti sholyp túr edi. Ókshesin qayta-qayta kóterip, moynyn sozyp qoyady. Búl әneu kezde «Qayyq auzynda» eki bútynyng arasyna kezdik jýgirtken Orazghaliyevtyng úly edi. Tútqyndaghy orystyng batyraq shaly әtek bolyp qalghan ony emdep, jenil-jelpi júmysqa ornalastyryp, osy úlyn NKVD-gha qyzmetke alghan edi. Búl da «shash al dese, bas alatyn» naghyzdyng ózi eken. Aldyna kelgenning «qaqqanda qanyn, soqqanda sólin alatyn» jendet bolyp shyqty. Tek Alamoynaq tau jaqqa qarap ýrgenin toqtatar emes. Tapal jigit jylap otyrghan әielding betine qarap túrdy da, ýiding ishine kirip tintip shyqty. Súp-súr. Shegir kózderin jer sabalap otyrghan Qabdyshýkirge bir, Alamoynaq itke bir qadaydy. Áy, Shengelbay, – degen bastyghynyng dausyn estip, selk ete týsti. Sen osy kórgen-bilgenindi protokolgha týsirip qoyshy. Esti, – dedi Shengelbay tap-taza oryssha sóilep. – Razreshiyte, otpustiti sobaku. Chto-to podozriytelino laet. Ya somnevaiysi. Onyng osy sózin úgha qoyghan Qabdyshýkir jylauyn odan sayyn: Qansha ret aghatayyma aittym. Jelge qarsy siyme! Ýstine shashyraydy dep. Ókimetke qarsy shyqpayyq, moyynserikke kireyik, kolhozyna da kireyik, janymyz Istekenning aitqan jolynan sadaqa. Enbek eteyik dep aittym ghoy. Ókimet múnsha adamdy óltirmeydi ghoy. Malymyzdy, janymyzdy ortagha salayyq dedim ghoy! Áy, – dedi tәshtaq Orazghaliyev. Kәne, ait kimnen estiding sen? Keshe jalghyz ógizimdi arbagha jegip, temir-tersek aparyp satyp biday alghanmyn. Sonda Uaqtyng bir jigiti aghasymen birge IYke oqqa úshyp, Ertiske aghyp ketkenin aitty. Qayran, agham-ay, – dep enkildep jylay berdi. Ana jaqta eki әiel, myna jaqta Qabdyshýkir NKVD-nyng esin shygharyp jiberip edi. Biraq, Shengelbay shegir kózin qadap, oghan bir, Alamoynaqqa bir qarady. Qabdyshýkir onyng ýlken bastyghynyng aldyna tizerlep otyra qalyp, zarlay jóneldi. Baseke, biz ansaghan, bizge әkeletin tendik osy ma? Baylyqqa semirgen baylardyng asyrandylary siyaqty qaraly kóshke shauyp, úryp jyghatyn osynday ókimet bola ma? Aytynyzshy, – dep tizerlep, Alamoynaqtyng janyna bardy. Eshtene týsinbegen it onyng betinen jalap-jalap aldy da, tynyshtala qaldy. Orazghaliyev, bystro sostavlyay protokol! Uhodiym, – dedi. Bastyghynyng әmirli dausynan shoshyp ketken Shengelbay qolyna qalam men qaghazyn alyp, qoldary dirildep jaza bastady. NKVD-dy protokoldy tez toltyrdy. Attaryna minip jatqanda bir qap bidaydy olardyng aldyna kóterip әkelgen Qabdyshýkir: – Mynany kolhozgha kiremin, biyl egin ekpekpin, – dep aityp kele jatyr edi, olardyng basshysy jerden kókpar kótergendey, lyp etkizip, erding artyna salyp aldy da: – Eto gosudarstvennaya sobstvennosti, – dep atyn tebinip jýre berdi. Qabdyshýkir sasqalaqtap: Myna atty da kolhozgha bereyin dep edim, – dey bergende, ekinshisi ókimetting adamy Qabdyshýkirding qolyndaghy attyng shylbyryn ilip alyp, taqymyna basyp ýndemey jýre berdi. Onyng sonynan qalghandary erdi. Tek Shengelbay ghana atynyng basyn qayta-qayta tejep, artyna búrylumen boldy. Ol bayghústyng kónilinde bir kýdik ketti-au. Alamoynaq pen Qabdyshýkir olardyng sonynan úzaq qarap túrdy... NKVD jendetteri qaranghy týnge sinip bara jatyr edi. Qabdyshýkirding janyna kelgen Maqysh: – Qay-nym-au, n-e bol-...? – dep sózin jútyp, yqylyq atty. Ne bolushy edi? – dep Qabdyshýkir aqyryn kýldi. Itting moynyndaghy jipti sheship jatyp: – Bar, Alamoynaq, mening aghama ýige kelsin dep sәlem ait! – degeni. Sen ne aityp túrsyn, ózi? – dep Maqysh onyng iyghynan qatty úryp jiberdi. Osy kezde jel soghyp, Shaghan ózenining gýrildep, kóktemgi tasqyny kele jatyr edi. Qazan kóter, jeneshe! – dep Qabdyshýkir Alamoynaqtyng jibin sheshti. It qúiryghyn búlghandatyp, tau jaqqa qaray agharandap jýgirip barady. Arasynda «aup, aup» dep ýrip qoyady. Ne deydi, quarghan myna qu sheshek? Áy, Bәtiqa, әi, Bәtiqa! – dep sýrine-qabyna qaray ýige jýgirdi. Shaghan ózeni sel bop tasyp, gýr-gýr etip auylgha jaqyndap qalyp edi.   *** Sen renjime, IYke. Men saghan ere almaymyn. Arqar atyp jesem de, ash qalmaspyn. Qosh bol! Aman bol! Mening tuystyghym qayda jýrseng de, Allanyng aldynda aitayyn, senimen birge, men qalghan ómirimde osy Shaghan boyynan úzamaymyn. Qosh bol! – dep kózine jas alyp Jaqaman atyna minip jýre berdi. Aynala otyrghan Qadyr men Qabdyshýkirde ýn joq. Tek bastaryn shúlghidy. Janynda otyrghan Maqysh qayta-qayta kýrsine berdi. Áy, Qabylqaq, keshe men kórsetken kók biyeni alyp kel. Soyyp, jolgha azyq qylayyq. Inisi onyng aitqan sózin eki etpey, iyiruli túrghan jýz shaqty jylqynyng ishinen kók biyeni júlqyndyryp alyp keldi. Qystaubay kýrsine otyryp bata jasady. Áp-sәtte Qabylqaq, Qabdyshýkir, Ómirserik ýsheui jәukemdep tastady. Ár attyng qanjyghasyna mýshelep salyp, «terisin ne isteymiz?» dep túrghan kezde, dóng asyp, búlargha qarsy qasqa at mingen bireu  kele jatty. Bәri sasyp qalghan edi. IYke otty kózimen qarap túryp, «Saspandar, saspandar!» dedi. Astyndaghy atyn ayandatyp, «Assalaumaghaleykým!» dep kelgen Sarybas Tamanyng jigiti eken. Uaghaleykýmassalam! – dep qolyn úsynghan Qabdyshýkir ony attan júlqyp týsirdi de, jelkesinen ústap, ýrpiyip túrghan kópshilikting ortasyna әkeldi. – Mynany  óltirip keteyik! Aytyp qoyady. Oi, jyndysyndar ma? Óltirgeni, nesi-ey? Men aq ta emespin, qyzyl da emespin. Áy, IYke, aitsanshy myna kýshikterine! Ózderinning týrlering suyq qoy! – dep Sarybas alaq-júlaq etti. Atqa mininder, – dedi IYke aqyryn. Bayla mynany! Ei, óltirgeni nesi-ey! Jol jýrip bara jatyp adam qanyn moynymyzgha jýkteymiz be? Qúdaydan qoryqsandarshy, – dep Qadyr jylarman boldy. Qol-ayaghy matauly Sarybas: IYke, meni óltirmender! Men bir atanyng jalghyzymyn ghoy. Sen de bir atadan jalghyzsyn! – dep aighaylady. IYke bolsa: Al, jónelinder! – dep búiyrdy. Kósh ornynan qozghalyp ketip edi. Qabdyshýkir atynyng basyn keri búryp, búlardyng janyna keldi. Óltireyik múny! Óltirip keteyik. Búl aityp qoyady, – dep tebinip- tebinip qoydy. Bar! – dedi IYke, oghan iyegimen kósh jaqty núsqap. Qabdyshýkir qaytadan shaba jóneldi. Áy, IYke, – dedi Sarybas jalynghanday bolyp. – Jalghyzdyng bir qasyq qanyn moynyna jýkteysing be? Ne jazdym men saghan? Aytyp túrmyn ghoy, men aq ta, qyzyl da emespin. Qalyng Motyshtyng balalarynyng ishinde jalghyzdyghym bilinbey, adam balasyna qiyanat jasamaghanymdy ózing bilesin. Sen qaydan jýrsin? – dep IYke qonyshyndaghy naganyn suyrdy. Oibay-au, IYke-au! Janymdy alsang da, ne kinәm bar? Aytyp óltirshi ózi. Tym qúrmasa, adam balasyna jasaghan qiyanatymdy bilip óleyin. IYke kýrsindi. Bizding jolgha shyghatynymyzdy qaydan bilesin? Qaydaghy jol?  Men Abyralydan kele jatyrmyn. Bir tuysymnyng balasy jetim qaldy dep, sony izdep taba almay kele jatyr edim. Osy jolmen Shiyding boyyna shyghatyn tura jol dep qaydan ghana jýrip edim. Ajalym senen bolatynyn qaydan bileyin?!. Óltirmeshi meni, IYke! – dep jalyndy. IYke oilanyp biraz túrdy da: Men de jalghyzbyn. Sening qanyndy moynyma artyp qayteyin. Ýsh kýn osy jerden qozghalmay jat! Onan keyin aitsan, aita ber. Osy kezde qarq-qarq etip, eki qargha ainala úshty. IYke nagannyng shýrippesin basyp-basyp qaldy. Eki qargha jerge jalp-jalp ete týsti. Sarybas kózin tars júmyp alghan. Kýbirlep Qúrannyng ayatyn oqyp otyr. IYke atyna qarghyp mindi de, edәuir jerge úzap ketken kóshting sonynan quyp jetti. Qanyn ishine tartyp alghan Qabdyshýkir: Dúrys boldy, agha! Aytyp qoyady ol, – dep atyn qayta-qayta tebine berdi. Maqysh bolsa, el estimeytindey sybyrlap sóilep: Ne istedin? Obal boldy ghoy, – dedi kózinen jas shyghyp, atynyng jalyn uystap ústap aldy. Jә, jeter! Ólmegen adamdy joqtap ne boldy? Eshkimge tis jarma! Maqysh sasqalaqtap, ne senerin, ne senbesin bilmey: «IYә, Alla, iә Alla!» - dep kýbirlep qoydy. Olar týn jarymda Aqshәulining tereng sayyna baryp jylqy iyirdi. Attarynyng er-toqymyn alghan joq. IYkening úiqysy úiqy bolmady.  Qadyrdyng qayta-qayta uhlep, dónbekshy bergenin ishi sezdi. Tang ata azdap tamaqtanghan bolyp, endi qozghala bergende: Qadyr! – dedi. – Sen elge qayt! Qart shesheng men kelinsheging Jәmi  qaldy. – Qadyr quanghanynan ne isterin bilmey, tili baylanghanday ýnsiz qalyp edi. – Qabdyshýkirdi al da, elge qaytyndar! Ei, Qabdyshýkir! Aghang ekeuing elge qaytyndar! Men kóp úzamay kelemin. Alash ókimeti myna qyzyldardy erte me, kesh pe, jenedi! Qazaqtyng basyna jyluy mol kýn tuady. Qabylqaqty da ala keteyin be? – dep Qadyr sybyrlay sóiledi. Áy, Qabylqaq, beri kel. Myna eki aghandy elge qaytaryp jatyrmyn. Sen de qaytasyng ba? Joq, agha! Ólsem, sizben birge ólemin. Budan atanyng әruaghyna solay ant etkenmin. Bolmaydy, – dep Qabylqaq basyn shayqaydy. Onyng búl sózin estimegen synay tanytty da: – Ekeuine bir-bir qúlyndy bie jetektetip jiberersin, – dep IYke Qabylqaqqa aitty. – Al, qosh bolyndar! – dep artyna búrylmastan atyn tebinip jýre berdi. Birazdan song janyna shauyp kelgen Qabylqaq: Agha, siz aitqanday ekeuine bir-bir qúlyndy bie berdim. Jengeme semiz bir baytal berdim. Jylqyshylardyng janynda Ómirserik qaldy. Ómirserikti Maqyshtyng janyna qoy. Endi qaterli jol bolady. Sen ana Qystaubay aghannyn janynda bol. Qabylqaq basyn iyzedi. Ekinshi kýni olar Qatynsu ózeninen ótip bara jatqan kezde, Shilik arasynan qyzyldar otryady shygha keldi. Tars-túrs myltyq atylyp jatyr. Jylqylar bytyray qashty. IYke eki naganyn alyp, kózine ilikkendi dәl tiygizip úshyryp