Sayasy túlghalar biylik olimpine әrtýrli joldarmen keledi. Onyng astarynda san qily ómirbayan bar. Áriyne, memleket tizginine ie bolghan basshydan halyqtyng kýtetini sol elding órkendeui, kórkengi, óz memleketining órkeniyetti әlem kenistigindegi aitarlyqtay jetistikke jetui bolyp tabylady. Búl  túrghyda memleketting tizginin ústaghan basshygha, onyng sayasi, azamattyq erik-jigerine kóp nәrse baylanysty. Sondyqtan bizding býgingi әngimemiz de memleket basqaryp, halyq arasynda jaqsy esimin qaldyrghan memleket basshylary tónireginde bolmaqshy.

Sayasy túlghalar biylik olimpine әrtýrli joldarmen keledi. Onyng astarynda san qily ómirbayan bar. Áriyne, memleket tizginine ie bolghan basshydan halyqtyng kýtetini sol elding órkendeui, kórkengi, óz memleketining órkeniyetti әlem kenistigindegi aitarlyqtay jetistikke jetui bolyp tabylady. Búl  túrghyda memleketting tizginin ústaghan basshygha, onyng sayasi, azamattyq erik-jigerine kóp nәrse baylanysty. Sondyqtan bizding býgingi әngimemiz de memleket basqaryp, halyq arasynda jaqsy esimin qaldyrghan memleket basshylary tónireginde bolmaqshy.

«Últqa qojalyq  jasaugha bolmaydy. Oghan tek qyzmet etuge bolady. Últqa qyzmet jasay bilgen adam ghana onyng qojasy bolady». Týrikting túnghysh preziydenti Mústafa Kemaldyng (1923-1938) qanatty sózi búl. Kemal kenjelep qalghan Osman imperiyasyn reforma jolymen qayta órkendeuge bastaghan, týrik ruhynyng dem berushisi bolghan memleket basshysy. Sol sebepti de Týrik respublikasy óz tәuelsizdigin jariyalaghannan keyin resmy týrde Mústafa Kemalgha «últtyng atasy» degen úghymda «Atatýrik» esimi berildi. Býgingi Týrkiyanyng ghasyr belesinde Europa memleketterimen terezesi teng dengeyde qarym-qatynas jasauynyng arghy týbi osy Atatýrikting qimylymen astasyp jatyr. Ol biylik basyna kelgennen keyin últjandylyqty, últtyq maqtanysh ýrdisin qalyptastyrudy, qirap qalghan ekonomikany qalpyna keltirudi eng basty maqsat etip qoydy. Onyng reformasynda әleumettik jәne ekonomikalyq reformalar erekshe oryn aldy. Qazirgi Týrkiyanyng әlemdik dәrejedegi memleketke ainaluy da osynday reformadan bastau alady. «Mening kýshim men quatym halyqtyng maghan degen seniminen qúralady» degen de osy Atatýrik. Preziydent tughan halqynyng seniminen shyghugha býkil ghúmyryn arnaghany da sondyqtan. Týrikter qazirgi quatty Týrkiyanyng әlemdik kenistiktegi biyik bedelin Atatýrik jasaghan reformamen tikeley baylanystyrady.

Óz tabysyna «senim, shydamdylyq pen enbeksýigishtiktin» arqasynda jetken GFR-ding federalidyq kansleri Konrad Adenauer (1949-1963): «Men ýshin barlyghynan eng manyzdysy qarapayym adam. Eger de olar meni týsinse, onda mening maqsatyma qol jetkizgenim. Ólimnen qoryqpaymyn. Men joq kezde Germaniya men Europa ne bolady, tek qana sol qyzyqtyrady». Europany biriktiru iydeyasynyng atasy atanghan Adenauer óz ómirbayanynda óshpes iz qaldyrdy. Soghystan songhy qiyn kezende kýiregen Germaniyanyng ekonomikasyn, túrmysyn qayta kóteruge kýsh júmsady. «Árbir júmys isteytin nemisting jeke pәteri men mәshiynesi boluy tiyis» degen de osy Konrad bolatyn. Osy reforma jolynda ýzilissiz úlan-ghayyr enbek etti. Áleumettik baghdarlamany keneytuge úmtyldy. 1956 jyly «Túrghyn ýy qúrylysy» turaly zang qabyldandy. Eldegi júmyssyzdyqtyng azaya bastaghany da osy kezen. Germaniyada 1955 jyly milliongha juyq júmyssyz bolsa, ol 1960 jyly 271 myngha, 1962 jyly 151 myngha tómendedi. Tipti shetelden júmys kýshi kele bastady. 1964 jyly shetelden kelgen millionynshy júmysshy tirkeldi. Germaniya osylaysha Adenauerding arqasynda  ekonomikada órkendeu jolyna qadam jasady. Qazirgi Germaniyanyng órkeniyet ýrdisi de soghystan keyingi federaldyq kanslerding iskerligimen úshtasyp jatyr. Soghystan songhy qiraghan ekonomikany ozyq elder dengeyine kóteru halqyn shyn sýigen qayratkerlerding qolynan ghana keletin qayrat.

