Biyik bir aghashtyng basynda qargha otyr deydi. Auzynda tistep alghany irimshigi bar eken. Jaqyn jerde jýrgen bir týlki ony kórip qalyp, jetip kelipti de: - Qargha, qargha, kanday әdemisin, qaurysyndaryng qanday qúlpyryp túr.., - dep maqtay bastapty. Alayda, qargha ýndemey otyra beripti. Týlki de qoymay: - Qargha, qargha, seni әnshi deydi ghoy. Jaqsylap bir sayrap jibershi. Ýnindi tyndap, rahattanyp qalayyq! - deydi. Qargha da Krylovty oqyghan boluy kerek, auzyn ashpaydy. Týlki olay jýrip, búlay jýrip, bir uaqytta «taptym, taptym!» dep, aghashtyng asytyna jetip kelipti de: - Qargha, qargha! Erteng saylau bolady. Baryp, dauys beresing be? - depti. Ashulanyp otyrghan qargha: - Joq! - dep qarq etipti. Irimshik salp etip týsipti de, týlki ony qaghyp alyp, mәz bolyp jónine ketipti. Qargha oilanyp biraz otyrypty da: - «Yә» desem de, irimshik týsip ketedi eken ghoy, - dep ózin- ózi júbatypty.

Qazaq elinde san qyrynan syngha úshyraghyn, biraq kórineu kózge kórinip túrghan kemshilikteri biylik tarapynan eshqashan moyyndalmaytyn, demek ony týzetuge degen yntasy da bolmaytyn, halyqtyng tolyq seniminen ketken demokratiyalyq bir qúrylym bar. Onyng aty - saylau jýiesi.

Biyik bir aghashtyng basynda qargha otyr deydi. Auzynda tistep alghany irimshigi bar eken. Jaqyn jerde jýrgen bir týlki ony kórip qalyp, jetip kelipti de: - Qargha, qargha, kanday әdemisin, qaurysyndaryng qanday qúlpyryp túr.., - dep maqtay bastapty. Alayda, qargha ýndemey otyra beripti. Týlki de qoymay: - Qargha, qargha, seni әnshi deydi ghoy. Jaqsylap bir sayrap jibershi. Ýnindi tyndap, rahattanyp qalayyq! - deydi. Qargha da Krylovty oqyghan boluy kerek, auzyn ashpaydy. Týlki olay jýrip, búlay jýrip, bir uaqytta «taptym, taptym!» dep, aghashtyng asytyna jetip kelipti de: - Qargha, qargha! Erteng saylau bolady. Baryp, dauys beresing be? - depti. Ashulanyp otyrghan qargha: - Joq! - dep qarq etipti. Irimshik salp etip týsipti de, týlki ony qaghyp alyp, mәz bolyp jónine ketipti. Qargha oilanyp biraz otyrypty da: - «Yә» desem de, irimshik týsip ketedi eken ghoy, - dep ózin- ózi júbatypty.

Qazaq elinde san qyrynan syngha úshyraghyn, biraq kórineu kózge kórinip túrghan kemshilikteri biylik tarapynan eshqashan moyyndalmaytyn, demek ony týzetuge degen yntasy da bolmaytyn, halyqtyng tolyq seniminen ketken demokratiyalyq bir qúrylym bar. Onyng aty - saylau jýiesi.

Saylau jýrip jatqan uaqytta jәne saylaudan song ony synaudan jalyqpaymyz, al saylau dýrmegi bitkennen son, ýmitsiz shaytan degen dep, kelesi saylaugha  kóz tigemiz. Biylikke de obal joq, «saylau kezinde keybir kemshilikter boldy, biraq olar dauys beru nәtiyjesine eshqanday әser etken joq» dep, «shyndyghyn» aitady, al sol «nәtiyjege» razy emester dabyl qaghyp, halyqaralyq úiymdargha jýginip, sottasyp, biraz yryn-jyryng bolyp qalady. Osy ssenariyding әrbir saylau ýshin qaytalanatyndyghy sonshalyqty, bәrimiz jalghy bastaghan siyaqtymyz. Sondyqtan bolar, Tunis pen Egiypet siyaqty elder saylau institutynyng ornyna ALANG institutyn paydalanugha kóshti. Oilap qarasanyzdar, adam qúqyghy men erkindigine negizdelgen búl jiyndar da demokratiyalyq әreketke, demek demokratiyalyq institutqa jatady...

