ساياسي تۇلعالار بيلىك وليمپىنە ءارتۇرلى جولدارمەن كەلەدى. ونىڭ استارىندا سان قيلى ءومىربايان بار. ارينە، مەملەكەت تىزگىنىنە يە بولعان باسشىدان حالىقتىڭ كۇتەتىنى سول ەلدىڭ وركەندەۋى، كوركەيۋى، ءوز مەملەكەتىنىڭ وركەنيەتتى الەم كەڭىستىگىندەگى ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتۋى بولىپ تابىلادى. بۇل  تۇرعىدا مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان باسشىعا، ونىڭ ساياسي، ازاماتتىق ەرىك-جىگەرىنە كوپ نارسە بايلانىستى. سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە مەملەكەت باسقارىپ، حالىق اراسىندا جاقسى ەسىمىن قالدىرعان مەملەكەت باسشىلارى توڭىرەگىندە بولماقشى.

ساياسي تۇلعالار بيلىك وليمپىنە ءارتۇرلى جولدارمەن كەلەدى. ونىڭ استارىندا سان قيلى ءومىربايان بار. ارينە، مەملەكەت تىزگىنىنە يە بولعان باسشىدان حالىقتىڭ كۇتەتىنى سول ەلدىڭ وركەندەۋى، كوركەيۋى، ءوز مەملەكەتىنىڭ وركەنيەتتى الەم كەڭىستىگىندەگى ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتۋى بولىپ تابىلادى. بۇل  تۇرعىدا مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان باسشىعا، ونىڭ ساياسي، ازاماتتىق ەرىك-جىگەرىنە كوپ نارسە بايلانىستى. سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە مەملەكەت باسقارىپ، حالىق اراسىندا جاقسى ەسىمىن قالدىرعان مەملەكەت باسشىلارى توڭىرەگىندە بولماقشى.

«ۇلتقا قوجالىق  جاساۋعا بولمايدى. وعان تەك قىزمەت ەتۋگە بولادى. ۇلتقا قىزمەت جاساي بىلگەن ادام عانا ونىڭ قوجاسى بولادى». تۇرىكتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇستافا كەمالدىڭ (1923-1938) قاناتتى ءسوزى بۇل. كەمال كەنجەلەپ قالعان وسمان يمپەرياسىن رەفورما جولىمەن قايتا وركەندەۋگە باستاعان، تۇرىك رۋحىنىڭ دەم بەرۋشىسى بولعان مەملەكەت باسشىسى. سول سەبەپتى دە تۇرىك رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن رەسمي تۇردە مۇستافا كەمالعا «ۇلتتىڭ اتاسى» دەگەن ۇعىمدا «اتاتۇرىك» ەسىمى بەرىلدى. بۇگىنگى تۇركيانىڭ عاسىر بەلەسىندە ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن تەرەزەسى تەڭ دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس جاساۋىنىڭ ارعى ءتۇبى وسى اتاتۇرىكتىڭ قيمىلىمەن استاسىپ جاتىر. ول بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن ۇلتجاندىلىقتى، ۇلتتىق ماقتانىش ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋدى، قيراپ قالعان ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋدى ەڭ باستى ماقسات ەتىپ قويدى. ونىڭ رەفورماسىندا الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار ەرەكشە ورىن الدى. قازىرگى تۇركيانىڭ الەمدىك دارەجەدەگى مەملەكەتكە اينالۋى دا وسىنداي رەفورمادان باستاۋ الادى. «مەنىڭ كۇشىم مەن قۋاتىم حالىقتىڭ ماعان دەگەن سەنىمىنەن قۇرالادى» دەگەن دە وسى اتاتۇرىك. پرەزيدەنت تۋعان حالقىنىڭ سەنىمىنەن شىعۋعا بۇكىل عۇمىرىن ارناعانى دا سوندىقتان. تۇرىكتەر قازىرگى قۋاتتى تۇركيانىڭ الەمدىك كەڭىستىكتەگى بيىك بەدەلىن اتاتۇرىك جاساعان رەفورمامەن تىكەلەي بايلانىستىرادى.

