Shakal kim, shaytan she?nemese «últshyldyqtyn» terisin jamylghan ziya («n»-di qoyasyz ba, «l»-di qoyasyz ba óz erkinizde)-ylar jayly...

Áriyne, ýndemey qalugha da bolar edi. Keshe ghana Núrlan Orazalinge «Qorazaliyn» dep qoqandaghan Múhtar aghamyzdy aqtap, iә qaralap abyroy izdemey-aq qoydyq. Ásilinde, adamnyng tegine tiyisu kóregendik emes. «Atana ne istesen, aldyna sol keledi»... Meninshe, osy ordy Múhtar kókem ózine qazyp aldy bilem. Orazalin búl mәselege «lәm» demegenimen, onan da zorghysyn aitatyndar bar eken. Júmbaqtamay-aq qoyayyqshy. El arasynda «Múhtar Shakalovtyng shaytandyqtary turaly» degen paraq keninen tarap ketti. Ol paraqty taratudaghy mәn ne? Onyng artynda kim túr? Múndayda tasty tasada túryp atushy edi? Jo, búl joly olay emes. Hasen Qoja-Ahmet aghamyz ben Jasaral Quanyshalin kókemizding tasy ekeni aiqyn kórinip túr. Bizding qazaq ziyalylarynyng (әriyne, ziyaly deuge kelse) múnysy arsyzdyq. Qay qyrynan alsaq ta... Syn mәdeniyetti aitylmaghy shart (múny Múhtar agha da eskerui kerek). Al, ýi-ýidi kezip jýretin ósekshi әielderding «qatyn әngimeleri» qazaqqa qajet emes. Búl «qatyn әngimelerdin» artynda «Jeltoqsannyng geroyy» bolghysy keletinderding mysyqpighyldary ghana jatyr.

Shakal kim, shaytan she?nemese «últshyldyqtyn» terisin jamylghan ziya («n»-di qoyasyz ba, «l»-di qoyasyz ba óz erkinizde)-ylar jayly...

Áriyne, ýndemey qalugha da bolar edi. Keshe ghana Núrlan Orazalinge «Qorazaliyn» dep qoqandaghan Múhtar aghamyzdy aqtap, iә qaralap abyroy izdemey-aq qoydyq. Ásilinde, adamnyng tegine tiyisu kóregendik emes. «Atana ne istesen, aldyna sol keledi»... Meninshe, osy ordy Múhtar kókem ózine qazyp aldy bilem. Orazalin búl mәselege «lәm» demegenimen, onan da zorghysyn aitatyndar bar eken. Júmbaqtamay-aq qoyayyqshy. El arasynda «Múhtar Shakalovtyng shaytandyqtary turaly» degen paraq keninen tarap ketti. Ol paraqty taratudaghy mәn ne? Onyng artynda kim túr? Múndayda tasty tasada túryp atushy edi? Jo, búl joly olay emes. Hasen Qoja-Ahmet aghamyz ben Jasaral Quanyshalin kókemizding tasy ekeni aiqyn kórinip túr. Bizding qazaq ziyalylarynyng (әriyne, ziyaly deuge kelse) múnysy arsyzdyq. Qay qyrynan alsaq ta... Syn mәdeniyetti aitylmaghy shart (múny Múhtar agha da eskerui kerek). Al, ýi-ýidi kezip jýretin ósekshi әielderding «qatyn әngimeleri» qazaqqa qajet emes. Búl «qatyn әngimelerdin» artynda «Jeltoqsannyng geroyy» bolghysy keletinderding mysyqpighyldary ghana jatyr.

Anyghyn aitqanda, Jeltoqsannyng batyrlary Hasen Qoja-Ahmet te, Jasaral Quanyshalin de, tipti Shahanov ta emes. Onyng batyrlary qazaq jastary. Qazaq olardyng aitqanyna erip, aitaghyna kónip pe? Kóne me? Ózderining tilimen aitqanda «atalarynyng qaq basy». Mysalgha men jәne men siyaqty qazaq jastary Jasaraldyng da, Hasenning de artyna ermeydi. Onyng da sebepteri joq emes. Mәselening mәnisine keleyikshi..