Qazaq jerine de kezekten tys taghy bir saylau kele jatyr. Sondyqtan osy saylaugha, saylau nauqanyna qatysty, onyng kemshilikterin dúrystaugha baghyttalghan pikirlerimdi qysqasha aldarynyzgha úsynghym kelip otyr. Ashyq aitayyn, maqsatym ekeu ghana: birinshisi - eger osy oilar saylaudy ótkizetin, ne saylau zanyn dúrystaytyn jandardyng kózine týsse, keleshek saylaudyng әdiletti ótuine mýmkindik tudyrady ma degen ýmit, ekinshisi - bizding saylauymyzda qanday kemshilikter, ne arnayy dayyndalghan әdiletsiz tәsilderding bar ekendigin qarapayym saylaushylar bilip, týsinuine yqpal etu.

Taghy da qaytalap aitamyn, mening pikirlerim - býgingi ótkizilmek saylaugha, soghan qatysty mәselelerge ghana arnalady.

1. Kandidattardan qazaq tilinen emtihan alu mәselesi. Búl mәselege eki jaqty pikir qalyptasqan siyaqty. Oppozisiyalyq sayasy kýshter: «búl - bizderdi saylaugha qatystyrmas ýshin jasalghan әdiletsiz tәsil» dese, últshyl azamattardyng kópshiligi (ishterinen bolsa da): «ózdering de sol kerek, memlekettik tildi tereng mengermegen azamattardyng aldy kesiluding basy osy shyghar» dep, qoldaugha bas búrdy. Osy arqyly biylik saylaugha deyin-aq qazaq tildi azamattar men oppozisiyalyq kýshterding arasyna kózge kórinbeytin syna qaqqan siyaqty. Bir jaghynan zandy kóringenmen, búl talaptyng jýzege asyryluynda bir kәkirding bary anyq. Áriyne, men bolashaq Preziydentting qazaq tilin (barlyq elderding Konstitusiyasynda memlekettik tilding statusy belgili bir tilge beriledi de, sodan keyingi qoldanystardyng bәrinde «memlekettik til» degen sóz tirkesi alynyp tastalynyp, sol statusqa ie bolghan tilding atauy qoldanylady. Demek, memlekettik til - qazaq tili bolsa, barlyq jerde «memlekettik til» degen sóz tirkesining ornyna «qazaq tili» degen sóz tirkesi jazyluy shart. Sondyqtan da kandidattar «qazaq tilinen» emtihan tapsyrady) tereng mengeruin qoldaytyn janmyn (sonymen birge preziydent myrzalar «tereng mengergen» qazaq tilin barlyq jerde qoldansa ghoy!), alayda tildi filologiya ghylymynyng kandidaty ne doktory dengeyinde biludi talap etu - artyq ta siyaqty. Halyqty sózben arbap alatyn, jez tanday sheshenderding tynys belgileri men orfografiyadan birneshe qate jiberui әbden mýmkin Al eger onday qatang talap qoyylatyn bolsa, qazirgi preziydentting de saylaugha týsip otyrghanyn eskere otyryp; a) emtihan kezinde qanday naqty talaptardyng bolatyndyghy (qansha orfografiyalyq qate, qansha tynys belgisinen qate, qansha stilistikalyq qatege qanday baghlar qoyylatynydyghy) halyqqa jariyalanuy kerek dep oilaymyn; ә) emtihan alynghan uaqytta, komissiyamen qatar әrbir kandidattyng senimdi ókili jәne tәuelsiz baqylaushy qatysyp otyruyn qamtamasyz etu kerek; b) kandidattardyng emtihan kezinde jazghan shygharmasy búqaralyq aqparat betterinde jariyalanuy shart; g) auyzsha emtihandardyng qabyldanuy beynetaspagha týsirilui shart jәne qajet degen jaghdayda teledidar arqyly kórsetilui de kerek. Búl talaptardyng barlyghy - emtihan alatyn komissiya men ortalyq saylau komissiyasynyng júmysynyng әdiletti ekendigin dәleldeuge baghyttalghan is-әreketter. Demek men búl jerde saylaudy jýrgizushilerding aqtyghy men pәkitigin oilap otyrmyn. Saylaudyng eng basty prinsiypi - ashyqtyq pen jariyalylyq ekendigin esten shygharmayyq. Aytpaqshy, beynetaspagha týsiru mýmkindigi saylau zanynda da kórsetilgen. Osy talaptar jýzege asqan uaqytta ghana býgingi dau-damaylar ózinen-ózi toqtaydy. Al búl talaptar jýzege aspaghan uaqytta, saylaugha sayasatkerler emes, qazaq tilining mamandary ghana qatysuy mýmkin...

