شاكال كىم، شايتان شە؟نەمەسە «ۇلتشىلدىقتىڭ» تەرىسىن جامىلعان زيا («ن»-ءدى قوياسىز با، «ل»-ءدى قوياسىز با ءوز ەركىڭىزدە)-ىلار جايلى...

ارينە، ۇندەمەي قالۋعا دا بولار ەدى. كەشە عانا نۇرلان ورازالينگە «قورازالين» دەپ قوقاڭداعان مۇحتار اعامىزدى اقتاپ، ءيا قارالاپ ابىروي ىزدەمەي-اق قويدىق. اسىلىندە، ادامنىڭ تەگىنە ءتيىسۋ كورەگەندىك ەمەس. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى»... مەنىڭشە، وسى وردى مۇحتار كوكەم وزىنە قازىپ الدى بىلەم. ورازالين بۇل ماسەلەگە «ءلام» دەمەگەنىمەن، ونان دا زورعىسىن ايتاتىندار بار ەكەن. جۇمباقتاماي-اق قويايىقشى. ەل اراسىندا «مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى» دەگەن پاراق كەڭىنەن تاراپ كەتتى. ول پاراقتى تاراتۋداعى ءمان نە؟ ونىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ مۇندايدا تاستى تاسادا تۇرىپ اتۋشى ەدى؟ جو، بۇل جولى ولاي ەمەس. حاسەن قوجا-احمەت اعامىز بەن جاسارال قۋانىشالين كوكەمىزدىڭ تاسى ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءبىزدىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ (ارينە، زيالى دەۋگە كەلسە) مۇنىسى ارسىزدىق. قاي قىرىنان الساق تا... سىن مادەنيەتتى ايتىلماعى شارت (مۇنى مۇحتار اعا دا ەسكەرۋى كەرەك). ال، ءۇي-ءۇيدى كەزىپ جۇرەتىن وسەكشى ايەلدەردىڭ «قاتىن اڭگىمەلەرى» قازاققا قاجەت ەمەس. بۇل «قاتىن اڭگىمەلەردىڭ» ارتىندا «جەلتوقساننىڭ گەرويى» بولعىسى كەلەتىندەردىڭ مىسىقپيعىلدارى عانا جاتىر.

شاكال كىم، شايتان شە؟نەمەسە «ۇلتشىلدىقتىڭ» تەرىسىن جامىلعان زيا («ن»-ءدى قوياسىز با، «ل»-ءدى قوياسىز با ءوز ەركىڭىزدە)-ىلار جايلى...

ارينە، ۇندەمەي قالۋعا دا بولار ەدى. كەشە عانا نۇرلان ورازالينگە «قورازالين» دەپ قوقاڭداعان مۇحتار اعامىزدى اقتاپ، ءيا قارالاپ ابىروي ىزدەمەي-اق قويدىق. اسىلىندە، ادامنىڭ تەگىنە ءتيىسۋ كورەگەندىك ەمەس. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى»... مەنىڭشە، وسى وردى مۇحتار كوكەم وزىنە قازىپ الدى بىلەم. ورازالين بۇل ماسەلەگە «ءلام» دەمەگەنىمەن، ونان دا زورعىسىن ايتاتىندار بار ەكەن. جۇمباقتاماي-اق قويايىقشى. ەل اراسىندا «مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى» دەگەن پاراق كەڭىنەن تاراپ كەتتى. ول پاراقتى تاراتۋداعى ءمان نە؟ ونىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ مۇندايدا تاستى تاسادا تۇرىپ اتۋشى ەدى؟ جو، بۇل جولى ولاي ەمەس. حاسەن قوجا-احمەت اعامىز بەن جاسارال قۋانىشالين كوكەمىزدىڭ تاسى ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءبىزدىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ (ارينە، زيالى دەۋگە كەلسە) مۇنىسى ارسىزدىق. قاي قىرىنان الساق تا... سىن مادەنيەتتى ايتىلماعى شارت (مۇنى مۇحتار اعا دا ەسكەرۋى كەرەك). ال، ءۇي-ءۇيدى كەزىپ جۇرەتىن وسەكشى ايەلدەردىڭ «قاتىن اڭگىمەلەرى» قازاققا قاجەت ەمەس. بۇل «قاتىن اڭگىمەلەردىڭ» ارتىندا «جەلتوقساننىڭ گەرويى» بولعىسى كەلەتىندەردىڭ مىسىقپيعىلدارى عانا جاتىر.