Alghashynda «Azattyq» radiosynyng saytynda Súltan-Han Aqqúlúlynyng «Kak odnim listkom bumagy vlasty ostanovily massovuy golodovku intelliygensii» degen maqalasy jariyalanady. Sol maqalanyng ainalasynda Shahanovtyng ýstine «juyndy» tógu aksiyasy ótedi. Árkim bir «Shahanovtyng shakaldyghyn» dәleldeytin dәiektemelerin tyqpalap, biraz kósilipti. Jaraydy dey salar edik. Sol jazylghandar sýzgiden ótkende 24 bettik «qatyn әngimeni» qúrapty. Sosyn ayaqastynan Shahanovqa degen kózqarasy ózgergen belgisiz bireu shyghyp, әlgi paraqtardy taratypty. (Almatydaghy irgeli oqu ornynyng studentteri qoldan-qolgha alyp, oqyp jýr desedi.) Óz qarjysyna... Aqshany keyinge ysyra salayyqshy. Sonda deymin-au, qazaqtyng qamyn kýittegen qanshama maqalalar jariyalanyp jýr. Sonyng birde-birin «әldebireuler kóshede taratyp jýr» degendi estimegen edik. Qosh! Múny bir dep qoyynyz.

Ekinshiden, shu shygharghan maqala «Azattyq» radiosynda jariyalandy. «Azattyq» radiosynda irgeli qyzmette Múhtar Maghauinning balasy Edige otyr. Eki Múhtardyng basy bir qazangha syimaytyny әu bastan belgili. Múnday dudyng boluyn Edige de eki qolyn kóterip, janama týrde bolsyn qoldauy  mýmkin ghoy. Múnynyz endi bizding dolbar.

Ýshinshiden, búl jaqsylyqtyng nyshany emes. «Qargha qarghanyng kózin shúqymaushy» edi. Osy otqa may qúighan Hasen de, Jasaral da  ózderining «týbi shiyki» jelókpeler ekenin bayaghyda-aq dәleldep tastaghan. El arasynda Hasenning «Áskerden qashyp, Bauyrjan Momyshúlynan kómek súrapty-mys. Bauyrjan múnysyn keshirmey, ústatyp jiberipti-mys. Sol kezde әskerden qashyp sottalghan Hasen, býgin batyr bolghysy keledi-mis» degen sózder jeldey esedi. Áriyne, elding sózine sengimiz kelmeydi. Belgili sazger, últshyl azamatqa búlay dep aitu úyatty is. Múnyng anyq-qanyghyna kóz jetkizu kerek qoy, әueli. Joq. Endeshe, Hasen aghamyz ózindegi otty kórmey, әldekimning basyndaghy shoqty kóre qaluy qalay?

Taratylghan paraqshadaghy «qatyn әngime» de, «әskerden qashyp, batyr bolu» hiqayasy siyaqty dýniye. Dәleli de sonyng ainalasynda. Shyndyghyn aitayyn. Búl kisini azamat retinde jaqsy kóremiz. Dese de, 2008 jyly Hasen Qoja-Ahmet aghanyng tyrnaqshanyng ishindegi «shynayy últshyldyghyn» kózimmen kórdim. H.Qoja-Ahmet basqaratyn Yqylas atyndaghy halyq saz aspaptary múrajayynan 1993 jyly dombyranyng beynesi qashalghan 6 myng jyldyq tarihy bar tas joghalghan. Atalghan jәdigerdi izdemegen jan joq. Toqsandy alqymdap qaytys bolghan marqúm Jaghda Babalyqúly bastap, búl mәseleni kóptegen aghalarymyz jazdy da. Ol tas 2008 jyly múrajaydyng janyndaghy «qoqysqoradan» tabyldy. Nәjiske batyp jatqan qúndy jәdigerdi jurnalister alyp shyqty. Sol sәtte Hasen ol tasty kóterip shyghatyn adamdy tappaghanyn aitqan-dy. Nәjiske batqan qazaqtyng qúndylyghyn kóteruge bes azamattyng basyn qosa almay jýrgen túlgha, alty Alashtyng qabyrgha qayystyrar qara tastay múnyn múndap, myndaghan adamdy artyna ertedi degenge kim senedi?