ءوز تابىسىنا «سەنىم، شىدامدىلىق پەن ەڭبەكسۇيگىشتىكتىڭ» ارقاسىندا جەتكەن گفر-ءدىڭ فەدەرالدىق كانتسلەرى كونراد ادەناۋەر (1949-1963): «مەن ءۇشىن بارلىعىنان ەڭ ماڭىزدىسى قاراپايىم ادام. ەگەر دە ولار مەنى تۇسىنسە، وندا مەنىڭ ماقساتىما قول جەتكىزگەنىم. ولىمنەن قورىقپايمىن. مەن جوق كەزدە گەرمانيا مەن ەۋروپا نە بولادى، تەك قانا سول قىزىقتىرادى». ەۋروپانى بىرىكتىرۋ يدەياسىنىڭ اتاسى اتانعان ادەناۋەر ءوز ءومىربايانىندا وشپەس ءىز قالدىردى. سوعىستان سوڭعى قيىن كەزەڭدە كۇيرەگەن گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسىن، تۇرمىسىن قايتا كوتەرۋگە كۇش جۇمسادى. «ءاربىر جۇمىس ىستەيتىن نەمىستىڭ جەكە پاتەرى مەن ماشينەسى بولۋى ءتيىس» دەگەن دە وسى كونراد بولاتىن. وسى رەفورما جولىندا ءۇزىلىسسىز ۇلان-عايىر ەڭبەك ەتتى. الەۋمەتتىك باعدارلامانى كەڭەيتۋگە ۇمتىلدى. 1956 جىلى «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى» تۋرالى زاڭ قابىلداندى. ەلدەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ ازايا باستاعانى دا وسى كەزەڭ. گەرمانيادا 1955 جىلى ميلليونعا جۋىق جۇمىسسىز بولسا، ول 1960 جىلى 271 مىڭعا، 1962 جىلى 151 مىڭعا تومەندەدى. ءتىپتى شەتەلدەن جۇمىس كۇشى كەلە باستادى. 1964 جىلى شەتەلدەن كەلگەن ميلليونىنشى جۇمىسشى تىركەلدى. گەرمانيا وسىلايشا ادەناۋەردىڭ ارقاسىندا  ەكونوميكادا وركەندەۋ جولىنا قادام جاسادى. قازىرگى گەرمانيانىڭ وركەنيەت ءۇردىسى دە سوعىستان كەيىنگى فەدەرالدىق كانتسلەردىڭ ىسكەرلىگىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. سوعىستان سوڭعى قيراعان ەكونوميكانى وزىق ەلدەر دەڭگەيىنە كوتەرۋ حالقىن شىن سۇيگەن قايراتكەرلەردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن قايرات.

اقش-تىڭ تاريحىنداعى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ىشىندە دۋايت دەيۆيد ەيزەنحاۋەر (1953-1961) ەرەكشە ورىن الادى. ول الەمگە گەنەرال ەيزەنحاۋەر اتىمەن كەڭىنەن تانىمال. ونىڭ مىقتىلىعى سوندا، ول ءوز كوزقاراسىن قاي ساتتە بولسىن اشىق بىلدىرگەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالىپ، اقش حيروسيما مەن ناگاساكيگە بومبا  تاستاعاندا، بۇل ارەكەتتىڭ بارىپ تۇرعان جاۋىزدىق ەكەنىن سول كەزدە-اق ەيزەنحاۋەر ايىپتاعان. سىناقتى ادام جوق جەردە وتكىزۋگە بولاتىندىعىن ايتقان دا وسى گەنەرال. اقش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن كورەي سوعىسىن توقتاتىپ، ۆەتنامعا اسكەر جىبەرۋدەن باس تارتتى. «بىردە-ءبىر حالىق تەك قانا ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرمەۋى كەرەك, - دەپ مالىمدەدى ول امەريكالىقتارعا. - ەگەر باسقا حالىقتار وركەندەمەسە، وندا امەريكانىڭ گۇلدەنۋى دە ۇزاققا بارمايدى». ءسويتىپ، ول اقش تاريحىندا ميليتاريزمگە قارسى وزىندىك كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنگەن پرەزيدەنت ساناتىندا ەستە قالدى.

پرەزيدەنت ەيزەنحاۋەر بيۋدجەت قارجىسىنا قارۋ مولشەرىن ۇلعايتۋعا تولىققاندى قارسى ەكەندىگىن ءبىلدىردى. «...ءبىز تەك قانا جەكە مەنشىكتى، بايلىقتى جانە ءتىپتى ءبىزدىڭ ۇيلەرىمىزدى عانا ەمەس، ءومىردىڭ بارلىق سالتىن قورعاۋعا ءتيىستى ەكەندىگىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ەگەر دە كازارمالىق مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلاتىن بولساق، ءبىزدىڭ قورعاعىمىز كەلەتىن نارسەنىڭ ءوزى جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن». اقش پرەزيدەنتىنىڭ كسرو مەن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە قاتىستى باسەكەلەستىكتى ورىستەتۋگە بايلانىستى ايتقانى بۇل. بەيبىتشىلىكتى باستى پرينتسيپ رەتىندە ۇستانعان پرەزيدەنتتى امەريكالىقتاردىڭ ۇمىتپايتىنى دا سول سەبەپتى.

