بيىك ءبىر اعاشتىڭ باسىندا قارعا وتىر دەيدى. اۋزىندا تىستەپ العانى ىرىمشىگى بار ەكەن. جاقىن جەردە جۇرگەن ءبىر تۇلكى ونى كورىپ قالىپ، جەتىپ كەلىپتى دە: - قارعا، قارعا، كانداي ادەمىسىڭ، قاۋرىسىندارىڭ قانداي قۇلپىرىپ تۇر..، - دەپ ماقتاي باستاپتى. الايدا، قارعا ۇندەمەي وتىرا بەرىپتى. تۇلكى دە قويماي: - قارعا، قارعا، سەنى ءانشى دەيدى عوي. جاقسىلاپ ءبىر سايراپ جىبەرشى. ءۇنىڭدى تىڭداپ، راحاتتانىپ قالايىق! - دەيدى. قارعا دا كرىلوۆتى وقىعان بولۋى كەرەك، اۋزىن اشپايدى. تۇلكى ولاي ءجۇرىپ، بۇلاي ءجۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا «تاپتىم، تاپتىم!» دەپ، اعاشتىڭ اسىتىنا جەتىپ كەلىپتى دە: - قارعا، قارعا! ەرتەڭ سايلاۋ بولادى. بارىپ، داۋىس بەرەسىڭ بە؟ - دەپتى. اشۋلانىپ وتىرعان قارعا: - جوق! - دەپ قارق ەتىپتى. ىرىمشىك سالپ ەتىپ ءتۇسىپتى دە، تۇلكى ونى قاعىپ الىپ، ءماز بولىپ جونىنە كەتىپتى. قارعا ويلانىپ ءبىراز وتىرىپتى دا: - «ءيا» دەسەم دە، ىرىمشىك ءتۇسىپ كەتەدى ەكەن عوي، - دەپ ءوزىن- ءوزى جۇباتىپتى.

قازاق ەلىندە سان قىرىنان سىنعا ۇشىراعىن، بىراق كورىنەۋ كوزگە كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەرى بيلىك تاراپىنان ەشقاشان مويىندالمايتىن، دەمەك ونى تۇزەتۋگە دەگەن ىنتاسى دا بولمايتىن، حالىقتىڭ تولىق سەنىمىنەن كەتكەن دەموكراتيالىق ءبىر قۇرىلىم بار. ونىڭ اتى - سايلاۋ جۇيەسى.

بيىك ءبىر اعاشتىڭ باسىندا قارعا وتىر دەيدى. اۋزىندا تىستەپ العانى ىرىمشىگى بار ەكەن. جاقىن جەردە جۇرگەن ءبىر تۇلكى ونى كورىپ قالىپ، جەتىپ كەلىپتى دە: - قارعا، قارعا، كانداي ادەمىسىڭ، قاۋرىسىندارىڭ قانداي قۇلپىرىپ تۇر..، - دەپ ماقتاي باستاپتى. الايدا، قارعا ۇندەمەي وتىرا بەرىپتى. تۇلكى دە قويماي: - قارعا، قارعا، سەنى ءانشى دەيدى عوي. جاقسىلاپ ءبىر سايراپ جىبەرشى. ءۇنىڭدى تىڭداپ، راحاتتانىپ قالايىق! - دەيدى. قارعا دا كرىلوۆتى وقىعان بولۋى كەرەك، اۋزىن اشپايدى. تۇلكى ولاي ءجۇرىپ، بۇلاي ءجۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا «تاپتىم، تاپتىم!» دەپ، اعاشتىڭ اسىتىنا جەتىپ كەلىپتى دە: - قارعا، قارعا! ەرتەڭ سايلاۋ بولادى. بارىپ، داۋىس بەرەسىڭ بە؟ - دەپتى. اشۋلانىپ وتىرعان قارعا: - جوق! - دەپ قارق ەتىپتى. ىرىمشىك سالپ ەتىپ ءتۇسىپتى دە، تۇلكى ونى قاعىپ الىپ، ءماز بولىپ جونىنە كەتىپتى. قارعا ويلانىپ ءبىراز وتىرىپتى دا: - «ءيا» دەسەم دە، ىرىمشىك ءتۇسىپ كەتەدى ەكەن عوي، - دەپ ءوزىن- ءوزى جۇباتىپتى.