Búl orayda, mysqalday bolsyn, Shahanovtyng abyroyy bar. Al, ol abyroydyng qaydan kelgeni ekinshi kezektegi әngime. Qosh. Qazaqtyng jәdigerin qúrmetey almaghan kókem jayly taghy da kópirtuge bolar edi. Ol maqsatymyz emes.

Endi Jasaralgha keleyik. Osy elde Jasaraldyng sózin estimegen adam qaldy ma? IYә, biylikke qarsy shyghyp, sottasypty. Anany jamandapty, mynany jamandapty. Jamandaghan da jaqsy ghoy. Biraq, onyng da shegi bar. Mysalgha, qazaqtan kandidat qúryp qalghanday tirkelmegen «Algha» partiyasy Kozlovty kanditattyqqa úsynugha jel bergende Jasaral qayda edi? Oi, ony qoyshy. Kozlovtyng shekpenine kirip alyp, baspasóz mәslihatyn ótkizip, ózi de preziydent bolghysy keletinin, Kozlovpen birge  biylikke qarsy kýresetinin, ózining qolyn Kozlovqa bere saluy da mýmkin ekenin aitqany da keshe siyaqty edi. Shahanovty «Butyanyn» (Bolat Ábilov) qala berdi biylikting qolshoqpary boldy» desipti. Al, ózi eshkiden serke saylap jýrgeni qaperinde joq. Qazaqy kózqaraspen qarayyqshy. Kim bolsa, ol bolsyn, Butya qansha degenmen qany qazaq. Al, Kozlov... Onyng «preziydent bolam» degen qylyghy qazaq jastaryna ekinshi Kolbin sekildi kóringeni ras. Sol «ekinshi Kolbindikti» qoldaytyn Jasaraldy últshyl deuge auzyng qalay barady? Áriyne, osymen tilimizdi tistey túrayyq. Múnyng da syrtynda biraz jaylar bar.

Qosh! Sonymen kimdiki dúrys, kimdiki búrys? Áriyne, 24 bettik paraqsha shyndyqtyng betin asha almaydy. Búl el Hasen agham men Jasaral kókem oilaghanday onayshylyqpen «zombi» bola salmasy anyq. Sonymen qatar, «zombi» de emes. Al, jasandy batyr bolu eshkimning de qolynan kelmeydi. Býgin ýsheui de batyr shyghar. Dese de, jýz jyldan keyin ne bolaryn «bolmashygha zomby bola salatyn sizderding sanalarynyzdaghy aqymaq halqynyz» sheshedi, Hasen hәm Jasaral kóke. Meyli, Shahanov últ batyry hәm kósemi bolmas, biraq aqyn bolyp qalary haq. Al, sizder she? Sizderding úrpaqtarynyz «bizding әkelerimiz «qatyn әngimeni» kópirtetin «ósekshi» bolypty» demesine kim kepil? Eger búl «Jeltoqsan geroyy» boludy qalamaytyn hәm aqiqat ýshin shyryldaytyn jandardyng shynghyrghan shyndyghy bolsa, dәleldenizder. Jandarynyz Qayrattiki men Lәzzattan artyq emes shyghar. Aytpaqshy, Hasen kókem bir kezderi «Lәzzat Asanovany jeltoqsanshy emes» degeni de esimizde...

Týiin

"Aytylghan sóz atylghan oq". Adyrnamyzgha qayta sala almaymyz. Dese de, elden súrap kórelikshi. Múndaghy shaytan kim, shakal she?... Eliniz «Tosam Tozaq-Ahmet» pen «Tasta-Aral Jylanshaliyn» dep jýrmesin... «Adamnyng tegine tiyisu kóregendik emes» degenbiz jogharyda. Kóregensizdikti de ózderinizden ýirenip otyrmyz, minekey!

www.masa.kz sayty