2. Merziminen búryn saylaudy taghayyndau mәselesi. Merziminen búryn saylau taghayyndap, bizding Preziydentimiz «saylaugha kóp aqsha ketedi, ony qoyyp referendum jasayyq» degenderding auzyna su qúidy dep bilemin. Saylaudy eki jyl búryn ótkizu ...saylaugha ketetin qarjyny kezeksiz kóbeytip jiberetinin dәleldeu artyq bolar dep oilaymyn. Meninshe, saylau bolmasyn degenderge - olardyng barlyghy derlik biylikting kótergen bastamasyn qoldaugha dayyn túratyn adamdar - endi saylaugha boykot jariyalaytyn sayasy kýshting jaghyna shyghudan basqa amaldary qalmaghan siyaqty. Sayasy mәdeniyeti qalyptasqan elderde sayasy bastama kótergen azamattar ózderining kózqarastaryn ózgertpeydi. Eng әri ketkende, «biz kelispeymiz, biraq Konstitusiyalyq Keneske qarsy túra almaymyz» dep, auyzdaryn jabady. Eger «referendumnan basqa jol joq» degen úran kóterding be, ertenine, «merziminen búryn saylau taghayyndau - asqan aqyldylyqtyng belgisi!» degen úrandy kóteruge bolmaydy. Ol Preziydentting aqyldylyghynyng belgisi bolar, al sening aqymaqtyqtyghynnyng naqty kórinisi ghana bolyp shyghady.

Meninshe, qazirgi kezende saylaudy merziminen búryn taghayyndaudyng eshqanday sayasy qajettiligi joq bolatyn. Demek, Konstitusiyadaghy saylaudy merziminen búryn taghayyndau turaly bapqa, «sol mәseleni kóterushiler kezekten tys saylau jasaudyng naqty qajettiligin qoghamnyng aldynda dәleldegen jaghdayda» degen siyaqty joldardy qosu qajet. Eger onday sózder bolmasa, kez kelgen preziydent ózine QOLAYLY JAGhDAYDA merziminen búryn preziydenttik saylaudy taghayynday salady.