انىعىن ايتقاندا، جەلتوقساننىڭ باتىرلارى حاسەن قوجا-احمەت تە، جاسارال قۋانىشالين دە، ءتىپتى شاحانوۆ تا ەمەس. ونىڭ باتىرلارى قازاق جاستارى. قازاق ولاردىڭ ايتقانىنا ەرىپ، ايتاعىنا كونىپ پە؟ كونە مە؟ وزدەرىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «اتالارىنىڭ قاق باسى». مىسالعا مەن جانە مەن سياقتى قازاق جاستارى جاسارالدىڭ دا، حاسەننىڭ دە ارتىنا ەرمەيدى. ونىڭ دا سەبەپتەرى جوق ەمەس. ماسەلەنىڭ مانىسىنە كەلەيىكشى..

العاشىندا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتىندا سۇلتان-حان اققۇلۇلىنىڭ «كاك ودنيم ليستكوم بۋماگي ۆلاستي وستانوۆيلي ماسسوۆۋيۋ گولودوۆكۋ ينتەلليگەنتسي» دەگەن ماقالاسى جاريالانادى. سول ماقالانىڭ اينالاسىندا شاحانوۆتىڭ ۇستىنە «جۋىندى» توگۋ اكتسياسى وتەدى. اركىم ءبىر «شاحانوۆتىڭ شاكالدىعىن» دالەلدەيتىن دايەكتەمەلەرىن تىقپالاپ، ءبىراز كوسىلىپتى. جارايدى دەي سالار ەدىك. سول جازىلعاندار سۇزگىدەن وتكەندە 24 بەتتىك «قاتىن اڭگىمەنى» قۇراپتى. سوسىن اياقاستىنان شاحانوۆقا دەگەن كوزقاراسى وزگەرگەن بەلگىسىز بىرەۋ شىعىپ، الگى پاراقتاردى تاراتىپتى. (الماتىداعى ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى قولدان-قولعا الىپ، وقىپ ءجۇر دەسەدى.) ءوز قارجىسىنا... اقشانى كەيىنگە ىسىرا سالايىقشى. سوندا دەيمىن-اۋ، قازاقتىڭ قامىن كۇيتتەگەن قانشاما ماقالالار جاريالانىپ ءجۇر. سونىڭ بىردە-ءبىرىن «الدەبىرەۋلەر كوشەدە تاراتىپ ءجۇر» دەگەندى ەستىمەگەن ەدىك. قوش! مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز.

ەكىنشىدەن، شۋ شىعارعان ماقالا «ازاتتىق» راديوسىندا جاريالاندى. «ازاتتىق» راديوسىندا ىرگەلى قىزمەتتە مۇحتار ماعاۋيننىڭ بالاسى ەدىگە وتىر. ەكى مۇحتاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايتىنى ءاۋ باستان بەلگىلى. مۇنداي دۋدىڭ بولۋىن ەدىگە دە ەكى قولىن كوتەرىپ، جاناما تۇردە بولسىن قولداۋى  مۇمكىن عوي. مۇنىڭىز ەندى ءبىزدىڭ دولبار.