قازاق ەلىندە سان قىرىنان سىنعا ۇشىراعىن، بىراق كورىنەۋ كوزگە كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەرى بيلىك تاراپىنان ەشقاشان مويىندالمايتىن، دەمەك ونى تۇزەتۋگە دەگەن ىنتاسى دا بولمايتىن، حالىقتىڭ تولىق سەنىمىنەن كەتكەن دەموكراتيالىق ءبىر قۇرىلىم بار. ونىڭ اتى - سايلاۋ جۇيەسى.

سايلاۋ ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا جانە سايلاۋدان سوڭ ونى سىناۋدان جالىقپايمىز، ال سايلاۋ دۇرمەگى بىتكەننەن سوڭ، ءۇمىتسىز شايتان دەگەن دەپ، كەلەسى سايلاۋعا  كوز تىگەمىز. بيلىككە دە وبال جوق، «سايلاۋ كەزىندە كەيبىر كەمشىلىكتەر بولدى، بىراق ولار داۋىس بەرۋ ناتيجەسىنە ەشقانداي اسەر ەتكەن جوق» دەپ، «شىندىعىن» ايتادى، ال سول «ناتيجەگە» رازى ەمەستەر دابىل قاعىپ، حالىقارالىق ۇيىمدارعا جۇگىنىپ، سوتتاسىپ، ءبىراز ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ قالادى. وسى ستسەناريدىڭ ءاربىر سايلاۋ ءۇشىن قايتالاناتىندىعى سونشالىقتى، ءبارىمىز جالعى باستاعان سياقتىمىز. سوندىقتان بولار، تۋنيس پەن ەگيپەت سياقتى ەلدەر سايلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ورنىنا الاڭ ينستيتۋتىن پايدالانۋعا كوشتى. ويلاپ قاراساڭىزدار، ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە نەگىزدەلگەن بۇل جيىندار دا دەموكراتيالىق ارەكەتكە، دەمەك دەموكراتيالىق ينستيتۋتقا جاتادى...

قازاق جەرىنە دە كەزەكتەن تىس تاعى ءبىر سايلاۋ كەلە جاتىر. سوندىقتان وسى سايلاۋعا، سايلاۋ ناۋقانىنا قاتىستى، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن دۇرىستاۋعا باعىتتالعان پىكىرلەرىمدى قىسقاشا الدارىڭىزعا ۇسىنعىم كەلىپ وتىر. اشىق ايتايىن، ماقساتىم ەكەۋ عانا: ءبىرىنشىسى - ەگەر وسى ويلار سايلاۋدى وتكىزەتىن، نە سايلاۋ زاڭىن دۇرىستايتىن جانداردىڭ كوزىنە تۇسسە، كەلەشەك سايلاۋدىڭ ادىلەتتى وتۋىنە مۇمكىندىك تۋدىرادى ما دەگەن ءۇمىت، ەكىنشىسى - ءبىزدىڭ سايلاۋىمىزدا قانداي كەمشىلىكتەر، نە ارنايى دايىندالعان ادىلەتسىز تاسىلدەردىڭ بار ەكەندىگىن قاراپايىم سايلاۋشىلار ءبىلىپ، تۇسىنۋىنە ىقپال ەتۋ.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، مەنىڭ پىكىرلەرىم - بۇگىنگى وتكىزىلمەك سايلاۋعا، سوعان قاتىستى ماسەلەلەرگە عانا ارنالادى.