«Saylau әdiletsiz ótti» degen aiqaydy kóp estiymiz, biraq kópshiligimiz «әdiletti saylaudyng talaptaryn» bilmeytin siyaqtymyz. Búl maqalada «Ádiletti saylaudyn» barlyq talaptaryn taldap jatu artyq bolar, biraq taqyrypqa baylanysty keybir talaptardy aityp ótuge tura keledi. Solardyng bireui - «saylaudyng zanda kórsetilgen merzimde, belgili bir merzim ótkennen son» ghana boluy. Demek, saylaudyng merziminen kesh ótkizilui de, merziminen búryn ótkizilui de - ony әdiletsiz dep tanugha sebep bolady. Saylaudyng mezgilinen búryn ótkizilui arqyly sayasy partiyalardyng 4-5 jylgha qúrghan josparlarynyng jýzege asyrylmauyna naqty әser etuge bolady. (Eng qyzyghy,  saylaugha týsemin dep, júmyrtqadan qorghanugha tura kelgen «Algha» DVK tirkelmegen partiyanyng jetekshisi V. Kozlovtyng «men saylau ózining belgilengen merziminde bolady, demek sol uaqytqa deyin qazaq tilin ýirenip alatyn edim, endi maghan onday uaqyt qaldyrmady» dep saylaugha týsuden bas tartuynda ýlken shyndyq bar).   Demek, eshqanday sayasy qajettilikten tumaghan merziminen búryn bolatyn saylau - aldyn ala-aq ózining jaghymsyz baghasyn alady.

3. Saylaugha beriletin ýgit-nasihat nauqany turaly. Ádil saylaudyng taghy bir myzghymas talaby, búzylmas sharty - saylaugha týsken ýmitkerlerge saylau nauqanyn tolyq jýrgizuge mýmkinshilik beru bolyp tabylady. Búl - sol elding territoriyasyna, infrastrukturasyna, joldarynyng sapasyna, t.b. jaghdaylargha say belgilenedi. Búl sharttyng basty maqsaty - ýmitkerlerding elektorattyng basym kópshiligimen kezdesip, olargha ózderining baghdarlamasyn týsindiruge jetetin uaqyt bólu. Eger jer kólemi men halqynyng (saylaushylardyn) sanyna qaray Qyrghyz elindegi preziydent saylauyna bir ay uaqyt jetkilikti bolsa, pәlenshe Fransiya syiyp ketetin qazaq jerin bir aida ainalyp shyghyp, 14 oblys pen 200 audangha kezdesu ótkizu mýmkin emes ekenin dәleldeu artyq bolar. Oghan Almaty men Astanadaghy saylaushylardy, teledidardaghy kezdesuler men pikirjarystaryn qosynyz. Ýmitkerler vokzaldan tóbelerin kórsetip ketpesin deseniz, әrbir oblys ortalyghyna 2-3 kýn (búl óte az uaqyt!) bólu kerek. Kelip-ketudi esepteseniz, әr oblysqa 5 kýn ketedi eken, demek qazirgi zang boyynsha berilip otyrghan 28 kýnde,  Preziydentke ýmitker myrzalar 4-5 oblysty aralap ýlgiredi. Eng qyzyghy, shaytan quyp kele jatqanday, saylau nauqanyn ótkizuge osynday superqysqa merzimdi belgileuge qanday sebepter bolghanyn da eshkim de aityp, dәleldep bere almaydy. Úmytpasam, 1999 jylghy preziydenttik saylauda Serikbolsyn Ábdildin aghamyz 6-7 oblysty ghana aralap, saylaushylarmen kezdesip ýlgirdi. Meninshe, qazaq jerindegi saylaudyng taza, әdiletti ótuining bir sharty bolyp tabylatyn ýgit-nasihat kezenine, kem degende, 2,5 ay uaqyt bólinui qajet.