jatyr. Qyzyldardyng qatary siyrep, attary shaban ba, olardan qala berdi. Biraq, búlar shabysyn toqtatpay keledi. Bir kezde jardyng kólenkesinen bir qúlja atyp shyghyp, joldaryn kese bergende, Ómirserik qamshysyn siltep qaldy. Beli ýzilip ketken qúlja typyrlap jatqanda, Qystaubay jerden ilip-ap, aldyna óngerip, qarnyn jaryp jiberdi. Astyndaghy aty da sýrine baryp qayta týzeldi. Olar Alakólding qalyng qamysyna tyghyldy. Jylqynyng teng jartysy ghana qaldy. Qabylqaq tómen qarap, aghasynyng qasyna jolamay qoydy. IYke barynsha sabyrly bolugha tyrysty. Jylqyshylargha: «Bauyrlarym, bir-bir qúlyndy bie jetektep, elge qaytyndar! Sender jassyndar, ósip-óninder! Senderding ómirlerindi qaterge tikpeyin endi. Qalghan maldy Qabylqaq ta qayyra jatar», – dep Qabylqaqty shaqyrdy. Ol ayaghyn bir basyp, eki basyp qyzaraqtap janyna keldi. –  «Malym – janymnyng sadaghasy» degen. Myng jylqysynan aiyrylghan Qystaubay agham da syr bermey kele jatyr ghoy, – dep dauysyn qattyraq shyghardy. – Eshtene joq. Bәrimiz amanbyz. Býgin myna qamystyng ishine týneyik. Alakólding suyna juynyp-shayynyp alayyq. Búl kólge kezinde aruaghynnan ainalayyn, Qabanbay batyr әskerimen kelip týsken eken. Býgin bizge de búiryp túr. Jyly sózdi estigen Qystaubay da jýzi jylyp: Áy, Ómirserik myna arqardyng terisin sypyr, asyp jeyik. Elde qalghan jalghyzym Qabiydenimning yrysy ghoy. Allanyng bizge búiyrtqan dәmi osy bolar, – dedi. Agha! – dedi IYkening janyna kelgen jylqyshy jigit. – Adasqannyng aldy jón degen. Biz de adastyq pa?! Ony bir Alla biledi. Oralbek ekeumiz  sizge ergenimiz ergen. Onyng әkesi Sәlmen ólerinde maghan, Orashym saghan amanat degen edi.  Elde bizdi kim kýtip otyr? Ne kórsek te, sizben kóreyik. Onyng ýstine Taytóleu agham: «IYke bizding auyldyng batyry ghana emes, kózi ashyq, kókiregi oyau azamat. Alashtyng azamaty. Ne kórsen, birge kór!» – dep edi. Elge barghanda Taytóleu aghama ne betimdi aitamyn? Bizdi qumanyz. Ólsek, sizben birge ólemiz. Sol týni Alakólde olar keshti beybit ótkizdi. Tanerteng túrsa, Barlyq tauy kóz kóretin jerde eken. «Búl taudy assaq, arghy jaghy Shәueshek. Elding bәri Habarasu arqyly ótedi. Biz osy jolmen iz jasyryp, ótip keteyik» degen oimen IYke kóshti qozghady. Alystan múnartyp kórinip túrghan taudy betke alyp jýrip kele jatqanda, aldynan bireu: Toqtandar! Toqtandar! – dep aighaylap shygha kelgende, IYke antarylyp túryp qaldy. Barshy, anau kim? – dep Ómirserikti júmsady. Jelip baryp, artyna mingestirip alyp kelgen jas jigitting bet-auzynan sau tamtyq joq, ýsti-basy qan-qan, kiyimi jyrtyq-jyrtyq. Sen kimsin? – dedi IYke. Men, Tobyqty Kótibaqpyn! Atym Mәulen! Men sizdi tanimyn, agha. Siz, IYkesiz ghoy? Sen qaydan jýrsing búl jerde jayau-jalpy?   Ayagózden bes jigit shyqqanbyz. Ekeui oqqa úshty, bireui ýshti-kýili joghalyp ketti. Nayman jigiti qyzyldardyng qolyna týsti. Mine, siz kórip túrsyz mening jaghdayymdy. Alla qoldap, sizge jolyqtym, – dep jerge otyra ketip jas balasha jylady. Su berinder! – dep atyn tebinip, aldygha jýre berdi. Qamshylar jaghyna kelgen Maqysh: Búghan senbeniz! – dedi sybyrlap. IYke oghan aqyryp jiberdi: Qazir elding bәri jau. Búl mening tuysym. Eline pana bolghan Baysalday kemengerding bauyry. Aydalada aspannan týsse de, búny qalay tastap ketemin. Bos sóileme! Qabylqaq әlgi Kótibaqtyng jigitine qúlyndy biyeni ústap әkelip, mingizip qoydy. Ómiri atqa minbegen adam siyaqty qayta-qayta sypyrylyp, jerge týsip qalady da, jayau jýgirip otyrady. Ómirserik bolsa ony kóterip alyp, qaytadan biyege mingizip qoyady. Áy, sen ózi taygha minbegen balasyng ghoy. Áyteuir, sender tyshqaq laghy joq kedeyding balasyn tabalaugha ýiirsinder, – dep Mәulen ashulanyp qoyady. – Sening Qaly aghannan sabaq alghanmyn. Ol kisi eshkimdi tabalamaytyn mәdeniyetti adam ghoy, – dep kýrsindi Mәulen. Olar Barlyq tauyna ilikti.                      ***   Bir biyik tóbening basyna shyghyp, IYke tónirekke sholu jasady.          «Osymen búl elge tórtinshi keluim. Zaman týzelgende, qaytadan elime qaytamyn ghoy. Alashymnyng júmysyn aldygha bastyrugha ýlesimdi qosamyn. Alash jenilmeydi. Qazaq tize býkpeydi. Bireuding aldynda enkenge mindetti de emes. Óitkeni, bes uaqyt namazyn auzynan tastamaghan, adal as ishken qazaq. Bireuge moynyn úsynyp, ór keudesin jerge tóseuge mindetti emes» dep oilanyp túrghanda, janyna Qabylqaq kelip: Agha, anau shilikti saydy kórip túrsyz ba? Myna ózenning buy kóterile beredi eken. Ár jaghyna ótip ketsek, myna tóbege shyqqan adam da kóre almay qalady, – dep aghasyna qayta-qayta qarady. IYke ýndemedi. Qabylqaq ne isterin bilmey ýnsiz qalyp edi. E-e, aqyl jastan degen eken, sening aitqanyng bolsyn. Áy, Ómirserik, mynau sening Qabylqaq aghang jón biledi-ә!? Sen de qaylay oilaysyn? Myna ózennen ótip alsaq, anau biyikting arghy jaghy Shәueshek. Tek su tereng emes pe eken? – dedi. Joq, agha, men týnde baryp teksergenmin. Aghyny qatty bolghanymen, at sauyrynan ghana keletin ózen eken. Enin de kórip túrsyz. Asty qiyrshyq tas, Qúday qalasa, ótemiz de ketemiz, – dedi Ómirserik. Onda, myna bu qaydan shyghyp jatyr? Suy jyly bolar, sirә? Iya, búl Arasannyng suy ghoy. Ózende qaydaghy Arasan? Anau kishkene shoqyny kórdiniz be? Sonyng eteginde Arasan bar. Onyng suy myna ózenge kelip qúyady eken, – dep Ómirserik aitqan kezde, Myrza tez sheshim qabyldady.  Onda bylay isteyik, – dedi IYke oilanyp. – Qabylqaq, sen ana Kótibaqtyng jigitin ertip, aghayyndardy ózennen ótkizip, jayly jer tauyp bergennen keyin ekeuin, anau túmsyqtaghy tóbeni kórip túrsyng ghoy. Soghan baryp jasyrynyndar. Al, Qabylqaq, sen tura osy jerde qal. Ómirserikter sol jaqtan baqylasyn. Al sen artymyzdan kelgen jaudy bayqap qalsan, habar berersin. Qabylqaq ýnsiz basyn iyzedi. Tóbe basynda baqylap túrghan IYke ózennen ótip, qalyng shilik ishine kirip ketkenshe qarap túrdy da, ózi de atyn tebinip, janyndaghy túrghan adamdardy ertip tómen týse berdi. «Qap, qate istedim-au, olardyng qasyna Maqyshty da ertip jibermegenim-ay, bólingendey boldym-au!» dep oilap, atyn qamshymen eki ret osyp-osyp jiberdi. Osy kezde basyndaghy tymaghyn kótere bergende, ózennen qayta ótken Ómirserikterdi kórip, kónili jaylandy. Kelgen jerleri óte tynysh, qalyng shilik ortasynda eki kiyiz ýy ornalasatynday ghana oimaqtay jer bar eken. Attan týspes búryn, IYke jan-jaqqa múqiyat zer salyp qarady. Arasan suynan kóterilgen búlt dәl bir shymyldyqtay eken. «Búl ne ghajap, a?» dep tanyrqay oilady ishinen. Bәibishe, qazan kóter, aghayyn juynyp-shayynyp alsyn! Anau tóbeden әri assaq,  Shәueshek... – dep jadyrap sóiledi. Múqanshyda aldymyzdan shyqqan Ayjaryq aqynnyng soyyp bergen qoyynyng jarty eti ghana bar. Sony qazangha salayyn ba? Áy, bәibishe, – dedi qatulanyp. – Endi men qazan-oshaqqa aralasatyn qatynmyn ba? Endi, endi, – qúlaghynyng úshyna deyin qyzaryp ketken Maqysh ýn-týnsiz attan týsip jatyr edi. Tu-u, myna attyng әbden terley-terley aqsorpasy shyghypty-au. Ózenge baryp, atty da juayyn, ózim de sugha týseyin, әlgi bir jasaghan sabynyng bar edi ghoy. Onyng búl sózine riza bolghan Maqysh, kýlimsirep beti núrlanyp: Atty juyndyryp qaytesin? Ózing serigip alsang boldy ghoy, – dep kýldi. Elding bәri apyr-jypyr attan týsip ýstindegilerin qaghyp-silkip, jerge uh dep ornalasyp jatyr edi.   IYke Bәbishening jiyren atynyng aiylyn sheship, shylbyrynan jetektep, qalyng budyng arasymen ózenge qaray bettedi. Ózenge kele salysymen jiyren qasqa jaldap su ishti. Neshe kýn arqasynan er týspegen jiyren ózenning jaghasyna shyghyp, ary-beri aunady. Úzyndau shylbyrdy týiening órkeshindey tas týbindegi tobylghygha baylap qoydy da, ózi de sugha týsti. Degeleng tauynan jinalghan gýlderden syghyp, baghlan qozynyng qúiryghynan qosyp qaynatqan sary sabynmen ary-beri kópirtip juyndy. IYisi múnday bolar ma? Qayrang Degelen, qayran Shynghystau! Qayran Abyraly! Qayran Búghyly! Kózden búl-búl úshtyndar-au! Myna apalan-topalang zaman da basylar. Qorqaular ketip, Alash ókimeti ornaghannan keyin jas úrpaqty oqytyp, qazaghyna, alashyna qyzmet etetin zaman da tuar-au. Shirkin, Álihan agham aitpaqshy, «Ólsem de alashqa qyzmet etip ólemin dep» barsha qazaq aitsaq qoy! Kýn enkeyip qalyp edi. IYke sýtpisirim uaqyt qalghyp ketti de, qarghanyng qarqyldaghan dauysynan selk etip oyandy. Esinep alyp, әri-beri kerilip sozyldy da, jiyren qasqany ózenge jetektep alyp kep, sabyndap juyp jatty. Nege ekenin bilmeydi, basyn kóterip-ap jan-jaghyna qarady. Bir kezde sonau tóbeden qúldilap shauyp kele jatqan Qabylqaqty kórip qaldy. «Búl bauyrymnyng shapqany tegin emes-au» dep qarap túrghanda, NKVD-nyng adamdary dalban-dalbang etip shauyp kele jatqanyn jәne bayqap qaldy. Jiyren qasqagha qarghyp mingen IYke qighashtau shauyp shygha keldi de, Qabylqaq jaqqa artqa qaray búryl dep qolymen belgi berdi. Ony birden týsine qoyghan Qabylqaq ózenge qaray búryldy. IYke qayta-qayta tebinip, aldygha qaray shaba berdi. Tars-túrs myltyq atyp, bir jyryqqa týsip ketip edi, onysy qysqa boldy. Qayta shapty. Dónge shyqty. Tars-túrs myltyq atylyp jatyr, oqtar zu-zu etip qúlaghynnyng týbinen ótedi. Bir kezde aldynan qalyng qaraghan shyqty. Solay qaray shapty. Qaraghannyng biyiktigi sonday, tay mingen bala kórine qoymas. Jiyren qasqa myltyq dauysynan ýrkip, qatty shauyp kele jatyp, bir býiirlep jalt bergende IYke susyp jerge týse berdi. Ózi de týsinbey qaldy. Domalap baryp qasqyrdyng apanyna týsti. Ars etti arlan. Kózi eshtene kórmey qaldy. «Oy, ket, ket!» dep qolyn sermep, sermep jatyp esin jidy. Apannyng ishinde emshegin jer syzghan qanshyq pen azu tisi saq-saq etken arlan jatyr edi. Oryndarynan atyp túryp dәl qazir IYkeni asap jeytindey azu tisterin saqyldata bastady. IYke jan-jaghyna qarmana almay, arqasyn tasqa tiredi. Qolyna әreket jasaytynday birdene ilinseshi. Qansha uaqyt alghany belgisiz. Tek kóz aldynda eki kózi ottay janghan arlan qasqyr. Syrtta dýbirlegen at túyaghy. Anda-sanda tars etip atylghan myltyq dauysy estilip túr. «Saq, saq» etken arlan tisteri. IYkening ón boyynan súp-suyq ter monshaqtap aqty.         «Saq, saq». Sәlden song IYkening boyyna batyldyq bite bastady. Onyng ýstine qarmanyp jýrip, júdyryqtay tas qolyna ilgen. «Saq, saq». Keyde shoqtay janghan arlannyng kózin kórmey qalsa, dәl bir aidalada qalghan baladay sezine bastady. Jamyraghan júldyzdar jylt-jylt etedi. «Saq, saq». Bir kezde tang sebelep ata bastady. Qanshyq qasqyr bir býiirge baryp jatqanmen, kózin búdan alar emes. Arlan qasqyr bir ornynda túrmay, әri-beri toqtamastan, IYkege ýsh-tórt qadam jerde jýrip aldy. Ol ornynan qimyldasa, ars etip úmtylugha әreket jasaydy. Bir kezde syrttan adam ayaghynyng dybysy estildi. Ah, svolochi, ty zdesi. Qolyndaghy vintovkasyn IYkege qaray kezep basynan joghary tars etkizip atty. Arlan qasqyn gýr-gýr etip aspangha qarap túr. Dauysy múnday zor shyghar ma?! A ty toje hocheshi esti? Seychas, seychas my tebe ustroem, – dep qanshyqtyng siraghynan kózdep túryp atty. Ondaghy oiy IYkeni qasqyrgha jegizu edi. Ha, ha, ha! – dep jiyren orys selkildep kýlip aldy. Ty je ne ponimaeshi? Nihrena ne ponimaeshi? Ya tebe hotel svejim chelovecheskim myasom nakormiti. Poluchay! – dep IYke jaqqa qaray atqanda, oq tiymey qaldy. Osy kezde arlan sekirip baryp myltyqtyng bauynan tistep, júlqy tartqan kezde ol bayqús apannyng ishine domalap týsti. Qas pen kózding arasynda shapshang qimyldaghan IYke onyng iyghyna basyp, syrtqa atyp shyqty da, túra jýgirdi. Qaydan shygha kelgeni belgsiz, bir býiirden Qabylqaq shygha kelip: Agha, agha! – dedi. Týnimen kóz ilmey әbden әlsiregen IYke oghan qarap: Su, su әkel! Dәret alam, – dedi.  Onyng sonynan jýgirip kele jatqan bauyry: Su jylytayyn ba, agha?! – dep kýlip qoydy da, kele jatqan jerine toqtay qaldy da, jan-jaghyna qarady. Qalyng shengeldining arasynda qalt-qúlt etken soldatynyng basyn ghana kórip qaldy. Qarsy jýrip soqpaqtan shyghyp, búqpantaylap otyra ketti. Soldat jaqyndap keledi. Qabylqaq mysyqsha atylyp, ony attan audaryp týsti. Qúlaqshekeden eki ret úryp edi, bayghús esinen auysyp qúlap qaldy. Tez-tez qolyn shimaylap baylap, auzyna shylghauyn tyghyp qoydy. Qazaqtyng jigiti kózi baqyrayyp, basyn shayqay beredi. Onyng «óltirme» degen sózi edi. Qabylqaq úqty. Aqyryn basyp, IYke jaqqa bardy. Agha, agha! – dedi. Ne boldy, sonsha aighaylap? – dep aldynan ózi de shygha keldi. Jylytatyn su joq eken, agha, – dep yrjalaqtap kýldi. Janbyrdyng suy bar eken. Uh,  – dep tereng demaldy. –  Ózing amansyng ba? Kósh qyzyldardyng kózine týsken joq pa? Joq, – dedi Qabylqaq. Tezdetiniz, qyzyldar kelip qalar. Osy kezde alystan myltyq atyldy. Aghayyndy ekeui tez-tez qimyldap, baylauly soldattyng janyna keldi. Mynau qaydan shyqqan? – dep IYke tanyrqay súrady. Qúdalyqqa bara jatyrmyn deydi ghoy, – dedi Qabylqaq әzildep. Ayaqqa jyghylugha bara jatqan adamdy tonaghanymyz qalay eken? Kettik onda, –  dedi әzilmen jauap bergendey. Toqtanyz, agha. Ayaghyndaghy etigin siz kiyiniz. Tabanynyzgha shónge batady ghoy. Kettik, ottamay, bol! Endi qalghany qyzyl silimtikterding etigin kii qalyp edi, – IYke shyn ashulandy. – Min, myna atqa! Men saghan mingeseyin. Mynanyng tapanshasy qayda? Myltyghy mine, tapanshasy bolghan joq, – dedi Qabylqaq. – Ózimning tapansham bar, mine agha, myltyqty men ústayyn, – dep ekeui atqa mindi. Kishkene jýrgennen keyin auzy bastary qan-qan eki qasqyrgha bir búrylyp qarady da, Aqshoqy jaqqa bet aldy. Qanshyq qasqyr shoqan-shoqang etip bara jatyr. Ózenning shetine iline salysymen, IYke susyp týsip qaldy da, attyng qúiryghynan ústap, sugha sýngip-sýngip alady.     ***   IYke jolgha shyghatyn boldy. Qanshama ret oqtalyp, ailar men kýnderdi ótkizip, әbden amaly qúryghan edi. Shydamy tausylghan. Jýrek túsy shanshyp, saghynysh órti týnimen bauyryn qyzdyryp shyghatyn edi. Dónbekship, tang ata kóz ilgen son, basy dan-dúng etip, ornynan enjarlau túrdy da, eptep dalagha shyqqan. Kýnge kózin syghyrayta qarap túryp, «Yapyrmau, kýz kelgeni me?»  «Shynghystauda ne bolyp jatyr, Shaghan qalay aghyp jatyr eken?» degen oy jylt ete týsti. Jan-jaghyna qarap edi, eshkim kórinbedi. Ayandap búlaq basyna kelse, eki iyghy selkildep, býk týsip otyrghan Maqyshty bayqady. Juynyp alyp, әielining janyna bardy.  Ne boldy? Jaman yrym bastap jylaghanyng ne? – dedi. IYkening dausy әdettegiden bәsen, tipten momyn shyghyp edi. Ne boldy deysin? Balalardy saghyndym. Bәtiqa ne boldy? Qayriya, Múqan, Nәubet, Shapaghattar ne boldy? Maghan at erttep ber. Barayyn. Kýni-týni saghynyshtyng órtine órtengenshe, orystyng oghynan óleyin. Qatyn maghan myltyq kezey qoymas. Kóp bolsa, «bayyng qayda?» dep úryp-soghar. Balalarymnyng mandayynan bir iyiskep, ólsem armanym ne?! – dep óksip-óksip jylap jiberdi. IYke tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Qabylqaq! – dep aighalady IYke. – Qaydasyn? Ne boldy, agha? – dep jýgire basyp, Qabylqaq keldi. Orta boyly shymyr, shiraq qimyldy bauyryna otty kózimen qaraghan IYke: Kóktorghaygha er sal! Men jolgha qamdanayyn. Qayda, agha?! Men elge baramyn, balalargha, – dep Maqysh aqyryn sóilep kele jatyr edi.  Jә-ә, – dep gýr etti IYke. Shynghystaugha, Shaghangha, elge, – dep IYke sózding ayaghyn jútyp qoydy da, qaytadan búlaq jaqqa bardy. Alysqa kóz tigip, ýn-týnsiz oilanyp túrdy. «Shәkәrim qajygha ne betimdi aitamyn? Ziyat qayda dese, ne deymin? Songhy  ret qajymen kezdesken kezimde «mening ólimimdi ol, onyng ólimin men kórmeymin» dep edi ghoy. Qúday-au, Ziyat aghau, bizden keyin kele jatyrsyzdar ma, әlde, alda kele jatyrsyzdar ma? Sizdi renjitken jerim joq edi ghoy, bir habaryn nege bermediniz? Sizge jibergen Qabylqaq inimdi Berdesh keri qaytaryp jiberipti...» Sol kezde janyna Maqysh keldi. Atty erttep qoydyq. Kiyiming dayyn. Álde, meni de erte ketesing be? – dep Maqysh sóilep kele jatyr edi. IYke oghan kýlimsirey qarap: Ekeumiz de balalargha birdey emespiz be? Men bardym ne? Sen bardyng ne? Bireuimizding tóbe kórsetkenimiz jetpey me? Átten, zaman! Tentek bolghan tanaday, túqyl mýiizimen әrkimning qabyrghasyn týrtip túr ghoy. «Arqada kýn jyly bolsa, Arqar auyp nesi bar?..» Maqysh-au, renjimesen, jolyndy maghan ber. Men qúlynshaqtardy týn jamylyp bolsa da kórip keleyin. Mýmkin bolsa, alyp kelermin, – degen sózin estigende, Maqyshtyng betine qan jýgirip, kózine sәl-pәl bolsa da núr úyalaghanday, dausy ózgerip: Kókesi-au, o ne degenin? Balalargha men de ortaqpyn, sen de ortaqsyng ghoy. Basymda jaulyq bolghannan keyin, kózge kelgen jasty oramaldyng úshymen sýrtemiz. Barsan, baryp kel. Alyp kelsen, ol da ýlken is bolar edi. Ábden saghyndym qúlyndarymdy. Teris búrylyp bara jatqan Maqyshty tu syrtynan qapsyra qaptaghan IYke: Sen tek qana tileuindi tile, jaqsy oy oila. Aynalasy bes kýnde qaytyp oralamyn. Tek jaqsy oila. Jaqsylyq tile, – dedi Maqyshtyng qúlaghyna sybyrlap. Úyat taghy-ay, el qarap túr, – dep Maqysh ýige qaray jýrip ketti. IYke auyr kýrsindi. Keyde, jýrek túsy qatty-qatty shanshyp ketti. Osy kezde ertoqymy, qúiysqan, ómildirigi kýmistelgen qamys qúlaq, úzyn moyyn Kóktorghay atty aldyna kóldeneng tartqan Qabylqaq basyn tómen salyp: Agha, meni de erte ketinizshi, – dep kýbirledi. Áy, – dedi aqyryp. – Sen ne auyldy iyesiz qaldyrayyn dep pe edin, әlde meni ólimge iyterip bara jatyrsyng ba? Osy tórt jylda jeti ret elge baryp keldin. Bәrinen de de aman-sau oraldyn. Ýiir-ýiir jylqymyzdy da aidap keldin. Álde, raqmet kýtip jýrsing be? Ana jengeng bir jaqtan, sen ekinshi jaqtan... Agha, endi, – dep kýmiljidi Qabylqaq. Estip jatyrmyn. «Áneu kýni alghashqy qar jaughanda, IYke kelip jylqyny aidap ketipti, qúrylghan kolhozdy qiratamyn dep qoqan-loqqy kórsetip, auyldy byt-shyt qylyp ketti, basymyzgha әngir tayaq oinatty»  degen sózderdi estip jatyrmyn. Búl qazaqta úyat bar ma? Adamgha jala jabu degen kýnә emes pe? «Kýmistelgen ertoqymdy Kóktorghaygha salyp minip barsam, IYke qyz aittyrugha kelipti dep ósek qylmay ma?» Myna ertoqymdy al! Qayyng bezinen shabylghan ertoqymdy sal, – dep aqyrdy. Bayynyng yzgharly dauysyn estip, ýiinen jyldamdata shyqqan Maqysh olardyng janyna keldi. Aghasy-au, sabyr etersin. Kýmis erdi sal degen men edim. Haq qaynyma úrsa bermeshi. Kýndiz otyrmay, týnde úiyqtamay sening tileuindi tilep,  qabaghyna qarap jýrgen búghan ne deysin? Áneu kýni Nәbiyge erip, Dýrbiljinge baryp kelgenge jerden alyp, jerge saldyn. Búl bayghúsqa ne deysin? – dep ókpeley sóiledi. Onyng sózine jauap retinde: Qabylqaq, ana Nәbiydi shaqyryp kel. Ekeuing meni Aqshoqynyng basyna deyin shygharyp salyndar. Qazir, qazir, agha, ertoqymdardy auystyrayyn, siz ýige kire beriniz, – dep әldebir nәrsege ýmittengen Qabylqaq jymyn-jymyng etip,  Kóktorghaydy jetektep ýy jaqqa qaray ketti. Ishinen kýbirlep barady. «Bәlem, Aqshoqygha bir jetsek, әi, jigitter, auyldan úzap shyqtyq. Endi elge birge baryp qaytayyq deytin shygharsyz» degen tәtti oy qúshaghynda edi. Men eki qorjyn balalargha sәlem-sauqyt salghanmyn. Auyrsynbasanyz, ala ketiniz, – dedi. Jayshylyqta bolsa: «Ne keregi bar onyn?»  – dep IYke gýr ete týser edi. Osy joly ýndemedi.  Aqyryn ghana ótirik jymiyp: Áriyne, ýlken apamyz bizge sәlemdeme berip jiberipti dep balalarymyz mәz-meyram bolsyn. Onyng dúrys. O, qúlyndarym-ay! Qalay quanar eken? – dep qaytadan ýige qaray jyldamdata basyp jýre berdi. IYkening boyyna mol kýsh-qayrat bitkendey boldy. Aldynda ýlken bir jaqsylyq kýtip túrghanday ýmiti oyandy. Agha, mynau qalay? – dep Qabylqaq Kóktorghaydy qaytadan jetektep kele jatqan edi. Ýiden shyqqan Maqysh: Haq qaynym, aghana shay ish dep aitshy, – dep aqyryn sóiledi. Kóktorghaydy jetelegen Qabylqaq yrjyn-yrjyng etip: Agha-au, jeneshem balqaymaqpen, qúrt-irimshigi, sary mayymen, suyq eti bar dastarqan jayyp jatyr, – dep kónildene sóiledi. Onysy Maqyshtyng keyde kónildengen kezde, әdettegisinen dastarqandy jaynatyp jiberetini bar edi. Oi-bu, – dedi. – Qúday atqanda, balqaymaqty da úmytyppyn ghoy. Qazir-qazir, ystyq bauyrsaq ta, balqaymaq ta bolady. Ázirshe qymyz iship, et jey túryndar, – dep qazan-oshaq basyna qaray ketti. Agha, mynau qalay? – dep erttelgen Kóktorghaydy olay-búlay jetektedi. Oghan qatty riza bolghan aghasy syr bildirmey: Álgi Nәby qayda? – dep әngimeni basqa jaqqa búryp jiberdi. – Ol bir ózi myqty jigit. Tekti atanyng balasy ghoy. Ejelden ata-babalarymyz Syrdyng boyynan kele jatqan kezinen bastap, batyrlyq pen birlikting ýlgisin kórsetken Kókshelerding túqymy ghoy ol. Elde jýrgende Abay úrpaqtaryna, Orazbay atamyzdyng balalaryna osy Kókshe balalarynyng bilimine erekshe qyzyghyp qaraytyn edim. Sonau jerden erding ol jaq, búl jaghyna búlghaqtap týsip kele jatqan qúla qasqa at mingen Nәbiyding janyndaghy eki joldasyna dabyrlap sóilep kele jatqan dausy estildi. «Abay men Shәkәrimge qazaqta aqyn jeter me?! Arghyn Ámirege әnshi jete me? Tipti, senderding auyzdarynnan tastamaytyn әnshi Ásettering de arghynnyng balasy». Áne, – dedi Qabylqaq. – Kimdi aitsan, sol keledi. Nәby kele jatyr. Sóitkenshe bolghan joq. Salt attylar ýiding irgesine kelip: Assalaumaghaleykum! – dep attan týsti. Uaghaleykumassalam, sәlemshi bolsandar, joghary shyghyndar! – dep qonaqtardy ýige kirgizdi. Bir-bir ýlken kese qymyzdy tónkerip tastaghan jigitterdi Nәby tanystyra bastady. Myna jigit, – dedi orta boyly jigitti qolynyng qyrymen kórsetken Nәbi. – Dýken ústaz jigit. – Al, myna azamat Túrsynhan aqyn. Jolaushylap barady eken. A-a , jaqsy, – dedi IYke. Myrza, biz asyghys edik, ózinizding atynygha syrtynyzdan qanyqpyz. Búrylyp sәlem bergeli kele jatyr edim. Myna Nәby bauyrymnyng kezdese ketkeni, ózi tekti atanyng balasy eken. Shәkәrim qajyny óz kózimmen kórdim deydi, – dep múrtyn bir shiyryp qoydy. Dýken agha dúrys aitady. Bizding de bir armanymyz – Shәkәrim qajymen tym bolmasa, bir әngimelessek dep edik, – dedi Túrsynhan. E-e-e, bauyrlarym-ay, – dedi IYke. – Jýregimning pernesin shertip qaldyndar ghoy. Neshe jyl elge barmay jýrgenim de, Shәkәrim aghama qaraytyn betim joq. Nege? Nege? – dedi ekeui. Ózdering oilap qarandarshy, әuel basta Ziyat aghamyzben Dosbolay jaylauynda kezdesumiz kerek edi, – dedi IYke. Amal qansha, sóitip jolymyz toghyspay qaldy. Búl әngimelerdi myna bauyrym Nәby aitady. Myrza agha, osy sózinizdi estigen sayyn ózimdi kinәli sanaymyn. Osy eldin  jerine kelgen kýnning erteninde Ziyat aghamyz «Meni izdemender,  senderge ziyanym tiymesin, ózim bir kýni amanshylyq bolsa, kelemin» dep atyn tebinip jýre berdi. Qajy atam aitpaqshy, «Jaugha – qatyn, jaqyngha – jalmauyzdar». Osy shyrghalannyng bәri Berdeshting kesirinen, – dep qyzaraqtady Nәbi. – Ábden jerge qarap bittim ózi. A-a-a, myrza sizdi týsindik, – dedi Dýken. Adamnyng jýregine jarany jaqyny salady, – dep kýrsindi Túrsynhan. – Áttegen-ay! Áne-mine degenshe semiz baghlannyng tútas eti tabaqqa salynyp,  dastarqannyng ortasyna keldi. IYke agha, asqa bata jasanyz, – dedi Dýken. Joq, bauyrlarym, jol senderdiki, sender berinder. Mening Doghal atam bayaghyda jolaushylap jýrip on jasar balagha bata bergizipti. Sol atamyzdyng dәstýrin búzbayyq dep, biz úrpaqtary, kýni-býginge deyin kishiden bata súraytynymyz bar, – dep kýldi IYke. Dýken asqa bata jasady da: Agha jasynyz ýlken, as alynyz, – dedi. – Bizding elding dәstýri boyynsha. Bizde de sol dәstýr. Alyndar, alyndar! – dep IYke niyet tanytty. Ángimeleri jarasyp, biraz otyrghan song Túrsynhan: Agha, jana bir sózinizde Doghal ata dep qaldynyz, erterekte bizding auyldyng ýstinen ótetin jolda Doghaldyng jýrgen joly dep ataytyn tóbe bar edi. Biz ol kezde balamyz. Ýlken kisiler Tobyqtynyng Doghal bayy bir arba altyn-kýmis әketip bara jatyr degen әngime estushi edik. Baghanadan bayqap otyrmyn. Doghal sizding atanyz ba sonda? Sen aityp otyrghan әngimeni men de jastau kezimde estigenmin. Atamyz turaly әngime kóp. Ol kisi sonau Erenqabyrghagha deyin baryp, sauda jasaghan eken. Motysh ol kisining әkesi, bizding babamyz, on-aq myng jylqysy bolghan eken. On-aq myng deydi?! – dep Dýken jelkesin qasydy. – On-aq myng dediniz, ә-ә? – dep jymiyp kýldi. Men osy әngimeni ata-júrtym Narynqolda jýrgende bir Kýrkildek degen aighyr turaly estip edim. Osy kezde: Bәibishe! – dep IYke qatty aighaylap jiberdi. O-ne? – dep janynda otyrghan Maqysh selk ete qaldy. – Osy jerde otyrmyn ghoy. Sorpa әkelsenshi. Ysyp túrsyn dep ottan almap edim. Qazir, qazir, – dep ornynan túra berdi. Dastarqan basyna qúrt salynghan ystyq sorpa keldi. Eki tostaghannan sorpa ishken qonaqtardyng mandayynan shyp-shyp ter shygha bastady. Janaghy súraghyn qaytalaugha ynghaysyzdanghan Dýkendi bayqap qalghan IYke: Bizding Doghal atamyz by bolghan. Auzy dualy, sóilemey – sheshen,  bermey – jomart atanghan. IYә, ol әngimeni men de estigenmin, – dedi Dýken. IYә, jigitter, – dedi IYke. – Men jolgha qamdanyp jatyr edim. Qúday búiyrtsa, on shaqty kýnnen keyin kelemin. Sol kezde habarymdy berermin. Qona, jata-jastana әngime-dýken qúrarmyz. Baghanadan qay el ekenderindi súraugha ynghaysyzdanyp otyr edim. Men Han Tәniri tauynyng eteginde ózenning aghysyna da, ómirding qaqpayyna da baghynbaytyn Alban degen elden bolamyn. Biz de óz elimizden qughyn-sýrgin kórip, qajy atamyzdyng atyna kir keltirmeyik dep tau asyp, osy elge jetken kóp qazaqtyng birimiz, – dedi Dýken. Men Nayman Qojambetting balasymyn, – dedi Túrsynhan. E-e, Er Qabanbaydyng úrpaghy boldynyz ghoy, bizding naghashylarymyz ekensiz ghoy, – dep IYke kenkildep kýldi de, kózding qiyghymen tomagha-túiyq otyrghan Dýkenge qarap: Jaqsynyng janyna jaqsy eredi degen. Úly Alban úrpaghynyng janyna qazaqtyng Bas batyrynyng úrpaghy erse, onda jaman bolmaghany, – dep kýle sóiledi. – Myna Nәby de tegin atanyng balasy emes. Abay atamyzdyng janyna erip, shәkirt bolghan Kókshe aqynnyng bauyry, –degen kezde «A-a-a» dep Dýken ornynan qozghalyp kete jazdady. Túrsynhan bolsa: Sizder Ata balasy Arghyndardan bólinip, Tobyqty degen el jasap jatyrsyzdar. Bizding Zere apamyzdyng altyn qúrsaghy ghoy. Qazaqtyng dalasynda on eki taspa qamshynyng órimindey taram-taram jol bar. Sonyng ishinde týiisetin jol Nayman atanyng auyly. Múnyng endi dúrys, – dep Dýken qúptady.  Dastarqan basynan túryp, dalagha shyqqan kezinde kýzding kýnining aiyly bosap, eri auyp bara jatyr eken. Qoshtasyp jatqan kezde Dýken: IYke agha, әlginde úly Alban eli dep aityp qalghan ediniz, ishim jylydy, qazaqtyng qay auyly, qay dalasy bolsyn bәri úly jer ghoy. Alghashqy osy ónirge kelgenimde boyymdy sergitetin, oiymdy tolyqtyratyn Úly Alban eli degen sózinizge qatty riza bolghanymdy aitayyn. «Jaqsy sóz – jarym yrys». Ol sózding aldyna «Úly» degen sóz qosylsa, kónilden shyqqan tolyqqandy sóz emey nemene?! Endi aman-esen jol jýrip keliniz. Uәde beresiz be? – dep kýle sóiledi. Aytqanyng bolsyn, bauyrym! Kókirek kózing ashyq, myqty azamat ekensinder! Au, agha, men qayda qaldym sonda? – dep Túrsynhan jarqylday kýldi. Bolady, bolady, – dep IYke eki bauyryn qapsyra qúshaqtady. IYke Aqshoqy jaqqa qarady. Kýn enkeyip, beti qyzaryp barady eken. IYke ayaghyn ýzengige saldy...   *** Tang atar-atpastan Aqshәuilge túmsyq tiregen Kóktorghaydyng boldyra bastaghanyn sezgen IYke Shilikti saygha baryp jasyryndy. Atty suytyp, taltýske deyin ózi de demaldy. Arqasynan ertoqym alynbaghan januar alda joryq kýtip túrghanyn sezgendey shiryghyp, jer tarpy bastady. «A, Qúday, joldan onghara kór» dep atqa qarghyp mindi. Tebinip qalyp edi, lyp etip jele jóneldi. «Áy, esti januarym-ay, sen bolmasang qayter edim?» Kóktorghay qamshy saldyrmady. Kesh bata Doghalang tauyna jetkizdi. IYke әbden sharshaghan edi. Qalyng qaraghan ishine kep, Kóktorghaydyng auyzdyghyn alyp, shylbyrynyng úshyn qazanday qara tasqa baylap, myzghyp ketip edi. Ay sýttey jaryq. Kóktorghay kisinep, jer tarpydy. Tasty sýirep olay jýrdi, bylay jýrdi. IYke kózin ashty. Shirkin, qaraghannyng iyisi-ay, múrnyn jaryp barady. Ornynan túrdy. Tónirek alaqandaghyday kórinip túr. Mýlgigen tynyshtyq. IYke ornynan túryp edi. Eki tizesi syrqyrap qoya bermesi bar ma? Jerge bir otyryp, bir túrdy. Ananday jerde túrghan ertoqymnyng janyna keldi. Qanjyghadaghy eki qorjynnyng ortasynda túrghan dorbany qolyna aldy. Ishinen bauyrsaq, asqabaqtyng qabyghynan jasaghan kishke torsyqtyng ishindegi airandy raqattana ishti. Kóktorghay qayta-qayta kisinedi. «E-e, januarym, auyldy saghynyp túrsyng ghoy, týsinemin, týsinemin. Osy Doghalangha jetkenshe aldymyzdan qyzyl jaghaly it pen qús kezdesken joq. Jolymyz aq boldy. Balalarda eseyip qalghan shyghar. Aqyryndap Shәueshekke alyp ketsem, osy jolghy sapardan bir bayqaghanym, myna ókimetting qauqary bitken siyaqty. Endi eki-ýsh jyl shydasaq, myna Sovet ókimeti qúlasa, Alash ókimeti ayaghynan tik túrsa, úrpaghymyzgha beybit zaman keler. Qaytyp kelu onay ghoy, Kóktorghay». Kóktorghay ishegi ýzilerdey kisinemesi bar ma?! IYke atqa er saldy. Tang ata Shaghan ózenine ilikti. Arada ýsh jyldan astam uaqyt ótkendiki me, Shaghan ózeni juasyp, tayazdanyp qalghan sekildi kórindi. Erneuine jar etip, shúryq-shúryq qústyng úyasy bitipti. «Qay jerden ótemin» dep oilanghansha bolghan joq, Kóktorghay sugha koyyp ketti. At bauyrynan ghana keledi eken. Áp-sәtte Shaghan ózeninen óte shyqty. Kóktorghay kisinep, oinaqtap, qayta-qayta silkinip qoymay qoyghan son, IYke qamshymen bauyrynan biraq osty.  Kóktorghay IYkeni auylyna alyp keldi. Osqyrynyp jerge týsuine múrsha bermey biraz oinaqtap jýrdi. Bir kezde jerge týsken IYke ayandap kele jatyp jýrelep jerge otyra ketti. Kózi sharasynan shyghyp barady. Tam ýiding shanyraghy ortasyna týsken. Esik-terezesi anghal-sanghal. Jýregi alyp úshty. Esikting aldynda tyshqanmen oinap bir qyzyl týlki jýr. Búlarmen sharuasy da bolghan joq. Óz oinyn salyp jýr. Tyshqandy tyrnaghymen ilip alady da, olay laqtyrady, búlay laqtyrady. IYke qonyshyndaghy naganyna jarmasty. Atyp salmaq. Biraq nagan dauysyn shygharghysy kelmedi. Kóktorghay esik aldyndaghy dónge shauyp shyghyp, kisinep-kisinep aldy da, qúiryghyn shanshyp búnyn janyna shauyp kep, osqyrynyp janyna kelip jer tartyp túryp aldy. Sol kezde ghana tyshqandy tistep qyzyl týlki joq boldy. «Qúdayym-au, mynau ne? Balalar qayda? Bәtiqa qayda? Myna auylda kópten adam túrmaghan ghoy» dep aramshóp ósken manaygha qarady. «Qúday, eshkimning esh pendesin renjitken joqpyn, qylday qiyanatym joq edi ghoy». IYkening boyy bir suyp, bir ysydy. Qansha uaqyt otyrghanyn bilmeydi. Ornyna túrdy da jana Kóktorghay shauyp shyqqan dóng basyna bardy. Tónirekke qarady. Bayaghy sol kórinis. Áne Shynghystau shókken qara narday, әne Abyraly kóshken keruendey sozylyp jatyr. Áne, Degeleng qos órkeshi kóz sýrindiretin, tek joghy IYkening bala-shaghasy. Tamaghyna óksik tyghylyp, tizerlep otyrdy da eki alaqanyn jaydy. «Iya, Alla bir ózine ghana sendim! Menim bala-shaghamdy saqta! Olardyng anasy – Bәtiqany saqta! Bismillәi-rahman-iyr-rahiym. Qúday, bar bolsan, qazaq dalasyn jetim qylma. Qazaqtyng úl men qyzyn júrtta qaldyrma. Bir ózing qoldap jelep-jebep jýr. Osy Shaghan ónirinde meken etken әr rudyn, әr auyldyng amandyghyn tileymin. Iya, Alla, Budan atam basyna baryp Qúran da oqy almadym. Men dalanyng qasqyry bop jortyp jýrmin. Óz auylymnyng ógey balasymyn ghoy. Ayyp etpe, ata», – dep betin sipady. Ornynan túryp ýiding janynda eki qayshylap, Shynghystau jaqqa qarap túrghan Kóktorghaydyng jalynan sipady. Qaltasyndaghy kishkene dorbadan bir uys súly alyp berip edi, januar basyn silkip-silkip aspangha qarghymasy bar ma? Uysyndaghy súly jerge shashylyp-shashylyp qaldy. «Kinәlamashy, januarym, ózim de jetisip túrghan joqpyn ghoy. Ishim Abay atam aitpaqshy, u men órtke tolyp túr ghoy». Onyng búl sózin týsingendey basyn shúlghyp, jer tarpydy. IYke atyna qarghyp mindi. Kózden tasa bolayyn dep Shaghan ózenindegi Shilikti jaghalap kele jatty. Bir kezde Kóktorghay qúlaghyn qayshylap, pysqyryp, jalt-júlt berip oinaqshy bastady. IYke qolynan naganyn alyp, kim bolsa da jayratyp salmaq bolyp bekindi. Bir kezde qarasa, ózenning ortasyndaghy qúm-tas ýiilgen jerde beluardan sheshinip tastaghan aryq adam túr eken. IYke jan-jaghyna qarap atyn tebinip janyna jaqynday berdi: Áy, kimsin? – dedi IYke gýrildep. Men ghoy, Ómirzaqpyn ghoy, – dep artyna búrylmastan qolyndaghy kishkentay shabaqty pyshaqtyng qyrymen qabyghyn qyryp túrghan adam. Ói, sen tiri me edin? Alladan aq ólim kýtip jýrmin ghoy, – dedi artyna búrylmay. Ei, Ómirzaq, men IYkemin ghoy! A-a,  – dep artyna búryldy. –  Amansyng ba? Shýkir. Ózing qalaysyn, el aman ba? «Ólmegenge óli balyq» degen jýrgen ghoy bizdiki sýiretilip. – Ómirzaq oghan betin búryp qarady. – Oi, rasynda IYke ekensing ghoy. Barmysyn, bauyrym, – dep kózinen mólt-mólt jas shyqty. IYke attan domalay týsip, Ómirzaqty qúshaqtady. – El aman ba? – Elinning jartysy týrmede, jartysy qonyz terip jýr sen mynghyrtyp jylqy aidaytyn myna dalada. Ózing qalaysyn? Shýkir, ólmesek te, ólimning qayghysyn jútyp jýrmiz ghoy. Olay deme, IYke. Dýnie birde betin, birde artyn beredi. Tek keudeden jany shyqqansha, eldi oilasang ghana boldy ghoy. Sen mening ýielmenimning qayda ekening bilesing be? – Ómirzaq biraz oilanyp túrdy. Basyn shayqady. IYke, sen qara qytaydy kórsen? Biz NKVD-nyn, Qarasartovtyng tóbesin kórip jatyrmyz. Bir itting ghana balasy eken. Býkil dalanyng shanyn qaghyp, qúmyn jútqyzdy ghoy myna halyqqa. IYke tisin shyqyr-shyqyr qayrady. Mine, kórding be? Sudyng qúrtyn aulap auyl-auyldyng balalaryna tarqatyp berip jatyrmyn. Búryn balalar meni «Sheker ata» deushi edi. Qazir «Shabaq ata» deydi. Myna shabaqtardy aulap, tamaqtaryna qyltanaqtan ketip qalmasyn dep etin sylyp-ap, sening Sәrke bauyryng anau Qarabas batyrdyng jaylauynan bir arba qara túz әkep, auyl-auylgha taratyp bergen. Maghan týiening órkeshindey qara túz búiyrghan edi. Jaqsy boldy. Jaqaman men Isahan auyl-auylgha arqar atyp berip jәrdemdesip jatyr. Kenesbay men Dýrmekbay toghan baylap, halyqty balyqpen asyrap otyr. Alghashynda el Kenesbaydy boqtap «Sen bizge sudyng qúrtyn jegizetin boldyng ghoy» dep bәle salyp edi. Balyqtyng sorpasyn iship jýrgen halyq qazir tәubesine keldi. Sening Kenesbay inine aittym «Sen halyqty asyraysyng ba? Dýrmekbaydy asyraysyng ba?» desem, «Dýrmekbay dosym ghoy. Men Dýrmekbaydy asyrasam, halyq meni asyraydy» dep kýledi. Mening otbasymdy qayda ekenin aita alasyng ba? IYke bauyrym, túrymtay túsyna degendey, myna dalanyng adamdary jan-jaqqa qonyz terip ketti ghoy. IYkening jýregi kóterilip, kóz aldy túmandatty. Ýndemey, atyna qayta minip, «sau bol» dep artyna búrylmastan jýre berdi. Sol manda Motysh babasy eken. Bәiterekting janyna bardy. Shymshyqtar shyr-shyr etip, әri-beri úshyp jýr. Tyrs-tyrs etip janbyr tamshylady da, arty dýbirletip myng jylqy aidaghanday shuyldap ketti. IYke yqtasyn jerde oilanyp túr. «Búl qazaqtyng dalasy ne bolyp ketken? Kózine jýdeu kórindi. Tughan jer, tughan dala ógey balanyng kýnin keshkendey. Búl dalanyng perzentteri Abay men Álihan jas úrpaqqa ýlgi bolatyn edi ghoy. Sovet ýkimeti degendi qay saytan oilap tapty eken? Abaydyng balaghyna jarmasty. Álihannyng jaghasyna qol saldy. Kisiligi qaysy búl qazaqtyn? Birligi qaysy búl eldin?»  Kóktorghaygha qarghyp mindi de tebinip qaldy.  Sonau boylauyqtan ótip, malmanday su bolyp, «Janan atasynyng ziratynyng túsyna barghanda, jauyn ishegin tartyp, yqylyq atyp basyla qalyp edi. Kózi bir júpyny ýige týsti. Ýmit oty oyanghanday, aldynan balalary әkelep, kókelep atyp shyghatynday, su-su bolyp júpyny ýiding ishine kirip bardy. Sirә, eshkimdi kýtpese kerek. Áueli kýn sala qaraghan inisi Qadyr: Qúdayym-au, agha, siz be? – dep inisi sasqalaqtap qaldy. – Áy, әi, Jәmi, aghang keldi.  Mayshamdy jaghyp jatqan Jәnәpiya qoldary dirildep: Omar, sen be? Kelding be? – dep dauysy jylamsyray shyqty. Amansyndar ma? – dedi IYke dauysy gýrildep. – Mening balalarym... – dep tamaghyna óksik túryp qaldy. Qaynaghau, siz be? Amansyz ba? Barmysyn, aghau? Ónim be, týsim be búl? Omar aman ba? – dep Janәpiya mayshamdy jaghyp, alystan kelgen qaynaghasyna ýmittene qarady. Aman, shýkir. Sәlem aityp jatyr, – dep bilte shamnyng jaryghyna kólenkesi úzaryp túrghan IYke. Qadyr esi shyghyp quanghannan әri-beri jýrip, ainalyp kep aghasyn qúshaqtaydy.                        ***   Qadyr jaq jýni ýrpiyip jýdep qalypty, boyy da enkish tartyp, sóilegeninen kýrsingeni kóp tuysynyng ot shashyp túratyn aibarly kózderi ghana qalypty. Tek kelini Jәmy myqtylyghyn bildirip, qayrat qylyp, qaraket jasap jýrgen adamgha úqsaydy. Mening balalarym... – Sol kezde Jәmi: Qayyn agha, bizdi osy jerde óltirseniz de qinamanyzshy. Onsyz da saghynyshtan órtenip otyrmyz. Bizdi kinәlamanyz. Esh jazyghymyz joq. NKVD alyp ketkenin ghana bilemiz. Bizde ne qauqar bar, qayyn agha-au? Osydan bes kýn búryn týndeletip Semeyden әri orman ishinde jan saughalap jýrgen Qabdyshýkir kep bir qap biday әkelip bergen. Onyng keterinde ghana sybyrlap aitqany: IYke aghamnyng ýiindegi  balalar men jengey Qyzylorda jaqta aman-esen ekenin aity. Odan basqa bilerimiz joq. Qabdyshýkirge jalynghanday  bolyp, qaydan estiding dep birneshe ret qaytadan súraghanymda: Bәtiqanyng «Biz amanbyz tuystar, otaghasynan ne habar. Alladan amandyghyn tilep otyrmyn. Bizge alandamandar. Amanshylyq bolsa kezdesermiz. Kýnine bes uaqyt namazymdy oqyp, dúghama qosyp otyramyn bәrinizdi», -  degen hatyn maghan tapsyryp edi. Qayda ol hat? – IYke aldygha úmtylghanday boldy. Qazir, qazir, – dep, ýiding irgesin qolymen qaza bastady. –  Á, mine, mine, –  dep, shýbirekke oralghan týiinshekti alyp berdi. IYke hatta jazylghannyng bәrin oqyp, Bәtiqanyng әdemi jazuyn birden tanyp, tereng tynys alyp, hatty iyiskey berdi. Ýn-týnsiz sýtpisirim uaqyttay ózimen-ózi otyrdy. Eshkim ýndegen joq. Bәibishe, su qaynady ma? – dedi Qadyr aqyryn ghana. IYә, iyә, dayyn. Dastarqan jasasanshy. Jasauly túr, – dep aqyryn sybyrlap sóiledi. IYke olardyng dauysyn estip otyr. Biraq qaghazdy iyiskegen sayyn әr balasy kóz aldyna elesteydi. Qayyn agha, qol juyp alasyz ba?  – dep aqyryn sóiledi Jәmi. Syrtqa shyghyp, tónirekti bir sholyp ótti de, Qadyr qúighan sugha qolyn shaydy. Tynyshtyq pa? Tynyshtyghy qaysysy? Býlingeni qaysysy? Bilinbeytin zaman boldy ghoy. Adam jaman habargha da ýirenip ketedi eken ghoy... Qúlaq ýirengenimen, jýrek kótere almaytyn zaman boldy búl. Jýr, ýige kir. Shay isheyik,  – dedi Qadyr. Olar dastarqan basyna otyrdy. Eki aghayyndy ýn-týnsiz. Maqysh aman ba? Tiri me? – dedi Jәmi. Tiri, tiri ghoy. Balalardy oilap, kýnde jylaydy. Ee, sorly jeneshem ai, qaytsin endi? – dep Jәmy óksip-óksip jylap, esikten shyghyp ketti. Áy, adaldarym-ay! Aman bolyndarshy, – dep  kýrsindi IYke. Bizge әzirge eshkim tiyise qoymas, NKVD-nyng tergeuinen әbden óttik. Olar bizdi tergey-tergey ózderi de jauyr boldy. Qytaygha ketken kóshting ishinde boldyndar ma degende, Qabdyshýkir: «Qadyr bolghan joq, men ghana boldym. Biraq men kolhozgha kirgim kep, orta joldan IYkeden qashyp, keri qaytyp ketip edim. Sonym dúrys bolypty» dep óz moyynyna aldy. Meni de Qabdyshýkirge senbey, biraz qinady. Sol kezderi ózimizding Ámire aghamnyng Tәnirbergen degen úly bar ghoy. Iә degen. Ne boldy oghan  – Tәnirbergenge? Sol kele qalyp, «Kósemimiz – Leniyn, Tәnirimiz – Staliyn», degen óleng jazyp berdi ghoy. Qúday keshirsin. «Kelesi joly tergeu bolghanda osylay aityp ber» dep, Qabsalyam ekeui eki jaqtan ýiretip. Aytqanynday erteninde sau etip sary-ala týime taqqandar jetip keldi. Qúday keshirsin, itting ghana balalaryna osy ólendi oqyp berdim. Ay úyattan órtengenim-ay! Qara terge týstim-au. Qadyr qarqyldap kýlmesi bar ma. Osy kýlki tuystar arasyna dәneker bolghan siyaqty, bir sheshilmegen týiin sheshilgen siyaqty kónilde berish bolyp qatqan qatty júdyryqtay bir qara tas ýgitilip ketkendey... Iә ózdering qalaysyndar, Qytay jaqta qazaqtar túra ma eken? Endi she? Anau Erenqabyrghagha deyin qazaqtyng jeri ghoy. Senesing be, bauyrym? Men Qytaydy barghan jyly, tipti, Shәueshekten de kórmedim. Anda-sanda úighyrdy kóremin. Qabylqaq pen Kókshe Nәby anda-sanda baryp, laghman jep keletini bar. Laghmannyng nany shy bauyrsaqtay  úzyndyghy tura jeli boyy dep ekeui biraz bósip keledi. Qabylqaq aman ba? Ótirik-shynyn bilmeymin. Byltyr kýzde kep biraz jylqy aidap ketti dep estip edim. Áyteuir, Qúlyqtar shular jýr ghoy solay dep. El dýrligip sóiley beredi, men ony jaqsy bilemin. «Áne, IYke aidady, әne IYke shapty, IYke tonady...» degen dýbirler estilip jatady. Men búlardyng bir de bireuine senbeymin. E, aita bersin, qazaq emespiz be? Men sol ketkennen kelip túrghanym osy. Qabylqaqty jiberip, elding amandyghyn bilip, ózimizding tanbaly jylqydan әkel degenim ras. Aq adal ózimiz baghyp qaqqan maldy orystyng qaraqshylaryna jegizip ne boldy sonsha?! Adal maldyng etin iyesi jese nesi aiyp eken?! Elge pana, jerge pana Qarajan edi ghoy. Ony da NKVD ústap әketti dep estidik. Ne? – dep IYke tizesin úrghylap, tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Qaqabay qajyny da Qarqaralygha jer audardy. Qariyany eki qolyn baylap, jayau aidady dep estidim. Onyng sonynan jylap ergen Ábdighalymdy qyzyldar tepkilep-tepkilep ólimshi qylyp sabap ketipti. IYke taghy da tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Jaqiya qajynyng úldary jan jaqqa bas saughalyp, bireui – Bishkekke, bireui – Qytaygha, bireui  orys ishine ketipti. Ana bir jyly ashyqqan, taryqqan elge on ógiz arba shygharyp, azyq-týlik, kiyim-keshek taratqan Jaqiya qajynyng bәibishesining qúlaghyndaghy qúima syrghasyn júlyp alyp, «sen Sovetting jauynyng qatynysyn» dep tuysqan inisi әngir-tayaq ornatyp, el ishin biraz býldirdi. Qambaghyl qariya Jaqiya atamyz óstip qiyndyq kórip qaldy,  – dep Qadyr kýrsindi. IYke eki tizesin juan júdyryghymen qatty úrghylap, dir-dir etti. Tisin shaqyr-shúqyr qayrap, biraz otyrdy. Ony kónilining týsip ketkenin bilgen Qadyr: Áy, Jәmi,  – dep dauystady. Osy kezde «Maghysh ne salyp edi-au» dep IYke oilaghansha bolghan joq, laqtyng sýbesi men bir san etin alyp, tabaqqa salyp Jәmy kirdi. Qayyn agha, barymen riza bolynyz,  – dep kýrsindi. IYeke, tamaq alynyz. Qane, men sizge bayaghysha asatayyn, – dep Qadyr ýlken alaqanyna toltyra: – Qane-qane, asanyz, auyldyng dәmin saghynghan shygharsyz. Barymen bazar degen, – dep jarqylday sóilep, baryn aghasynyng auyzyna tosty. IYke etti әbden shaynap jútyp bolghanda, óneshinen әreng ótkendigi sonday, kózinen jas shyghyp ketti. Aghayyndy ekeui etti qarbytyp-qarbytyp asap tastady. Olardyng tamaq ishkenderine riza bolghan Jәmi  dәu kesemen qúrt qosqan sorpa úsyndy. Ystyq sorpadan eki qaytara ishkizdi. Oi, janym jana kirdi ghoy,  – dep, IYke kelinine rizashylyghyn bildirdi. Ana joly ýlken qaynagham kelgende aldynda ghana Jaqaman qaynym arqardyng bir sanyn berip ketip edi. Áyteuir, abyroy boldy. Qaynaghama asyp berdim. IYkening óni bir bozaryp, bir qyzaryp sәl ýnsiz otyryp qaldy da: –Aghatayym aman ba dedi dauysy dirildep. «Ee, Jaqaman bauyrym-ay, adalym-ay! Aq niyetinnen ainymaghan azamatsyng ghoy. Naghyz mergen. Aqkónil bauyrym, tuysym ghoy, aman jýrsin». IYә, aman.  Sonau Semeyden jayau-jalpyly auylyna qaray kele jatqanda bizge soqty. Ábden jýdep qalypty qayran agham. IYkening tamaghyna óksik tyghyldy. Músatay aghamyz sonau auylyna, jayau ketti. Keyinnen estigenim aldynan Núrjaubay shyghyp, kórisip jylap: «Aghajan, amansyz ba? Sizding kele jatqanynyzdy estimesem de, jol qarap kele jatyr edim. Qúday mening tileuimdi berdi, anda-sanda Shaghannyng myna betine bir shyghyp, Alladan tileu tilep sizding amandyghynyzdy súraushy edim. Tilegimdi qabyl kórdi-au», – dep jylapty. Músekeng «әtten, ómir, IYemberdining qadirin, naghyz tuys ekenin bilmeppin! Alla bauyrym IYkening basynyng amandyghyn bersin!» – dep jylaghan eken. Jayau-jalpyly auyl shetine barghanda ókirip jylap, aldynan shyqqan Serkebay: – Myrza jolynyz aq eken. Dýniyege sәby keldi. Núrjaubay úldy boldy degen sóz. Atyn siz qoysa dep tileu tilep edik.  –Nege Músekendi jayau jiberdin, Qadyr-au? Áyteuir, ýlken-kishi meni kinәlaugha ýiirsinder. Mende ne bar? Su alatyn shelegim. Myna Jәmy men kishkentay qyzym. Keudem toly sher men mún. Úiqy joq, kýlki joq. Bylay ótkenning tepkisine, bylay ótkenning tabasyna shydap otyrmyn. Keshe myndy aidaghan Motyshtyng úldary edinder. Býginde qonyz terip qalypsyndar deydi. Tepken emey nemene? Áyteuir Jaqaman, Isahan tentek bolsa da, Qabdyshýkir bauyrym qolyna ilingenderin tastap ketedi. Oghan da Qúdaygha tәuba!   Jә, qoy, – dedi Jәmiy.  – Agha, sorpa ishinizshi, – dep týnerip otyrghan qaynaghasynyng aldyna sorpa qoydy. IYke oy qúshaghynda otyryp, ýlken keseni taghy bir tónkerip tastady. Músekeng jetti me ózi auylgha? Jetti dep otyrmyn ghoy, – degen Qadyrdyng dauysy qatty shyqty. Jәmy kishkentay qyzyn qymtap qoydy. Osy kezde IYkening oiyna songhy bir kelgende Qabylqaq kishkentay balanyng itkóilegin alyp kelip, Maghysh qayta-qayta iyiskep jylaytyn edi. It ýrdi.  Oibay, – dedi Jәmy týri suyp ketip. Qazir, – dep Qadyr dalagha úmtyla shyqty da, qayta kirdi. Qoytastyng manayynda tórt salt atty kele jatqan siyaqty ma? – dep ýreylene sóiledi. Ábden qughyn kórgen IYkening jýregi bir jamanshylyqty sezgendey ornynan shiraq atyp túrdy. Mә! – dep tapanshany Qadyrdyng qolyna ústatty. Oi, agha, búny qalay atatylatynyn da bilmeymin. Áket, keregi joq maghan búnyn, – dep aghasyna qaytaryp berdi. IYke syrtqa úmtyldy. Kóktorghaydyng janyna jetip baryp, qorjyndy qanjyghadan sheshe almay qinaldy. Maqysh shimaylap tastapty. Mynau balalargha bergen edi. Olar myna jaqta joq eken. Sizderge tastap keteyin. Jәmy shyr ete qaldy: Qaynaghau, bizge eshtene keregi joq. Endi qalghany sizding balalarynyzdyng kiyimin biz alyp qalsaq, ertengi úrpaqqa ne betimizdi aitamyz? Olay istemenizshi. Zaman týzeler. Maqyshqa qaytadan aparyp beriniz. Mine jolynyzgha dep dayyndap qoyghan shytqa týiilgen bir uys bidaydy alynyz, – dep ertoqymnyng qaptalyna qystyryp jiberdi. Tórt salt attynyng týngi dauysy estilip-estilip qalady. «Ya im pokaju? Sovet ókimetine qarsy bolghandardy» degen juan dauys ap-anyq estildi. IYke Kóktorghaygha qarghyp mindi de, jalyna qaray jata ketti. Sybyrlap sóilep: Al, qosh bolyndar! Bauyrym, bizdi jazghyrmashy, – dedi Qadyr jylamsyrap. – Qayteyin endi? Átteng myna alasapyran zaman-ay. – Tamaghyna óksik tyghylghan Jәmy oramalynyng úshyn tistep qala berdi.  