AQSh-tyng tarihyndaghy memleket basshylarynyng ishinde Duayt Deyvid Eyzenhauer (1953-1961) erekshe oryn alady. Ol әlemge general Eyzenhauer atymen keninen tanymal. Onyng myqtylyghy sonda, ol óz kózqarasyn qay sәtte bolsyn ashyq bildirgen. Ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalyp, AQSh Hirosima men Nagasakiyge bomba  tastaghanda, búl әreketting baryp túrghan jauyzdyq ekenin sol kezde-aq Eyzenhauer aiyptaghan. Synaqty adam joq jerde ótkizuge bolatyndyghyn aitqan da osy general. AQSh preziydenti bolyp saylanghannan keyin korey soghysyn toqtatyp, Vietnamgha әsker jiberuden bas tartty. «Birde-bir halyq tek qana ózi ýshin ómir sýrmeui kerek, - dep mәlimdedi ol amerikalyqtargha. - Eger basqa halyqtar órkendemese, onda Amerikanyng gýldenui de úzaqqa barmaydy». Sóitip, ol AQSh tarihynda militarizmge qarsy ózindik kózqarasymen erekshelengen preziydent sanatynda este qaldy.

Preziydent Eyzenhauer budjet qarjysyna qaru mólsherin úlghaytugha tolyqqandy qarsy ekendigin bildirdi. «...Biz tek qana jeke menshikti, baylyqty jәne tipti bizding ýilerimizdi ghana emes, ómirding barlyq saltyn qorghaugha tiyisti ekendigimizdi úmytpauymyz qajet. Eger de kazarmalyq memleket qúrugha úmtylatyn bolsaq, bizding qorghaghymyz keletin nәrsening ózi joghalyp ketui mýmkin». AQSh preziydentining KSRO men ghylymiy-tehnikalyq progreske qatysty bәsekelestikti óristetuge baylanysty aitqany búl. Beybitshilikti basty prinsip retinde ústanghan preziydentti amerikalyqtardyng úmytpaytyny da sol sebepti.

Sharli de Golli de Fransiya preziydenti (1958-1969)  bolghan kezde fransuz halqynyng órkendeuine ózindik ýles qosty. Golli esimi býginde Europagha ghana  emes, әlemge ózining jarqyn isterimen keninen tanymal. Fransuzdar onyng ómirbayanyndaghy әrbir sәtti anyz qylyp aitady. Sonyng biri tómendegidey. 1940 jyly 18 mausymda Angliyagha sapary kezinde Sharli de Golli Biy-Biy-Sy telearnasy arqyly fransuz halqyna ýndeu joldaydy.  Studiyadaghy tehnik qonaqtan dauys tekseru ýshin bir sóz aitudy súraydy. «Fransiya» dep sanq etedi ol. Osy sózimen-aq bolashaq preziydent basty mýdde tughan memleketining mýddesi ekenin aighaqtaydy.

«Árkim ózinen barlyq uaqytta Fransiyanyng biyik mýddesi nege baylanysty ekenin súrap otyruy tiyis. Sonda barlyghy qarapayymdana týsedi». Sharli de Golliding ústanymy Fransiyany memleket sanatynda biyikterden kórgisi keletini de osyghan baylanysty edi. Ol býkil ghúmyryn fransuz memleketining әlemdik arenadaghy alatyn ornyqty ornyna júmsady. Qajetti jerinde óz pikirin el mýddesine jyghyp berip otyrdy. Biylikti jeke mýddesine paydalanghan joq. Uaqyty ótip bara jatqan kezenning tynysyn da seze bildi. Halyq qoldasa memleket mýddesin jeke tirliginen qashanda joghary qoydy.