4. Teledidardaghy ýmitkerlerding arasyndaghy aitys turaly. Ghylym men tehnika jetilgen sayyn saylau jýiesine de san týrli tәsilder, janalyqtar ene bastady. Tehnikanyng damuy dauys beru jýiesin de, ýmitkerlerding jarysyn da jana bir biyikke kóterdi deuge bolady. Búrynghy saylau nauqandarynda ýmitkerlerding saylushylarmen tikeley kezdesui nemese baghdarlamasynyng halyqtyng arasynda taraluy - ýgit-nasihat júmysynyng negizgi tәsili bolyp sanalsa, qazirgi kezende, birinshi oryngha teledidar shyqty. Birneshe ýmitkerding milliondaghan saylaushylardyng aldynda qatar túryp, ózderining artyqshylyqtaryn kórsetuge kýsh saluy, sóz jarysyna, pikir jarysyna týsui - tandaudy jenildetip, kimning kim ekendigin anyq kórsetti. Sondyqtan da, qazirgi órkeniyetti elderde teledidardaghy ýmitkerler aitysy saylaudyng eng basty, sheshushi qúralyna ainaldy. Qazaq elinde de Ortalyq saylau komissiyasy osynday «aytys jarystaryn» ótkize bastady. Áriyne, olardyng úiymdastyryluy men jýrgiziluinde әli de kóptegen kemshilikter bar. Taza aitystan kóri sayasy astary bar oiyngha da úqsap ketetin jerleri bar ekendigi kózge týsip túrady. Alayda kósh jýre týzeledi dep eseteyik. Búl jerdegi mening aitayyn dep otyrghanym - búl aitysqa ýmitkerlerding barlyghynyng qatysuynyng mindettiligi. Nege ekendigin qaydam, ótken saylaularda qazirgi Preziydent teleaytystan bas tartty. Mýmkin, onsyz da jenip shyghamyn degen ózine-ózining senimdiligi me, әlde keybir mәseleler jóninde opponentterimnen әlsiz ekendigim kórinip qalmasyn degen saqtyq pa, ol jaghyn bilmeymin. Biraq óz basym búl qadamnan «men basqalardan erekshe adammyn, sendermen qatar otyryp sóz talastyru men ýshin úyat nәrse» degen tәkapparlyqty ghana kórdim. Teleaytystardyng - birneshe adamnyng arasyndaghy pikirjarys ghana emes, sol eldegi ýmitkerlerding tendiginin, sypayylyghy men mәdeniyetining  belgisi bolyp tabylatynyn úmytpauymyz qajet. Eger odan da tereng qarasaq, búl - sol elding demokratiyasynyng dengeyi bolyp tabylady. Búl jerde saylau turaly zangha tolyqtyru engizip, barlyq ýmitkerlerding teleaytysqa qatysuyn mindetteuge de bolady, sonymen qatar, eger pikir jarysyna qatysu - sayasy mәdeniyettilikting belgisi bolsa, adamy túrghyda qabyldap, jazylmaghan zangha ainaldyru da óz qolymyzda.

5. Saylau komissiyalaryn turaly. Tәuelsizdik alghannan keyingi ótkizilgen әrbir saylau sayyn soqqynyng auyry beyshara saylau komissiyalaryna týsedi. Búl týsinikti de. Ýmitker bolyp tirkelgen әr partiya, әr kandidat saylau zanyn eriksiz moyyndaghan bolyp tabylady. («Eger zannyng әdiletsiz ekenin bilsen, saylaugha týsip ne jynyng bar, saylau ayaqtalghannan son, zang - әdiletsiz!» dep ne jynyng bar...). Demek barlyq kinә - saylau komissiyasynda otyrghan jandardyng ýlesine tiyedi. Olardy da týsinuge bolady, bir jaghynan taza saylau ótkizui kerek, ekinshi jaghynan әkimshilikting naqty tapsyrmasy, qatang baqylauy taghy bar. Áriyne, әlemdik tәjiriybede osynday jaghdaydan shyghudyng san týrli joldary bar (shyghamyn degenderge...). Birinshiden, eger memleket әdil saylau ótkizuge mýddeli bolsa, saylau zanyn búzghandargha asa qatang jaza belgilep, san týrli qulyq súmdyqty oilap tapqandardy temir tormen toqtatady. Áli esimde, menin: «Sender taza saylau ótkizuge qalay qol jetkizdinder?» degen súraghyma Ukrainanyng tәuelsiz baqylaushylarynyng basshysy A.Popov: «Alghash ret 1998 jyly saylau zanyn búzghan saylau komissiyalarynyng 17 tóraghasy sotqa tartylyp, týrmeden bir-aq shyqqanda, saylau komissiyalarynyng júmysy zandylyqtyng shenberine týsti» dep jauap berdi. Bizdegi dauys beru kezinde qolgha týsken saylau komissiyasynyng basshysyna qoldanghan eng qatang jaza ...saylau komissiyasy tóraghalyghynan bosatu boldy.