IYke auyldan úzamap edi. Búlt arasynan shyqqan ay sәulesin molynan shashyp, baghanaghy nóserletken janbyrdan keyin dәl bir kýndizgidey tónirekti kórsetpese de, týn qatyp jýrgen jolaushygha bәrin aiqyndap túr edi. Kóktorghay qúlaghyn qayshylap, osqyryna bergennen keyin IYke auyldan úzay berdi. Biraq ana tórteuding dauysy әlsin-әlsin estilip túrdy. Olar Qadyrdyng auylyna toqtamay ótip ketti. Auylgha qayta Kóktorghaydyng basyn búryp edi, januar eki attap basty da, shyrkóbelek ainalyp Kóken tauyna qaray mandayyn tirep, jele jóneldi. *** Shenberlengen ay aspannyng qaq ortasyna kelipti. Baghanaghy jaughan kýzgi janbyrdyng salqyn lebi túmandy seyiltip, tónirek qolmen ústap kórerdey ap-anyq bop túr edi. Kóktorghay basyn shúlghyp-shúlghyp, túyaghyn jerge nygharlap basyp, qúlaghyn qayshylap kele jatyr edi, bir kez jalt berip ýrkip, ornynda túra qaldy. Etigining qonyshyndaghy nagandy júlyp alghan IYke jan-jaghyna alaq-júlaq etip qarady. Eshkim kórinbegen siyaqty edi. Aldyna qaraghan kezde bayqady. On-on bes jasar bala túr eken. Qolynda oraghy bar. Sonymen aibat jasap túr. Áy, búl kim? – dedi IYke. Kim bolsang da, qamshylar jaqqa búrylmay tike tarta ber, әitpese, ajalyng menen, – dedi bala. IYke myrs ete týsti. Ayttym ghoy men saghan, qamshylar jaghyna qaray jýrme! Ayda, kete ber aldygha. IYkening múrnyna týtin iyisi keldi. «Demek búl balaqay jalghyz emes...» Sen kimsin? Men Ádilding IYkesimin. Motyshtyng balasymyn, – dedi yzalana kýlip. Aa, búnynyz jón boldy. Men Taraqtymyn. Álibekting Baqdәuletimin, Saqayyp qojanyng jiyen nemeresimin. Ee, – dep IYke attan týsti. – Múnda ne qylyp jýrsing týndeletip? Biz bes-alty bala Elapagha erip, Semeyge bara jatyrmyz. Abyralydan shyqqanymyzgha eki-ýsh kýn boldy. Óziniz týndeletip nege suyt jýrsiz? – dep bala ony tergegendey. –  «Arqada kýn jyly bolsa, arqar auyp nesi bar» demekshi, ony súramay-aq qoy, balam. Keshiriniz, agha, týn jarymda músylman balasy jón súraspaydy ghoy. Aman bolynyz. Týrinizge qarasam, sózinizdi baqsam, siz el tonaytyn qaraqshygha úqsamaysyz. IYke kýldi. Bir kezde shy arasynan jaulyghy agharandap әiel adam shyqty. Bú qaysysyn, ei? Esensiz be, – dedi IYke. Qay tughan bolasyn, qaraghym? Motysh, Ádilding IYkesimin. A, estuim bar, qaraghym. Auylynda nauryz toyyn jylda toylaytyn sen emes pe edin? Seni el Qytaygha qashyp ketti dep edi ghoy? IYә, sheshey. Óz elimnen ózim pana tappay jýrgen pendemin ghoy men. Sizder Semeyge bara jatyrsyzdar ma? IYә. Auyldyng jetim qalghan balalaryn jinap, ýlken qalagha aparyp ókimetke tapsyrmaqpyn. Uaq Múhametjannyng Seyitqúly mening naghyshym bolyp  keledi. Kireshilerden sәlem aityp jiberipti, qalagha jetsin dep. Besqaraghayda tórkinim. Ary qaray jayau-jalpylay bolsa da, soghan jetsem, balyq jesem de, ólmeymin ghoy. IYke biraz oilanyp túrdy da: Baqdәulet, andaghy oraghyndy bershi. Bala qolyndaghysyn bermey, keyin shegindi. Qorqaqtap túrghan siyaqty. IYke jan qaltasyndaghy kishkene bәkisin alghaly jatyr edi. Baqdәulet: – Apama jolaushy bolma,  – dep oraghyn qolyna alyp, qaytadan aibat shege bastady. IYke oghan búrylyp ta qaraghan joq. Baghana sheshe almaghan qanjyghadaghy eki tenning shimayyn kesip tastady. Sheshey, mening balalaryma arnalghan sәlem-sauqat edi. Olar ana Syrdyng boyyna ketip qalypty. Osyny Siz alyp, balalargha beriniz. Mynau jana ana auylda kelinim bergen jarty qap biday edi. Balalar talghaju qylsyn. O, qúday, o, qúday-au, «ólmegenge óli balyq» degen osy bolar,  – dep jylap jiberdi aq jaulyqty ana. Balanyng bәri birdey ghoy jýregi bar adam ýshin. Rahmet, rahmet! Úrpaghyng aman bolsyn! Qúday solargha osy jaqsylyghyndy qaytarady әli, – dep Elapa betin sipady. Qolynda túrghan kishkene shytqa eki uys bidaydy týiip IYkege berdi de: – Qazirgi zaman «bóri azyghy jolda deytin» zaman emes, qayda jýrsen, aman bol, shyraghym. Agha әlginde Siz Motyshtyng balasymyn dediniz be? IYә, – dedi IYke. Qayran Noyan dosymnyng aghasy ekensiz ghoy. Ony Shәkәrim atammen jolyqtyrghan siz ghoy, maghan aitqan. Ekeuimiz de oqimyz dep Abay men Shәkәrimdi jattap jýr edik. Álihan turaly Qaly aghamnan estidim dep aityp edi, – dep bala ókirip jylap, jerge jata ketti. Ói, ne boldy saghan? IYke qaraghym, Sovet ókimetining әskerleri Shәkәrimdi jamanda dep auyl-auylgha balalardy jinap, solardyng aldyna shygharghanda Noyan beyshara Shәkәrim qajy Abaydan keyingi bizding shamshyraghymyz, «óli jerding sýiegin tiriltti jaynap, japyraq» dep Shәkәrim atam aitqan myna qazaq dalasyna jaryq әkeletin Abay men Shәkәrim  degen ghoy. Sol kezde әskerler eki ayaghyn shylbyrmen matap-baylap, Abay men Shәkәrimdi, Álihandy aitqan oqyghan balardyng kóretini osy dep balalardyng kózinshe eki asau jylqynyng qúiryghyna baylap, jiberedi. Osyny kórgen balalar shoshymay qaytsin endi. Búl sózdi estigende IYkening eki ayaghy úiyp, kóz aldy túmandanyp Kóktorghaygha әreng mindi. Basy men-zen. Kóktorghaydy tebinip qaldy. Ay jaryghymen esin jiyp qarasa, aldynda enseli qariyaday Kóken tauy túr eken. Syldyr-syldyr aghyp jatqan bastaudan su iship sәl otyrdy. Tang atyp kele jatqan siyaqty. Atyn jetektep, kýngey jaqtaghy Quandyq babasynyng molasyna bardy. «Baba, keshir».  Tizerlep otyryp, úzaq ayat oqydy. Kýzding tany túsauyn ýzip, agharandap kele jatyr edi. IYke syrt kózge kórinbes ýshin Kóken tauynyng ishine kirip ketti. Kóktorghay oqyrynyp, oinaqtap-oynaqtap aldy. Agha! – degen bir dauys shyqty. IYke әueli tau ishinde shyqqan adam dauysyn týsinbey qaldy. Jan-jaghyna jaltaqtap qarady. Qalyng tobylghynyng arasynan bir jas jigit shyqty. IYke qonyshyndaghy naganyn júlyp aldy. Kimsin, ei? Agha, agha, atpanyz. Men sizding bauyrynyzbyn, – dep qarsy jýrdi. Kýnning sәulesi týspese de, jaryghy әlgi adamnyng kiygen kiyimin de anyq kórsetti. Basyna furashka kiygen, bútynda kók kiyteli shalbar, ayaghyna hrom etik, tek ýstine kiygeni qúlynjarghaq. Toqta! Kimsing sen? Atamyn! Agha, atsanyz siz atynyzshy! – dep qarsy jýre berdi, qolyn da kótergen joq. Dәl janyna kelip shylbyryna jarmasty. Agha, atynyzshy meni. IYke ýnilip qarady. Búira bas, shymyr deneli, orta boyyly jigit eken. Kimsing sen? – dep súrady. Agha, men sizdi tanydym. Siz Motyshtyng balasysyz ghoy. Men sizding aghanyz Músataydyng auylynda múghalim bolyp bala oqytqan Áuezding Múhtarynyng bauyrymyn. Qojamyn men. Atym – Sary. Oi, bauyrym, tang atpay myna jerde qaydan jýrsin? – dep IYke attan týsip, naganyn qonyshyna tygha saldy. Agha, – dep Sary jerge otyra ketti. – Qúday atty ghoy bizdi. Men NKVD-gha kirgenime on-aq kýn boldy. Men audan ortalyghyna bir júmystarmen qalyp qoyghan edim. Qaytadan joldastarymmen Qarasartov ýiirine qosylugha Shynghystaugha barsam, masqara, agha, – dep jas jigit iyghy selkildep jylady. – Meni atyp tastanyzshy, agha. Ei, ne boldy, bauyrym? Aytsanshy endi? Jylay bermey, – dep IYkening jýregi birdeneni sezdi me... – Ne boldy bauyrym? Biz barsaq, chekister qajyny atyp óltirip, qúdyqqa tastapty. Ýstindegi kiyimderin, ayaghyndaghy etigin sheship alyp, ózderi kiyip alghan eken. Ne bolghanymdy bilmeymin. Qarasartovty boqtap atyma mindim de, qasha jóneldim. Ekeui meni qudy. Astymdaghy atyma oq tiyip, men bir jardyng ýstine týstim de, әiteuir, qútylyp kettim. Bayanauylgha naghashylaryma ketip bara jatyrmyn, – dep kózin jenmen sýrte bastady. – Qayran dalamnyng ghúlamasy qajy atam-au! IYke ornynan atyp túrdy. Tisin shaqúr-shúqyr qayrady. Naganyn júlyp alyp, kimdi ataryn bilmey, jan-jaghyna yzalana qarady. Mә saghan! – dep nagandy jerge otyrghan jigitting aldyna tastay saldy da, Kóktorghaygha qarghyp mindi. Qamshymen osqylap-osqylap Kóken tauynyng biyigine kóterildi. IYke biyikte túrdy. Tónirekke yzalana qaraydy. Tisin shaqyr-shúqyr qayrady. Kózi jaraly arlan qasqyrdyng kózindey. Taudy da, tasty da tesip jiberetindey qaraydy. «Kәri Shynghystau! Adam jerge ie bolghannan beri qaray sening kórmegening joq. Shynghys, Temir siyaqty talay-talay sayypqyrandardy qolynnan jónelttin. Sende talay adamnyng qúmary qanyp, quanghany da boldy, jýregi janyp, sualghany da boldy. Talay-talay talpynghan jas jýrek múratyna da jetti» dep aityp ediniz ghoy, Qajeke?! Shynghystaudyng qatal tabighatyna ýirenseng de, «Ne istemep eding Abaygha? – dep kýnirenip edin, sherli Shәkәrim atam-ay. Qosh endi, qosh! Kegindi quatyn úrpaghynnyn bolmaghanyna keshir, ata. Biz ynjyqpyz. Sizdi oqqa baylap berdik. Endigi ýmit jas úrpaqta. Kesh ata! – IYkening basy ainalyp, kóz aldy qarauytyp bara jatty. Loqsyp-loqsyp qan qústy. Kóktorghaydyng jalyn myqtap orap alghanyn ghana biledi. Kóktorghay zulady dersin. Bir kýn, bir týn shauyp otyryp, jelip, ayandap Qytaydyng jerine ilikti. IYkede es joq edi. Kóktorghaydyng jalyn qúshyp, eshteneni bilmesten, esigining aldyna kelgende, sylq etip jerge qúlady. Kóktorghay kisinep, ýidi eki ainaldy da, gýrs etip jerge qúlady. Tórt siraghy tyrbandap biraz jatty da, jan tapsyrdy. Ýiden jýgire shyqqan Maqysh es-týssiz jatqan erining basyn kóterip: Qabylqaq, qaydasyn? – Qúdyq basynan jýgirip kele jatqan Qabylqaq sasqalaqtap: Aman ba ózi? Aman ba ózi? Demi bar, – dep Maqysh jylap jiberdi. Qabylqaq arqasyna salyp, aghasyn ýige kirgizdi. Tez-tez sheshindirip jatyp, keudesindegi úiyghan qap-qara qandy kórip shoshyp ketti. Auyl adamdary jinalyp qalyp edi. Nәby búlaqtan úighyrdyng aghash shelegin toltyryp, múzday su alyp keldi. Bylay túrynyzdar! Bylay túrynyzdar! – dep ýiden adamdardy shygharyp jiberdi de, Qabylqaq ekeui IYkening keudesin jua bastady. Oq tiymepti! Oq tiymepti! – dep Nәby quanyp aighaylap jiberdi. Basyn joghary kóterinder, – dep Qúdakeldi. – Áy, Ramazan, Raybaydy shaqyr. Ramazan jinishke úzyn boyly, qara jigit, әsheyinde IYkege qaljyndap, erkelep jýretin edi. – Ei, neghyp túrsyn, ei? Barsanshy endi, – dep aighay saldy. Raybay baghana atyn erttep jýr edi. Maldy óristetip ketpese. Osy kezde esikten enkeye kirip, alyp deneli Júrtbay kirdi. Oibay-au, Qabylqaq-au, qaraghym. Tynyshtyq pa? Kәne, bylay túryndar! – dep  IYkeni kóterip alyp tósekke jatqyzdy. IYke, amansyng ba? Q-a-j-y, qajy... Ne? Ne? – dedi Júrtbay eshtene týsinbey. Osy kezde Raqymjan ýige kirdi. Osy ónirde tau qozghalsa, qozghalmaytyn osy Raqymjan. Jas kezinde batyr bolghan. Barymtashy. Keyinnen adam emdeytin balgerligi bar, ózining jasyna qaray asa meyirimdi bolyp qalyptasqan adam edi. Amal qansha? Keyde ishki jaqqa baryp kelip  gomandanmen qaqtyghysyp qalatyny bolmasa. Áy, Ramazan, ýige baryp qandauyrymdy alyp kelshi, – dedi IYkening bilek tamyryn ústap túryp. Ramazan ýiden tez shyghyp ketti. Qaraqtarym, – dedi Raqymjan. – Ýimelemey, ýiden shyghyndar. Maqysh qaraghym, myna jerge shoq әkelip qoy. Bir kezdeme shytty ystyq sugha malyp qoyshy. Jýgirip Ramazan keldi. Qolyndaghy týiinshekti atasyna berdi...      *** Sol jatqannan IYke on kýn ornynan túrmady. Dәretke Qabylqaq pen Nәby jetektep aparady. Kýnine eki-ýsh mәrte kelip Rahymjan em-domyn jasaydy. Júrtbay ýiding irgesine ker biyesin jetektep әkep, sauyp saumaly ishkizedi. Býgin IYke kýn shuaqtap otyr edi. Jalghyz salt atty keldi. Ahmet tóre eken. Jadyray sóilep: Au, IYke! Kishkene syrqattanyp qaldy dey me? Kónilindi súraugha keldim. Osy júma kýni әkeme Qúran-hatym týsireyin dep edim. Sol astyng ishinde bolynyz, – dep kýle sóiledi. A-a, qabyl bolsyn. Baramyn-baramyn, – dedi IYke. Ahmet tóre osy sózdi esty sala, «asyghys edim» dep atyna minip ketip qaldy. Eshtene týsinbey qaldy. Ana bir jyly osy Ahmet tóreden Rayymjan Mәrsekovti súraghanda únatpay jauap bergen edi. Sodan IYke búdan syrt ainalyp jýretin. Ýiden Maqysh shyqty. Eshqayda barmaysyn? Eshkimge senbeysin? Endi osy kórgenimiz de jetedi, – dep úrsyp sóiledi. Qabylqaq pen Nәbiyge aitamyn. Sening basqan izindi, ishken suyndy tekserip otyratyn bolady.  Jaraydy. Seni tyndaymyn ghoy, – dep aqyryn sóiledi. Ahmet tórening auylyna baratyn kýni taqaghanda Qabylqaq pen Nәbiydi onasha shaqyryp aldy da, Nәbiyding qolyna aqsha ústatyp: «Myna jengelerining sózi kóbeyip ketti, Shәueshekting bazaryna aparyp kelindershi, tek men aitty demender» dep eskertip, júmsap jiberdi. Sandyqtan tәuir kiyimderin alyp kiyip, Qúdageldige atyn jolgha dayyndatyp qoydy. «Júrtbaygha eshtene aitushy bolma!» Jas jigit basyn iyzedi. Osy kezde jandaryna Raybay keldi. Kýlimsirep: Assalaumaghaleykum, IYke agha! Amansyz ba? Anau taldyng basynda ilinip túrghan besatarynyzdy maghan berinizshi. Agham joqta sizden súrap alayyn? – dep. E-e, – dep kýldi IYke. – Siraghyng úzyn jigitsing ghoy. Qolyndy soz da ala ber. Oibay-au, ózinizding qolynyzdan yrymdap alayyn degenim ghoy. IYke aspangha qarap oilanyp qaldy. «Múny ataman Annenkovtyng syilyghy ghoy» dep kýrsinip aldy da, qonyshynan naganyn júlyp aldy. Tars etkizdi. Myltyq aghash basynan tómen syrghyp jerge týsti. Sasqalaqtap qalghan Raybaygha Qúdakeldi: Bar! Bar endi. Al. Myrza berip túrghanda. Mergen eki atpaydy, eki sóilemeydi, – dep kýlgen Raybay myltyqty baryp alyp, ýy irgesine sýiep qoydy da, IYkening qoltyghynan demep, atqa mingizip: Men ereyin be sizge? – dep súrady. Joq, әlgilerding Shәueshekten qaytatyn uaqyty boldy. Aldarynan shyghayyn degenim ghoy. Ermey-aq qoy, – dep atyn tebinip jýre berdi. Ahmet tórening auylyna kelgen song amandasyp, tórge otyra bergeni sol edi. Sau-sau etip ýsh sara ala týime taqqan chekister kirip keldi. Kótibaqtyng jigiti Mәulen ekenin kórip, IYkening kózi sharasynan shygha jazdady. Eki qonyshynan eki nagandy alyp, stoldyng ýstine tastady.   Ahmet tórening dastarqanyn qandamay-aq qoyayyn. Qatynyma aitarsyndar. Eki kýn tossyn. Eki kýnnen keyin kele almasam, meni izdemesin. Chekister IYkening qolyna kisen salmaq edi, biraq IYke: Kerek emes. Ózim-aq aidaghan jaqqa baramyn. Búl mening Ahmet tórege kórsetken qúrmetim bolsyn, – dedi. Tóre qúlaghyna deyin qyzaryp tómen qarady. Qansha jatqanyn bilmeydi, qara qapasta bir jútym su ishpesten syz jerde jata bergen. Shәueshekte Aqmet tórening ýiinde NKVD-nyng tyrnaghyna ilikkennen beri, «Baqtyda» on kýn, Ayakózde bir ai, odan Semey týrmesine әkep qamaghandaryna on kýn bolyp edi. Býgin tang qúlan iyeginen ony sýirep dalagha shygharghan. Kýn kózine qaray almay biraz qinaldy. Osujdennyy Adilov, idiyte ko mne! – dep jymighan әskery adam oghan bir ojau su berdi. Qylqyldatyp jútyp alyp, tereng demaldy. Súp-suyq eken. Osy kezde Qytaygha bara jatqanynda Mәulenning Ómirserikti óltirip, qashyp ketkeni esine týsti. Odan keyin bir ojau buy búrqyraghan ystyq su berdi. Ony da IYke simirip saldy. Osy kezde bayaghyda Rubsovskiden kelip, Semeyde Ertughannyng apasynyng ýiinde Qadyrmen kezdeskeni esine týsti. Sol kýni keshte Semeyding shetine shyghyp, elge qaray bara jatqanda Balapan aghasy men Sypatay bauyrynyng ólimin estigende «oy, bauyrymdap» Sarjalgha qaray at qoyghany esine týsti. Nu, kazah, vot daeshi, to goryachiy to holodnyi. Terpishi, a?! – dep ofiyser ony ainalyp, qyltasynan bir tepti. IYke býgilip baryp, qayta týzeldi. Oryssha sóilep túrghan adam ekinshi qyltasynan tepti. Onda da enkeyip baryp týzelip ketti. Nu, molodes! Vot orel, da? Siz ne istep túrsyz, qymbattym?.. Mandayyna tapanshany tirep túryp basyp qalmaysyz ba?! – dep qarqylday kýldi. Juan qaryn qara qazaq. Ay, qazaqtar, búl alashordalyqtargha oq shyghyndap qaytemiz, Rossiyada jana ashylghan uran shahtasy iygerilmey jatyr, kóp bolsa bir-aq ay jýredi, ózinen ózi ulanyp óledi. Bir aida qanshama uran óndiruge bolady?! Aa, – dedi juan qaryn qara qazaq. – Dúrys aitasyz, dúrys aitasyz! Búl itterdi júmysqa salu kerek! Sen maghan osynday myqty jýz tútqyn tauyp ber?! Áriyne, bir-aq saghatta jyinap beremin! Myna týrmede japon shpiony da, alashordalyghyng da jetedi! Prikazdy oryndaugha rúsat etiniz! – dep ókshesin sart etkizip, qolyn shekesine apardy. Oryndanyz! IYke aghashqa sýienip әreng túr.     Aula ishinde kóp tútqyndardyng arasynda túr. Kenet kózi týrmening basshysymen sóilesip túrghan Qarjannyng qamqorlyghynda bolghan «oqyghan» jigitti tanydy. Temekisin budaqtatqan týrme bastyghyna qolyn sermep-sermep qarqyldap birdene aityp túr. Osy kezde týrmening ýlken qaqpasy ashyldy da, tórt soldat alyp kele jatqan tútqyndy bayqady. Halel agha,  – dep әren-әreng aighaylaghan boldy. Biraq Halel Ghabbasov onyng dauysyn estigen joq edi. Tútqyndar arasynan kýbirlegen dauystar shyqty. «Saryarqa» gazetining redaktory – Halel ghoy. Qayran ómir-ay, Leny men Stalinmen telefon arqyly sóilesetin Halel ghoy búl! Álihan ekeui Reseyde Qazaq jerin qorghaghan azamattar ghoy! Nege tútqyndady eken múnday azamatty?!. Tútqyndar ózara sybyrlasyp sóilesip túrdy. Alyp jýrinder tútqyndardy! – degen әmirli dauys shyqty. Eki jýzdey adam ilbip aldygha qozghalyp ketti. IYke bauyrym, qosh bol! Kinәlama meni, bir Qúdaygha tapsyrdym seni! – degen dauysqa jalt qarap, Belgibaydy tanydy. Saqaly ósken, qolynda kýregi bar shal túr eken. IYke bar kýshin jinap, basyn iyzep jýre berdi. Qaranghyda vagongha itterdi abalatyp mingizip jatqanda: Amansyz ba? – degen dauysqa jalt qarady. Búrylyp qarasa, sol bayaghy Mәulen eken. Áreng tanydy. Oi, kezdesken jerimizdi qara, –  dep kekete kýldi IYke. – Po zadanii NKVD? Qúday atqanda, tútqyn bolyp baramyn, agha. Ne deydi? – dep IYke tanyrqay sóiledi. – «Qasqyr da qas qylmaydy joldasyna» degen chekister de baylap, matap berdi me? Solay bolghany ghoy. Naghyz itter eken! Búlardy óte kesh týsindim. Búlarda músylmandyq bolmaydy eken. Maghan qoyghan kinәlary «Shәkәrimning úly Ziyatty ústap bermedin, sen satqynsyn! Sovet ýkimetining jauysyn. On jerden tuysyng bolsa da, ókimetke qarsy adamdy ústap beruge tiyissin!» dep tepkilep-tepkilep, ýsh kýn qamady da, osynda әkeldi. Dәu aghash vagongha әlsiz tútqyndarmen toghytyp toltyrdy. Ár kelgen sayyn «Japon shpiondary», «Alashordashylar», «Halyq jauy» degen atpen top-top qylyp әkelip bitkende, tang atyp-aq qalyp edi. IYke syrttaghy adamdardyng qazaqsha sóilegenin estip, oimaqtay jaryq týsip túrghan jerden «Men Ádilding IYkesimin! Men Alashtyng úlymyn!» dep aityp ýlgerdi. Poezd aqyryn-aqyryn qozghalyp barady... Mәulen tonghanynan dir-dir etedi. «Dayte kushati, svolochiy!» dep aighaylady. Vagonnyng búrysh-búryshynda vintovkasyn kezep túrghan soldattardyng biri qoynynan shoshqanyng etinen júdyryqtay kesip, oghan qaray laqtyryp jiberdi. Mәulen enbektep, donyzdyng etine jaqyndap qalghanda, IYeke ayaghymen basa qoydy. Bauyrym, sen jaqsy atanyng jaman balasy bolsang da, músylmansyn. Olay isteme. Tym qúrymasa, Allanyng amanattap bergen janyn ózine qaytadan amanattatap tapsyr, – dep ayaghynyng úshymen donyz etin teuip jiberdi. Mәulen aghyl-tegil jylady. Ózi әbden tonyp, dir-dir etedi. IYke ýstindegi jyrtyq-jyrtyq, qan-qan jeydesin sheship oghan kiygizdi. Agha, keshiriniz meni, – dep kemsendedi. IYke ýndegen joq. Ajal vagonynyng qaq ortasynda qasqayyp týregep túr. Aghash vagonnyng synyghynan Ay jaryghy týsti. Qansha azap kórse de, bileu-bileu bilekteri men shoyynnan qúighanday keudesi tolyqtay kórindi. Moynynda Shynghystaudyng arlan qasqyrynyng azu tisi ilingen boytúmar aqyryn-aqyryn qozghalyp qoyady... *** Poezd Reseyding qalyng ormanyna kirip, anda-sanda yshqynyp barady. Qazaq dalasyna onyng dauysy mýlde estilmey ketti... Alashtyng óz ýni siyaqty...

1978 jyl, 18-mamyr. Sarjal.

2018 jyl, 5-nauryz. Astana

Abai.kz