1. كانديداتتاردان قازاق تىلىنەن ەمتيحان الۋ ماسەلەسى. بۇل ماسەلەگە ەكى جاقتى پىكىر قالىپتاسقان سياقتى. وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشتەر: «بۇل - بىزدەردى سايلاۋعا قاتىستىرماس ءۇشىن جاسالعان ادىلەتسىز ءتاسىل» دەسە، ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى (ىشتەرىنەن بولسا دا): «وزدەرىڭ دە سول كەرەك، مەملەكەتتىك ءتىلدى تەرەڭ مەڭگەرمەگەن ازاماتتاردىڭ الدى كەسىلۋدىڭ باسى وسى شىعار» دەپ، قولداۋعا باس بۇردى. وسى ارقىلى بيلىك سايلاۋعا دەيىن-اق قازاق ءتىلدى ازاماتتار مەن وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ اراسىنا كوزگە كورىنبەيتىن سىنا قاققان سياقتى. ءبىر جاعىنان زاڭدى كورىنگەنمەن، بۇل تالاپتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىندا ءبىر كاكىردىڭ بارى انىق. ارينە، مەن بولاشاق پرەزيدەنتتىڭ قازاق ءتىلىن (بارلىق ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ستاتۋسى بەلگىلى ءبىر تىلگە بەرىلەدى دە، سودان كەيىنگى قولدانىستاردىڭ بارىندە «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن ءسوز تىركەسى الىنىپ تاستالىنىپ، سول ستاتۋسقا يە بولعان ءتىلدىڭ اتاۋى قولدانىلادى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولسا، بارلىق جەردە «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ورنىنا «قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوز تىركەسى جازىلۋى شارت. سوندىقتان دا كانديداتتار «قازاق تىلىنەن» ەمتيحان تاپسىرادى) تەرەڭ مەڭگەرۋىن قولدايتىن جانمىن (سونىمەن بىرگە پرەزيدەنت مىرزالار «تەرەڭ مەڭگەرگەن» قازاق ءتىلىن بارلىق جەردە قولدانسا عوي!), الايدا ءتىلدى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى نە دوكتورى دەڭگەيىندە ءبىلۋدى تالاپ ەتۋ - ارتىق تا سياقتى. حالىقتى سوزبەن ارباپ الاتىن، جەز تاڭداي شەشەندەردىڭ تىنىس بەلگىلەرى مەن ورفوگرافيادان بىرنەشە قاتە جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن ال ەگەر ونداي قاتاڭ تالاپ قويىلاتىن بولسا، قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ دە سايلاۋعا ءتۇسىپ وتىرعانىن ەسكەرە وتىرىپ; ا) ەمتيحان كەزىندە قانداي ناقتى تالاپتاردىڭ بولاتىندىعى (قانشا ورفوگرافيالىق قاتە، قانشا تىنىس بەلگىسىنەن قاتە، قانشا ستيليستيكالىق قاتەگە قانداي باعلار قويىلاتىنىدىعى) حالىققا جاريالانۋى كەرەك دەپ ويلايمىن; ءا) ەمتيحان الىنعان ۋاقىتتا، كوميسسيامەن قاتار ءاربىر كانديداتتىڭ سەنىمدى وكىلى جانە تاۋەلسىز باقىلاۋشى قاتىسىپ وتىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك; ب) كانديداتتاردىڭ ەمتيحان كەزىندە جازعان شىعارماسى بۇقارالىق اقپارات بەتتەرىندە جاريالانۋى شارت; گ) اۋىزشا ەمتيحانداردىڭ قابىلدانۋى بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىلۋى شارت جانە قاجەت دەگەن جاعدايدا تەلەديدار ارقىلى كورسەتىلۋى دە كەرەك. بۇل تالاپتاردىڭ بارلىعى - ەمتيحان الاتىن كوميسسيا مەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنىڭ ادىلەتتى ەكەندىگىن دالەلدەۋگە باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەر. دەمەك مەن بۇل جەردە سايلاۋدى جۇرگىزۋشىلەردىڭ اقتىعى مەن پاكىتىگىن ويلاپ وتىرمىن. سايلاۋدىڭ ەڭ باستى ءپرينتسيپى - اشىقتىق پەن جاريالىلىق ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق. ايتپاقشى، بەينەتاسپاعا ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى سايلاۋ زاڭىندا دا كورسەتىلگەن. وسى تالاپتار جۇزەگە اسقان ۋاقىتتا عانا بۇگىنگى داۋ-دامايلار وزىنەن-ءوزى توقتايدى. ال بۇل تالاپتار جۇزەگە اسپاعان ۋاقىتتا، سايلاۋعا ساياساتكەرلەر ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارى عانا قاتىسۋى مۇمكىن...

2. مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋدى تاعايىنداۋ ماسەلەسى. مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ تاعايىنداپ، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز «سايلاۋعا كوپ اقشا كەتەدى، ونى قويىپ رەفەرەندۋم جاسايىق» دەگەندەردىڭ اۋزىنا سۋ قۇيدى دەپ بىلەمىن. سايلاۋدى ەكى جىل بۇرىن وتكىزۋ ...سايلاۋعا كەتەتىن قارجىنى كەزەكسىز كوبەيتىپ جىبەرەتىنىن دالەلدەۋ ارتىق بولار دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، سايلاۋ بولماسىن دەگەندەرگە - ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك بيلىكتىڭ كوتەرگەن باستاماسىن قولداۋعا دايىن تۇراتىن ادامدار - ەندى سايلاۋعا بويكوت جاريالايتىن ساياسي كۇشتىڭ جاعىنا شىعۋدان باسقا امالدارى قالماعان سياقتى. ساياسي مادەنيەتى قالىپتاسقان ەلدەردە ساياسي باستاما كوتەرگەن ازاماتتار وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن وزگەرتپەيدى. ەڭ ءارى كەتكەندە، «ءبىز كەلىسپەيمىز، بىراق كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە قارسى تۇرا المايمىز» دەپ، اۋىزدارىن جابادى. ەگەر «رەفەرەندۋمنان باسقا جول جوق» دەگەن ۇران كوتەردىڭ بە، ەرتەڭىنە، «مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ تاعايىنداۋ - اسقان اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى!» دەگەن ۇراندى كوتەرۋگە بولمايدى. ول پرەزيدەنتتىڭ اقىلدىلىعىنىڭ بەلگىسى بولار، ال سەنىڭ اقىماقتىقتىعىڭنىڭ ناقتى كورىنىسى عانا بولىپ شىعادى.

مەنىڭشە، قازىرگى كەزەڭدە سايلاۋدى مەرزىمىنەن بۇرىن تاعايىنداۋدىڭ ەشقانداي ساياسي قاجەتتىلىگى جوق بولاتىن. دەمەك، كونستيتۋتسياداعى سايلاۋدى مەرزىمىنەن بۇرىن تاعايىنداۋ تۋرالى باپقا، «سول ماسەلەنى كوتەرۋشىلەر كەزەكتەن تىس سايلاۋ جاساۋدىڭ ناقتى قاجەتتىلىگىن قوعامنىڭ الدىندا دالەلدەگەن جاعدايدا» دەگەن سياقتى جولداردى قوسۋ قاجەت. ەگەر ونداي سوزدەر بولماسا، كەز كەلگەن پرەزيدەنت وزىنە قولايلى جاعدايدا مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى تاعايىنداي سالادى.

«سايلاۋ ادىلەتسىز ءوتتى» دەگەن ايقايدى كوپ ەستيمىز، بىراق كوپشىلىگىمىز «ادىلەتتى سايلاۋدىڭ تالاپتارىن» بىلمەيتىن سياقتىمىز. بۇل ماقالادا «ادىلەتتى سايلاۋدىڭ» بارلىق تالاپتارىن تالداپ جاتۋ ارتىق بولار، بىراق تاقىرىپقا بايلانىستى كەيبىر تالاپتاردى ايتىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. سولاردىڭ بىرەۋى - «سايلاۋدىڭ زاڭدا كورسەتىلگەن مەرزىمدە، بەلگىلى ءبىر مەرزىم وتكەننەن سوڭ» عانا بولۋى. دەمەك، سايلاۋدىڭ مەرزىمىنەن كەش وتكىزىلۋى دە، مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزىلۋى دە - ونى ادىلەتسىز دەپ تانۋعا سەبەپ بولادى. سايلاۋدىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن وتكىزىلۋى ارقىلى ساياسي پارتيالاردىڭ 4-5 جىلعا قۇرعان جوسپارلارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلماۋىنا ناقتى اسەر ەتۋگە بولادى. (ەڭ قىزىعى،  سايلاۋعا تۇسەمىن دەپ، جۇمىرتقادان قورعانۋعا تۋرا كەلگەن «العا» دۆك تىركەلمەگەن پارتيانىڭ جەتەكشىسى ۆ. كوزلوۆتىڭ «مەن سايلاۋ ءوزىنىڭ بەلگىلەنگەن مەرزىمىندە بولادى، دەمەك سول ۋاقىتقا دەيىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ الاتىن ەدىم، ەندى ماعان ونداي ۋاقىت قالدىرمادى» دەپ سايلاۋعا تۇسۋدەن باس تارتۋىندا ۇلكەن شىندىق بار).   دەمەك، ەشقانداي ساياسي قاجەتتىلىكتەن تۋماعان مەرزىمىنەن بۇرىن بولاتىن سايلاۋ - الدىن الا-اق ءوزىنىڭ جاعىمسىز باعاسىن الادى.