Meninshe, bizdegi saylau komissiyasyn jasaqtau jýiesine ýlken ózgerister engizu kerek. (Partiyalardyng ókilderin saylau komissiyasynyng qúramyna kirgizu niyeti dúrys bolatyn, biraq onyng jýzege asyryluy eshqanday syn kótermeydi). Birinshiden, saylau komissiyalarynyng mýsheleri etip tek memlekettik mekemelerde júmys isteytin adamdardy aludy toqtatu qajet. Osy mәseleni 2000 jyldary ótken bir otyrystarda kótergenimde, belgili bir deputat: «Doseke, júmyssyzdar tek qana kósheni sypyrudan basqany bilmeydi» degeni bar. Sonda maghan: «Keshiriniz,  men de júmyssyzbyn. Qazir respublikadaghy saylau zanyn dúrystaytyn memlekettik komissiyanyng mýshesimin» dep jauap beruge tura keldi. Shynynda da, kóptegen elderde saylaudy tómengi dengeyde jýrgizetinder (okrugtik, uchaskelik saylau komissiyasynyng mýsheleri) - zeynetkerler men studentter, júmyssyzdar, qoghamdyq úiymnyng mýsheleri. Bizding elimizde 18 000 qoghamdyq úiym bar ekendigin eskersek, búl júmysqa kimderdi tabamyz dep bas auyrtudyng qajeti joq dep oilaymyn. Ekinshiden, saylau komissiyalaryna sol saylaugha týsken adamnyng ókilderi mýshe bolyp enui shart. Búl - kóptegen elderde bar, talay synnan ótken tәsilderding biri. Aytyp ótkendey, bizderde de osynyng kómeski bir kórinisi bar, endigi mindet osy mәseleni naqtylau ghana. Ýshinshiden, saylau komissiyasynyng tóraghasyn sol saylau komissiyalarynyng mýsheleri jerebe arqyly belgileui qajet. Sonda ghana әkimshilik pen saylau komissiyalarynyng arasyndaghy barmaq basty, kóz qysty qulyq-súmdyq azayady. Sonymen birge dauys beru kezindegi jasalghan zang búzushylyqtardyng barlyghy adam qúqyghy men erkindigine qarsy (dauys beru, saylaugha qatysu - adam qúyghy men erkinidigining saqtaluyna jatatyn mәsele) jasalghan qylmys retinde qylmystyq kodeksten oryn aluy da kezek kýttirmeytin mәsele.