شارل دە گولل دە فرانتسيا پرەزيدەنتى (1958-1969)  بولعان كەزدە فرانتسۋز حالقىنىڭ وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەس قوستى. گولل ەسىمى بۇگىندە ەۋروپاعا عانا  ەمەس، الەمگە ءوزىنىڭ جارقىن ىستەرىمەن كەڭىنەن تانىمال. فرانتسۋزدار ونىڭ ومىربايانىنداعى ءاربىر ءساتتى اڭىز قىلىپ ايتادى. سونىڭ ءبىرى تومەندەگىدەي. 1940 جىلى 18 ماۋسىمدا انگلياعا ساپارى كەزىندە شارل دە گولل بي-بي-سي تەلەارناسى ارقىلى فرانتسۋز حالقىنا ۇندەۋ جولدايدى.  ستۋدياداعى تەحنيك قوناقتان داۋىس تەكسەرۋ ءۇشىن ءبىر ءسوز ايتۋدى سۇرايدى. «فرانتسيا» دەپ ساڭق ەتەدى ول. وسى سوزىمەن-اق بولاشاق پرەزيدەنت باستى مۇددە تۋعان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

«اركىم وزىنەن بارلىق ۋاقىتتا فرانتسيانىڭ بيىك مۇددەسى نەگە بايلانىستى ەكەنىن سۇراپ وتىرۋى ءتيىس. سوندا بارلىعى قاراپايىمدانا تۇسەدى». شارل دە گوللدىڭ ۇستانىمى فرانتسيانى مەملەكەت ساناتىندا بيىكتەردەن كورگىسى كەلەتىنى دە وسىعان بايلانىستى ەدى. ول بۇكىل عۇمىرىن فرانتسۋز مەملەكەتىنىڭ الەمدىك ارەناداعى الاتىن ورنىقتى ورنىنا جۇمسادى. قاجەتتى جەرىندە ءوز پىكىرىن ەل مۇددەسىنە جىعىپ بەرىپ وتىردى. بيلىكتى جەكە مۇددەسىنە پايدالانعان جوق. ۋاقىتى ءوتىپ بارا جاتقان كەزەڭنىڭ تىنىسىن دا سەزە ءبىلدى. حالىق قولداسا مەملەكەت مۇددەسىن جەكە تىرلىگىنەن قاشاندا جوعارى قويدى.

جانارماي قۇيۋ ستانساسىندا موتوتسيكل باگىن تولتىرعاننان كەيىن كليەنت ءارى-بەرى اقتارىپ، اقشاسىن تاپپاي قويادى. ستانسا قىزمەتكەرى وعان كۇدىكپەن قاراپ، جاقىنداي تۇسەدى. موتوتسيكل جۇرگىزۋىشىسى قالپاعىن شەشىپ، امال جوق، «ۇلى مارتەبەلى يسپانيا كورولى وزىمەن بىرگە قولما-قول اقشا الىپ شىقپاعاندىعىن» مويىندايدى. ارينە، ستانسا قىزمەتكەرى كۇلىپ، بولعان ءجايتتىڭ سول ساتتە-اق اياقتالعاندىعىن سەزدىرەدى. وعان حۋان كارلوس (1975 جىلدان يسپانيا كورولى) شىن جۇرەكتەن العىس ايتادى.

قۋاتتى «بمۆ» جۇلقي تارتىپ، اياق استى كوز ۇشىندا جۇيتكىپ بارا جاتادى. ءدال سول كۇنى الگى جانارماي قۇيۋ ستانساسىنا كەشىرىم سۇراعان چەك تابىس ەتىلەدى. ءسويتىپ، كورول باسقالار سياقتى ءوز ەلىنىڭ قاراپايىم ازاماتى ەكەنىن دالەلدەيدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ومىرىندەگى ونەگەلى ءجايتتىڭ ءبىرى بۇل.