3. سايلاۋعا بەرىلەتىن ۇگىت-ناسيحات ناۋقانى تۋرالى. ءادىل سايلاۋدىڭ تاعى ءبىر مىزعىماس تالابى، بۇزىلماس شارتى - سايلاۋعا تۇسكەن ۇمىتكەرلەرگە سايلاۋ ناۋقانىن تولىق جۇرگىزۋگە مۇمكىنشىلىك بەرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل - سول ەلدىڭ تەرريتورياسىنا، ينفراسترۋكتۋراسىنا، جولدارىنىڭ ساپاسىنا، ت.ب. جاعدايلارعا ساي بەلگىلەنەدى. بۇل شارتتىڭ باستى ماقساتى - ۇمىتكەرلەردىڭ ەلەكتوراتتىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن كەزدەسىپ، ولارعا وزدەرىنىڭ باعدارلاماسىن تۇسىندىرۋگە جەتەتىن ۋاقىت ءبولۋ. ەگەر جەر كولەمى مەن حالقىنىڭ (سايلاۋشىلاردىڭ) سانىنا قاراي قىرعىز ەلىندەگى پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءبىر اي ۋاقىت جەتكىلىكتى بولسا، پالەنشە فرانتسيا سىيىپ كەتەتىن قازاق جەرىن ءبىر ايدا اينالىپ شىعىپ، 14 وبلىس پەن 200 اۋدانعا كەزدەسۋ وتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋ ارتىق بولار. وعان الماتى مەن استاناداعى سايلاۋشىلاردى، تەلەديدارداعى كەزدەسۋلەر مەن پىكىرجارىستارىن قوسىڭىز. ۇمىتكەرلەر ۆوكزالدان توبەلەرىن كورسەتىپ كەتپەسىن دەسەڭىز، ءاربىر وبلىس ورتالىعىنا 2-3 كۇن (بۇل وتە از ۋاقىت!) ءبولۋ كەرەك. كەلىپ-كەتۋدى ەسەپتەسەڭىز، ءار وبلىسقا 5 كۇن كەتەدى ەكەن، دەمەك قازىرگى زاڭ بويىنشا بەرىلىپ وتىرعان 28 كۇندە،  پرەزيدەنتكە ۇمىتكەر مىرزالار 4-5 وبلىستى ارالاپ ۇلگىرەدى. ەڭ قىزىعى، شايتان قۋىپ كەلە جاتقانداي، سايلاۋ ناۋقانىن وتكىزۋگە وسىنداي سۋپەرقىسقا مەرزىمدى بەلگىلەۋگە قانداي سەبەپتەر بولعانىن دا ەشكىم دە ايتىپ، دالەلدەپ بەرە المايدى. ۇمىتپاسام، 1999 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا سەرىكبولسىن ءابدىلدين اعامىز 6-7 وبلىستى عانا ارالاپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەسىپ ۇلگىردى. مەنىڭشە، قازاق جەرىندەگى سايلاۋدىڭ تازا، ادىلەتتى ءوتۋىنىڭ ءبىر شارتى بولىپ تابىلاتىن ۇگىت-ناسيحات كەزەڭىنە، كەم دەگەندە، 2,5 اي ۋاقىت ءبولىنۋى قاجەت.