6. Dauystardy esepteu mәselesi. «Daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry» demekshi, saylaudaghy daudyng basy da, ayaghy da - dauystardy esepteuden shyghady. Birde, baqylaushylardyng uchaskege kirgen әrbir adamnyng tóbesinen týrtip, sanap shyqqan esebi men dauys beretin jәshikting ishinen shyqqan buletenider tura kelmey, tang qaldyrsa, endi birde, «mynau - pәlenshege berilgen dauystar» dep jeke jinaghan buleteniderdi ashyp qalsanyz, basqa adamnyng aty-jóni shyghyp, jaghanyzdy ústaysyz. Saylau uchaskesining tóraghasy sirktegi siqyrshynyng rólin atqarady da, al baqylaushylar sonyng kórsetken fokustarynyng syryn ashyp, qolynan ústap almaq bolghan balalardy eske týsiredi. Árqashan «qoldyng eptiligi, kózding qyraghylyghyn» jenetini de týsinikti. Meninshe, dauystardy esepteu kezinde ózderining aqtyghy men pәktigin kórsetu - saylau komissiyalarynyng mýshelerining ózderine kerek. Búl jóninde, alysqa barmay-aq, kórshi Qyrghyz memleketinen-aq ýlgi alugha bolady. Olardaghy dauystardy esepteu tәrtibi anyq da qarapayym sheshilgen: Saylau jәshigindegi barlyq buleteniderdi ýstelding ýstine bir tóbe etip, jinap qoyghannan son, saylau komissiyasynyng tóraghasy qasyna eki baqylaushyny shaqyryp alyp, әrbir buletenidi olargha kórsetip, kimge dauys berilgenin dauystap aitady. Baqylaushylar ol buletenidegi kimning qasyna belgi salynghanyn óz kózderimen kóredi. Sonymen  qatar qabyrghagha saylaugha qatysyp otyrghan ýmitkerlerding attary jazylghan ýlken plakat ilinedi de, qolyna qalam ústaghan saylau komissiyasynyng bir mýshesi әrbir buleteni ashylyp, belgi soghylghan ýmitkerding aty-jóni habarlanghan son, sol  ýmitkerding qasyna belgi qoyady. Ony da saylau uchaskesindegi barlyq adamdar kórip otyrady. Saylau komissiyasynyng qasynda túrghan baqylaushylar, mezgil-mezgil auysyp ta túrady. Eng sonynda, dauystardy esepteu ayaqtalghannan son, barlyghy qabyrghadyghy plakattyng qasyna kelip, әrbir ýmitkerge berilgen dauystardyng jalpy sandaryn shygharady, ony qasyna jazyp qoyady. Búl plakat - baqylaushylargha arnalghan hattamanyng rólin atqarady.  Áriyne, búrynghy esepteuge qaraghanda búnday tәsil bir-eki saghattay uaqytty kóbirek aluy mýmkin, biraq dauystardy esepteudegi ashyqtyq pen jariyalylyq tolyq saqtalyp, ýmitkerlerding senimdi ókilderi men baqylaushylardyng júmystaryn jenildetedi. Eng bastysy, saylaudy jýrgizushiler halyqtyng aldynda da, qúdaydyng aldynda da ózderining aqtyghyn kórsetedi. Al olardyng aqtyghy - saylaudyng taza ótuining kórinisi.

Dauystardy esepteu mәselesindegi taghy bir sheshimin tappay jýrgen (bizding elimiz ýshin) mәsele - qatelik bolghanda, nemese dauystardyng dúrys sanaluyna legen senimsizdik bolghan jaghdayda sol dauystardy (buleteniderdi) qayta sanau bolyp tabylady. Óz basym, bes jyl boyy qazaq jerindegi san týrli dengeydegi saylaulardy baqylaudy jýzege asyra otyryp, buleteniderding qayta sanalghanyn kórgen emespin. Sottyng sheshimimen oblystyq mәsihattyng saylauyndaghy (Týrkistan audanynda) buleteniderding qayta sanalghany turaly bir ghana habardy estigenim bar. Al basqa elderdegi saylaularda onday jaghdaylar jii bolap túratynyn jaqsy bilemin. Birde, AQSh-taghy Kongreske senatorlar saylau kezinde Filadelifiya qalasyndaghy bir saylau uchaskesine barghanymyzda, ýlken zaldyng ishinde myndaghan buleteniderdi jayyp qoyyp, qoldaryna qalam alyp, birdemeni sanap jýrgen adamdardy kórdim. Mening súraghyma saylau komissiyasy mýshelerining biri: «búlar jenilip qalghan kandidattyng senimdi ókilderi, bizding uchaskedegi dauystardyng sanaluyna senimsizdik bildirgennen son, buleteniderdi qoldaryna berdik. Tekserip, kózderin jetkizsin» dedi. Eng qyzyghy, qastarynda olardyng júmystaryn baqylap túrghan ne polisiyany, ne saylau komissiyasynyng adamdaryn kórgen joqpyn. Meninshe, senimsizdik tughan jaghdayda, dauys bergen buleteniderdi qayta sanaugha, tekseruge tolyq mýmkindik jasaluy kerek. Saylaugha degen senim sonda ghana qalyptasady.