ۇشىنشىدەن، بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماۋشى» ەدى. وسى وتقا ماي قۇيعان حاسەن دە، جاسارال دا  وزدەرىنىڭ «ءتۇبى شيكى» جەلوكپەلەر ەكەنىن باياعىدا-اق دالەلدەپ تاستاعان. ەل اراسىندا حاسەننىڭ «اسكەردەن قاشىپ، باۋىرجان مومىشۇلىنان كومەك سۇراپتى-مىس. باۋىرجان مۇنىسىن كەشىرمەي، ۇستاتىپ جىبەرىپتى-مىس. سول كەزدە اسكەردەن قاشىپ سوتتالعان حاسەن، بۇگىن باتىر بولعىسى كەلەدى-ءمىس» دەگەن سوزدەر جەلدەي ەسەدى. ارينە، ەلدىڭ سوزىنە سەنگىمىز كەلمەيدى. بەلگىلى سازگەر، ۇلتشىل ازاماتقا بۇلاي دەپ ايتۋ ۇياتتى ءىس. مۇنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ كەرەك قوي، اۋەلى. جوق. ەندەشە، حاسەن اعامىز وزىندەگى وتتى كورمەي، الدەكىمنىڭ باسىنداعى شوقتى كورە قالۋى قالاي؟

تاراتىلعان پاراقشاداعى «قاتىن اڭگىمە» دە، «اسكەردەن قاشىپ، باتىر بولۋ» حيقاياسى سياقتى دۇنيە. دالەلى دە سونىڭ اينالاسىندا. شىندىعىن ايتايىن. بۇل كىسىنى ازامات رەتىندە جاقسى كورەمىز. دەسە دە، 2008 جىلى حاسەن قوجا-احمەت اعانىڭ تىرناقشانىڭ ىشىندەگى «شىنايى ۇلتشىلدىعىن» كوزىممەن كوردىم. ح.قوجا-احمەت باسقاراتىن ىقىلاس اتىنداعى حالىق ساز اسپاپتارى مۇراجايىنان 1993 جىلى دومبىرانىڭ بەينەسى قاشالعان 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار تاس جوعالعان. اتالعان جادىگەردى ىزدەمەگەن جان جوق. توقساندى القىمداپ قايتىس بولعان مارقۇم جاعدا بابالىقۇلى باستاپ، بۇل ماسەلەنى كوپتەگەن اعالارىمىز جازدى دا. ول تاس 2008 جىلى مۇراجايدىڭ جانىنداعى «قوقىسقورادان» تابىلدى. ناجىسكە باتىپ جاتقان قۇندى جادىگەردى جۋرناليستەر الىپ شىقتى. سول ساتتە حاسەن ول تاستى كوتەرىپ شىعاتىن ادامدى تاپپاعانىن ايتقان-دى. ناجىسكە باتقان قازاقتىڭ قۇندىلىعىن كوتەرۋگە بەس ازاماتتىڭ باسىن قوسا الماي جۇرگەن تۇلعا، التى الاشتىڭ قابىرعا قايىستىرار قارا تاستاي مۇڭىن مۇڭداپ، مىڭداعان ادامدى ارتىنا ەرتەدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟

بۇل ورايدا، مىسقالداي بولسىن، شاحانوۆتىڭ ابىرويى بار. ال، ول ابىرويدىڭ قايدان كەلگەنى ەكىنشى كەزەكتەگى اڭگىمە. قوش. قازاقتىڭ جادىگەرىن قۇرمەتەي الماعان كوكەم جايلى تاعى دا كوپىرتۋگە بولار ەدى. ول ماقساتىمىز ەمەس.