4. تەلەديدارداعى ۇمىتكەرلەردىڭ اراسىنداعى ايتىس تۋرالى. عىلىم مەن تەحنيكا جەتىلگەن سايىن سايلاۋ جۇيەسىنە دە سان ءتۇرلى تاسىلدەر، جاڭالىقتار ەنە باستادى. تەحنيكانىڭ دامۋى داۋىس بەرۋ جۇيەسىن دە، ۇمىتكەرلەردىڭ جارىسىن دا جاڭا ءبىر بيىككە كوتەردى دەۋگە بولادى. بۇرىنعى سايلاۋ ناۋقاندارىندا ۇمىتكەرلەردىڭ سايلۋشىلارمەن تىكەلەي كەزدەسۋى نەمەسە باعدارلاماسىنىڭ حالىقتىڭ اراسىندا تارالۋى - ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنىڭ نەگىزگى ءتاسىلى بولىپ سانالسا، قازىرگى كەزەڭدە، ءبىرىنشى ورىنعا تەلەديدار شىقتى. بىرنەشە ۇمىتكەردىڭ ميلليونداعان سايلاۋشىلاردىڭ الدىندا قاتار تۇرىپ، وزدەرىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن كورسەتۋگە كۇش سالۋى، ءسوز جارىسىنا، پىكىر جارىسىنا ءتۇسۋى - تاڭداۋدى جەڭىلدەتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن انىق كورسەتتى. سوندىقتان دا، قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەردە تەلەديدارداعى ۇمىتكەرلەر ايتىسى سايلاۋدىڭ ەڭ باستى، شەشۋشى قۇرالىنا اينالدى. قازاق ەلىندە دە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى وسىنداي «ايتىس جارىستارىن» وتكىزە باستادى. ارينە، ولاردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن جۇرگىزىلۋىندە ءالى دە كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بار. تازا ايتىستان كورى ساياسي استارى بار ويىنعا دا ۇقساپ كەتەتىن جەرلەرى بار ەكەندىگى كوزگە ءتۇسىپ تۇرادى. الايدا كوش جۇرە تۇزەلەدى دەپ ەسەتەيىك. بۇل جەردەگى مەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىم - بۇل ايتىسقا ۇمىتكەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ قاتىسۋىنىڭ مىندەتتىلىگى. نەگە ەكەندىگىن قايدام، وتكەن سايلاۋلاردا قازىرگى پرەزيدەنت تەلەايتىستان باس تارتتى. مۇمكىن، ونسىز دا جەڭىپ شىعامىن دەگەن وزىنە-ءوزىنىڭ سەنىمدىلىگى مە، الدە كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە وپپونەنتتەرىمنەن ءالسىز ەكەندىگىم كورىنىپ قالماسىن دەگەن ساقتىق پا، ول جاعىن بىلمەيمىن. بىراق ءوز باسىم بۇل قادامنان «مەن باسقالاردان ەرەكشە اداممىن، سەندەرمەن قاتار وتىرىپ ءسوز تالاستىرۋ مەن ءۇشىن ۇيات نارسە» دەگەن تاكاپپارلىقتى عانا كوردىم. تەلەايتىستاردىڭ - بىرنەشە ادامنىڭ اراسىنداعى پىكىرجارىس عانا ەمەس، سول ەلدەگى ۇمىتكەرلەردىڭ تەڭدىگىنىڭ، سىپايىلىعى مەن مادەنيەتىنىڭ  بەلگىسى بولىپ تابىلاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ەگەر ودان دا تەرەڭ قاراساق، بۇل - سول ەلدىڭ دەموكراتياسىنىڭ دەڭگەيى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە سايلاۋ تۋرالى زاڭعا تولىقتىرۋ ەنگىزىپ، بارلىق ۇمىتكەرلەردىڭ تەلەايتىسقا قاتىسۋىن مىندەتتەۋگە دە بولادى، سونىمەن قاتار، ەگەر پىكىر جارىسىنا قاتىسۋ - ساياسي مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى بولسا، ادامي تۇرعىدا قابىلداپ، جازىلماعان زاڭعا اينالدىرۋ دا ءوز قولىمىزدا.