Biylghy kezekten tys preziydenttik saylaudyng aldynda, Ortalyq saylau komissiyasy, kýtpegen jerden, elektrondyq dauys beru jýiesin  alyp tastady. Búl, sózsiz, - dúrys sheshim jәne elektorat ýshin jaqsy janalyq. Al «kýtpegen jerden» degenim - osy AIS «Saylau» jýiesi payda bolysymen onyng kemshilikteri, dauys beruding ashyqtyghy men  jariyalylyghyn qamtamasyz ete almaytyndyghyn san mәrtebe aitylghan bolatyn. Mening ózim 2004 jyly Venada, 2005 Varshavadaghy EQYÚ-nyng saylaugha arnalghan jiyndarynda Qazaqstandaghy elektrondy dauys berudi toqtatu qajettigi turaly birneshe bayandama jasaghan bolatynmyn. Venadaghy otyrysta Qazaqstannyng Ortalyq saylau komissiyasynyng ókilderi búl jýieni ómirde tendesi joq, tehnikalyq janalyq retinde tanystyryp, qorghap shyghugha kýsh salghany da esimde. Endi sol azamattardyng búnday sheshim qabyldauy - shyn mәninde, men kýtpegen mәsele. Mýmkin, elektrondyq dauys beru jýiesine halyqtyng senimsizdik tanytqanyna olardyng da kózderi jetken bolar, al mýmkin, sol uaqytta oysnday jýiening qajettiligi de bolghan bolar.. Osy jýieni endiruge arnalghan jýzdegen million dollardyng bosqa ysyrap bolghanyna da janymyz ashidy. Biraq, әngime onda da emes. Qatelikti moyyndap, qajetti ózgeristerdi der kezinde engize biluding ózi - erlik. Mekteptegi oqushy alghash jazu jazghanda san ret óshirip, qayta jazyp, qinalatynyn jaqsy bilemiz. 70 jyl totalitarlyq  jýiede ómir sýrip, 20 jyl avtoritarlyq kezenge ayaldap, endi ghana demokratiyalyq qúrylymdardy qúrugha kirisken Qazaq eli ýshin әrbir demokratiya qúrylymy - biz kórmegen jana әrip siyaqty. «Osylay jazyp qoyyp edik, endi ne isteymiz?» dep jaltaqtap otyratyn uaqyt kelmeske ketti. Kimge jaltaqtaymyz? (Qúdaygha shýkir, bayaghydaghyday Mәskeu de, Ortalyq ta joq). Demek zandardyng olqy tústaryn sol uaqytta jóndep, ómirge endirip otyru - ózimizding qolymyzda.  Tek qana niyet kerek....

«Abay-aqparat»

Redaksiyadan:

Dos Kóshim - sayasatker. 1994 jyly QR Jogharghy Kenesine kandidat. 1999-2005 jyldardyng arasynda Qazaqstandaghy saylau barysyn baqylaytyn Tәuelsiz baqylaushylardyng Respublikalyq Jýiesin qúrushy jәne sol úiymnyng Preziydenti. 2000-2003 jyldardaghy «QR Saylau turaly» zanyna ózgerister men tolyqtyrular engizetin Memlekettik komissiyanyng mýshesi. Halyqaralyq baqylaushy retinde AQSh, Gruziya, Ázirbayjan, Tәjikstan, t.b. elderdegi saylaudyng barysyn baqylaghan. 2004 jylghy Qyrghyz respublikasyndaghy saylaudy baqylauda Evropa tәuelsiz baqylaushylary missiyasynyng basshysy qyzmetin atqarghan.