ەندى جاسارالعا كەلەيىك. وسى ەلدە جاسارالدىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن ادام قالدى ما؟ ءيا، بيلىككە قارسى شىعىپ، سوتتاسىپتى. انانى جامانداپتى، مىنانى جامانداپتى. جامانداعان دا جاقسى عوي. بىراق، ونىڭ دا شەگى بار. مىسالعا، قازاقتان كانديدات قۇرىپ قالعانداي تىركەلمەگەن «العا» پارتياسى كوزلوۆتى كانديتاتتىققا ۇسىنۋعا جەل بەرگەندە جاسارال قايدا ەدى؟ وي، ونى قويشى. كوزلوۆتىڭ شەكپەنىنە كىرىپ الىپ، ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، ءوزى دە پرەزيدەنت بولعىسى كەلەتىنىن، كوزلوۆپەن بىرگە  بيلىككە قارسى كۇرەسەتىنىن، ءوزىنىڭ قولىن كوزلوۆقا بەرە سالۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتقانى دا كەشە سياقتى ەدى. شاحانوۆتى «بۋتيانىڭ» (بولات ءابىلوۆ) قالا بەردى بيلىكتىڭ قولشوقپارى بولدى» دەسىپتى. ال، ءوزى ەشكىدەن سەركە سايلاپ جۇرگەنى قاپەرىندە جوق. قازاقى كوزقاراسپەن قارايىقشى. كىم بولسا، ول بولسىن، بۋتيا قانشا دەگەنمەن قانى قازاق. ال، كوزلوۆ... ونىڭ «پرەزيدەنت بولام» دەگەن قىلىعى قازاق جاستارىنا ەكىنشى كولبين سەكىلدى كورىنگەنى راس. سول «ەكىنشى كولبيندىكتى» قولدايتىن جاسارالدى ۇلتشىل دەۋگە اۋزىڭ قالاي بارادى؟ ارينە، وسىمەن ءتىلىمىزدى تىستەي تۇرايىق. مۇنىڭ دا سىرتىندا ءبىراز جايلار بار.

قوش! سونىمەن كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس؟ ارينە، 24 بەتتىك پاراقشا شىندىقتىڭ بەتىن اشا المايدى. بۇل ەل حاسەن اعام مەن جاسارال كوكەم ويلاعانداي وڭايشىلىقپەن «زومبي» بولا سالماسى انىق. سونىمەن قاتار، «زومبي» دە ەمەس. ال، جاساندى باتىر بولۋ ەشكىمنىڭ دە قولىنان كەلمەيدى. بۇگىن ۇشەۋى دە باتىر شىعار. دەسە دە، ءجۇز جىلدان كەيىن نە بولارىن «بولماشىعا زومبي بولا سالاتىن سىزدەردىڭ سانالارىڭىزداعى اقىماق حالقىڭىز» شەشەدى، حاسەن ءھام جاسارال كوكە. مەيلى، شاحانوۆ ۇلت باتىرى ءھام كوسەمى بولماس، بىراق اقىن بولىپ قالارى حاق. ال، سىزدەر شە؟ سىزدەردىڭ ۇرپاقتارىڭىز «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز «قاتىن اڭگىمەنى» كوپىرتەتىن «وسەكشى» بولىپتى» دەمەسىنە كىم كەپىل؟ ەگەر بۇل «جەلتوقسان گەرويى» بولۋدى قالامايتىن ءھام اقيقات ءۇشىن شىرىلدايتىن جانداردىڭ شىڭعىرعان شىندىعى بولسا، دالەلدەڭىزدەر. جاندارىڭىز قايراتتىكى مەن ءلاززاتتان ارتىق ەمەس شىعار. ايتپاقشى، حاسەن كوكەم ءبىر كەزدەرى «ءلاززات اسانوۆانى جەلتوقسانشى ەمەس» دەگەنى دە ەسىمىزدە...

ءتۇيىن

"ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق". ادىرنامىزعا قايتا سالا المايمىز. دەسە دە، ەلدەن سۇراپ كورەلىكشى. مۇنداعى شايتان كىم، شاكال شە؟... ەلىڭىز «توسام توزاق-احمەت» پەن «تاستا-ارال جىلانشالين» دەپ جۇرمەسىن... «ادامنىڭ تەگىنە ءتيىسۋ كورەگەندىك ەمەس» دەگەنبىز جوعارىدا. كورەگەنسىزدىكتى دە وزدەرىڭىزدەن ۇيرەنىپ وتىرمىز، مىنەكەي!

www.masa.kz سايتى