«ءتاج بىرلىك پەن ەل ومىرشەڭدىگىنىڭ ءرامىزى بولىپ تابىلادى. ول ەشقانداي دا ادامدار تاراپىنان كۇشپەن دەموكراتيالىق  پروتسەستەردى بۇزۋعا جول بەرمەيدى». حۋان كارلوستىڭ ۇستانىمى وسىنداي. زاڭ بويىنشا وعان كەڭ اۋقىمدا وكىلەتتىلىك بەرىلگەن. ايتسە دە، حۋان كارلوس ەرىكتى تۇردە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى ءوز وكىلەتتىلىگىنەن جوعارى قويادى. حۋان كارلوس جىل سايىن بارلىق ازاماتتارمەن بىرگە قارجى ورىندارىنا تابىس تۋرالى دەكلاراتسيانى تاپسىرىپ جانە سالىقتارىن ۋاقتىلى تولەپ تۇراتىن ەۋروپاداعى جالعىز مونارح. مەملەكەت باسشىسىنىڭ زاڭ الدىندا بۇقاراسىمەن بىردەي بولۋى ونىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن وسىرە تۇسىرەتىنى بەلگىلى ەمەس پە.

وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان نەلسون ماندەلانىڭ كورمەگەن قۇقايى جوق. ناسىلشىلدىككە قارسى كۇرەس بارىسىندا ول 28 جىل تۇرمەگە دە وتىردى. اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءساتى  كەزدەستى. ايتەۋىر، ەلىنىڭ بوستاندىعىنا دەگەن ارپالىسى ماندەلانى تالاي-تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدەن امان-ەسەن الىپ شىقتى. «مەن بۇكىل عۇمىرىمدى افريكا حالقىنىڭ كۇرەسىنە باعىشتادىم. مەنىڭ ارمانىم بارلىق ادامدار ۇيلەسىمدى جانە بىردەي  مۇمكىندىگى بولاتىن دەموكراتيالىق ەركىن قوعام بولىپ تابىلادى. وسى ءۇشىن ءومىر سۇرەمىن جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلامىن. ەگەر دە وسى ءۇشىن قاجەت بولسا ولىمگە دە دايىنمىن». ول حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جانكەشتىلىگىن سان مارتە دالەلدەدى. قانداي قيىن كەزەڭ بولسا دا تاڭداۋىنان تايىنبايتىندىعىن كورسەتتى. ماندەلاعا العان باعىتىنان باس تارتۋى ءۇشىن وعان الۋان ءتۇرلى كەلىسىم جولىن ۇسىنعاندار دا بولدى. بىراق ساياسي قايراتكەر ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىن قابىلداعان جوق. «مەن ءومىردى سىزدەردەن كەم سۇيمەيمىن، بىراق مەنىڭ حالقىمنىڭ ەركىندىككە دەگەن قۇقىعىن ساۋدالاي المايمىن. بۇكىلحالىقتىق ۇيىم - افريكا حالىقتارىنىڭ كونگرەسى بۇرىنعىسىنشا جاسىرىن جۇمىس ىستەپ جاتسا، ماعان قانداي ەركىندىك بەرۋى مۇمكىن. ازىرشە بىزدەر - مەنىڭ حالقىم جانە مەن بوستاندىققا يە بولماعان  جاعدايدا ەشقانداي كەلىسىمگە بارمايمىن».

بۇكىل تاعدىرىن حالقىنىڭ بوستاندىعىنا جۇمىلدىرعان ماندەلا اقىرى جەڭىسكە جەتتى. حالقىنىڭ ورتاسىنا ورالدى. 1994 جىلعى دەموكراتيالىق سايلاۋ بارىسىندا وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.

ەلىنىڭ وركەندەنۋى ءۇشىن ارپالىسقان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ومىرىنەن الىنعان ءبىر ۇزىك سىر بۇل. ەل باسقارۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى الىمساقتان ءمالىم. ايتسە دە، مەملەكەت تىزگىنى سەنىپ تاپسىرىلعاننان كەيىن بۇقارانىڭ بيلىك باسىنداعىلاردى بيىكتەن كورگىسى كەلەدى. ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى جاقسىلىقتاردىڭ جارشىسى، مەملەكەتتىڭ جاقسى ۇردىستەرىنە باستاماشى بولىپ، الەمدىك كەڭىستىكتە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرىپ جاتسا، قايسىبىر حالىق ءۇشىن ودان ۇلكەن ماقتانىش جوق.

«qogam.kz» cايتى