Janarmay qúy stansasynda motosikl bagyn toltyrghannan keyin kliyent әri-beri aqtaryp, aqshasyn tappay qoyady. Stansa qyzmetkeri oghan kýdikpen qarap, jaqynday týsedi. Motosikl jýrgizuishisi qalpaghyn sheship, amal joq, «Úly mәrtebeli Ispaniya koroli ózimen birge qolma-qol aqsha alyp shyqpaghandyghyn» moyyndaydy. Áriyne, stansa qyzmetkeri kýlip, bolghan jәitting sol sәtte-aq ayaqtalghandyghyn sezdiredi. Oghan Huan Karlos (1975 jyldan Ispaniya koroli) shyn jýrekten alghys aitady.

Quatty «BMV» júlqy tartyp, ayaq asty kóz úshynda jýitkip bara jatady. Dәl sol kýni әlgi janarmay qúy stansasyna keshirim súraghan chek tabys etiledi. Sóitip, koroli basqalar siyaqty óz elining qarapayym azamaty ekenin dәleldeydi. Memleket basshysynyng ómirindegi ónegeli jәitting biri búl.

«Tәj birlik pen el ómirshendigining rәmizi bolyp tabylady. Ol eshqanday da adamdar tarapynan kýshpen demokratiyalyq  prosesterdi búzugha jol bermeydi». Huan Karlostyng ústanymy osynday. Zang boyynsha oghan keng auqymda ókilettilik berilgen. Áytse de, Huan Karlos erikti týrde demokratiyalyq instituttardy óz ókilettiliginen joghary qoyady. Huan Karlos jyl sayyn barlyq azamattarmen birge qarjy oryndaryna tabys turaly deklarasiyany tapsyryp jәne salyqtaryn uaqtyly tólep túratyn Europadaghy jalghyz monarh. Memleket basshysynyng zang aldynda búqarasymen birdey boluy onyng el ishindegi bedelin ósire týsiretini belgili emes pe.

Ontýstik Afrika Respublikasynyng preziydenti bolghan Nelison Mandelanyng kórmegen qúqayy joq. Nәsilshildikke qarsy kýres barysynda ol 28 jyl týrmege de otyrdy. Atu jazasyna kesilgen sәti  kezdesti. Áyteuir, elining bostandyghyna degen arpalysy Mandelany talay-talay tar jol, tayghaq keshuden aman-esen alyp shyqty. «Men býkil ghúmyrymdy Afrika halqynyng kýresine baghyshtadym. Mening armanym barlyq adamdar ýilesimdi jәne birdey  mýmkindigi bolatyn demokratiyalyq erkin qogham bolyp tabylady. Osy ýshin ómir sýremin jәne ony jýzege asyrugha úmtylamyn. Eger de osy ýshin qajet bolsa ólimge de dayynmyn». Ol halqynyng tәuelsizdigi jolynda jankeshtiligin san mәrte dәleldedi. Qanday qiyn kezeng bolsa da tandauynan tayynbaytyndyghyn kórsetti. Mandelagha alghan baghytynan bas tartuy ýshin oghan aluan týrli kelisim jolyn úsynghandar da boldy. Biraq sayasy qayratker olardyng birde-bireuin qabyldaghan joq. «Men ómirdi sizderden kem sýimeymin, biraq mening halqymnyng erkindikke degen qúqyghyn saudalay almaymyn. Býkilhalyqtyq úiym - Afrika halyqtarynyng kongresi búrynghysynsha jasyryn júmys istep jatsa, maghan qanday erkindik berui mýmkin. Ázirshe bizder - mening halqym jәne men bostandyqqa ie bolmaghan  jaghdayda eshqanday kelisimge barmaymyn».

Býkil taghdyryn halqynyng bostandyghyna júmyldyrghan Mandela aqyry jeniske jetti. Halqynyng ortasyna oraldy. 1994 jylghy demokratiyalyq saylau barysynda Ontýstik Afrika Respublikasynyng preziydenti bolyp saylandy.

Elining órkendenui ýshin arpalysqan memleket basshylarynyng ómirinen alynghan bir ýzik syr búl. El basqarudyng onay emestigi әlimsaqtan mәlim. Áytse de, memleket tizgini senip tapsyrylghannan keyin búqaranyng biylik basyndaghylardy biyikten kórgisi keledi. Elding birinshi basshysy jaqsylyqtardyng jarshysy, memleketting jaqsy ýrdisterine bastamashy bolyp, әlemdik kenistikte ózindik qoltanbasyn qaldyryp jatsa, qaysybir halyq ýshin odan ýlken maqtanysh joq.

«qogam.kz» cayty