5. سايلاۋ كوميسسيالارىن تۋرالى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى وتكىزىلگەن ءاربىر سايلاۋ سايىن سوققىنىڭ اۋىرى بەيشارا سايلاۋ كوميسسيالارىنا تۇسەدى. بۇل تۇسىنىكتى دە. ۇمىتكەر بولىپ تىركەلگەن ءار پارتيا، ءار كانديدات سايلاۋ زاڭىن ەرىكسىز مويىنداعان بولىپ تابىلادى. («ەگەر زاڭنىڭ ادىلەتسىز ەكەنىن بىلسەڭ، سايلاۋعا ءتۇسىپ نە جىنىڭ بار، سايلاۋ اياقتالعاننان سوڭ، زاڭ - ادىلەتسىز!» دەپ نە جىنىڭ بار...). دەمەك بارلىق كىنا - سايلاۋ كوميسسياسىندا وتىرعان جانداردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى، ءبىر جاعىنان تازا سايلاۋ وتكىزۋى كەرەك، ەكىنشى جاعىنان اكىمشىلىكتىڭ ناقتى تاپسىرماسى، قاتاڭ باقىلاۋى تاعى بار. ارينە، الەمدىك تاجىريبەدە وسىنداي جاعدايدان شىعۋدىڭ سان ءتۇرلى جولدارى بار (شىعامىن دەگەندەرگە...). بىرىنشىدەن، ەگەر مەملەكەت ءادىل سايلاۋ وتكىزۋگە مۇددەلى بولسا، سايلاۋ زاڭىن بۇزعاندارعا اسا قاتاڭ جازا بەلگىلەپ، سان ءتۇرلى قۋلىق سۇمدىقتى ويلاپ تاپقانداردى تەمىر تورمەن توقتاتادى. ءالى ەسىمدە، مەنىڭ: «سەندەر تازا سايلاۋ وتكىزۋگە قالاي قول جەتكىزدىڭدەر؟» دەگەن سۇراعىما ۋكراينانىڭ تاۋەلسىز باقىلاۋشىلارىنىڭ باسشىسى ا.پوپوۆ: «العاش رەت 1998 جىلى سايلاۋ زاڭىن بۇزعان سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ 17 توراعاسى سوتقا تارتىلىپ، تۇرمەدەن ءبىر-اق شىققاندا، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ جۇمىسى زاڭدىلىقتىڭ شەڭبەرىنە ءتۇستى» دەپ جاۋاپ بەردى. بىزدەگى داۋىس بەرۋ كەزىندە قولعا تۇسكەن سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ باسشىسىنا قولدانعان ەڭ قاتاڭ جازا ...سايلاۋ كوميسسياسى توراعالىعىنان بوساتۋ بولدى.

مەنىڭشە، بىزدەگى سايلاۋ كوميسسياسىن جاساقتاۋ جۇيەسىنە ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. (پارتيالاردىڭ وكىلدەرىن سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋ نيەتى دۇرىس بولاتىن، بىراق ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى). بىرىنشىدەن، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرى ەتىپ تەك مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى الۋدى توقتاتۋ قاجەت. وسى ماسەلەنى 2000 جىلدارى وتكەن ءبىر وتىرىستاردا كوتەرگەنىمدە، بەلگىلى ءبىر دەپۋتات: «دوسەكە، جۇمىسسىزدار تەك قانا كوشەنى سىپىرۋدان باسقانى بىلمەيدى» دەگەنى بار. سوندا ماعان: «كەشىرىڭىز،  مەن دە جۇمىسسىزبىن. قازىر رەسپۋبليكاداعى سايلاۋ زاڭىن دۇرىستايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسىمىن» دەپ جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. شىنىندا دا، كوپتەگەن ەلدەردە سايلاۋدى تومەنگى دەڭگەيدە جۇرگىزەتىندەر (وكرۋگتىك، ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى) - زەينەتكەرلەر مەن ستۋدەنتتەر، جۇمىسسىزدار، قوعامدىق ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 18 000 قوعامدىق ۇيىم بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل جۇمىسقا كىمدەردى تابامىز دەپ باس اۋىرتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، سايلاۋ كوميسسيالارىنا سول سايلاۋعا تۇسكەن ادامنىڭ وكىلدەرى مۇشە بولىپ ەنۋى شارت. بۇل - كوپتەگەن ەلدەردە بار، تالاي سىننان وتكەن تاسىلدەردىڭ ءبىرى. ايتىپ وتكەندەي، بىزدەردە دە وسىنىڭ كومەسكى ءبىر كورىنىسى بار، ەندىگى مىندەت وسى ماسەلەنى ناقتىلاۋ عانا. ۇشىنشىدەن، سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسىن سول سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرى جەرەبە ارقىلى بەلگىلەۋى قاجەت. سوندا عانا اكىمشىلىك پەن سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ اراسىنداعى بارماق باستى، كوز قىستى قۋلىق-سۇمدىق ازايادى. سونىمەن بىرگە داۋىس بەرۋ كەزىندەگى جاسالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ بارلىعى ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە قارسى (داۋىس بەرۋ، سايلاۋعا قاتىسۋ - ادام قۇىعى مەن ەركىنىدىگىنىڭ ساقتالۋىنا جاتاتىن ماسەلە) جاسالعان قىلمىس رەتىندە قىلمىستىق كودەكستەن ورىن الۋى دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

6. داۋىستاردى ەسەپتەۋ ماسەلەسى. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، سايلاۋداعى داۋدىڭ باسى دا، اياعى دا - داۋىستاردى ەسەپتەۋدەن شىعادى. بىردە، باقىلاۋشىلاردىڭ ۋچاسكەگە كىرگەن ءاربىر ادامنىڭ توبەسىنەن ءتۇرتىپ، ساناپ شىققان ەسەبى مەن داۋىس بەرەتىن جاشىكتىڭ ىشىنەن شىققان بيۋلەتەندەر تۋرا كەلمەي، تاڭ قالدىرسا، ەندى بىردە، «مىناۋ - پالەنشەگە بەرىلگەن داۋىستار» دەپ جەكە جيناعان بيۋلەتەندەردى اشىپ قالساڭىز، باسقا ادامنىڭ اتى-ءجونى شىعىپ، جاعاڭىزدى ۇستايسىز. سايلاۋ ۋچاسكەسىنىڭ توراعاسى تسيركتەگى سيقىرشىنىڭ ءرولىن اتقارادى دا، ال باقىلاۋشىلار سونىڭ كورسەتكەن فوكۋستارىنىڭ سىرىن اشىپ، قولىنان ۇستاپ الماق بولعان بالالاردى ەسكە تۇسىرەدى. ارقاشان «قولدىڭ ەپتىلىگى، كوزدىڭ قىراعىلىعىن» جەڭەتىنى دە تۇسىنىكتى. مەنىڭشە، داۋىستاردى ەسەپتەۋ كەزىندە وزدەرىنىڭ اقتىعى مەن پاكتىگىن كورسەتۋ - سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ وزدەرىنە كەرەك. بۇل جونىندە، الىسقا بارماي-اق، كورشى قىرعىز مەملەكەتىنەن-اق ۇلگى الۋعا بولادى. ولارداعى داۋىستاردى ەسەپتەۋ ءتارتىبى انىق دا قاراپايىم شەشىلگەن: سايلاۋ جاشىگىندەگى بارلىق بيۋلەتەندەردى ۇستەلدىڭ ۇستىنە ءبىر توبە ەتىپ، جيناپ قويعاننان سوڭ، سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى قاسىنا ەكى باقىلاۋشىنى شاقىرىپ الىپ، ءاربىر بيۋلەتەندى ولارعا كورسەتىپ، كىمگە داۋىس بەرىلگەنىن داۋىستاپ ايتادى. باقىلاۋشىلار ول بيۋلەتەندەگى كىمنىڭ قاسىنا بەلگى سالىنعانىن ءوز كوزدەرىمەن كورەدى. سونىمەن  قاتار قابىرعاعا سايلاۋعا قاتىسىپ وتىرعان ۇمىتكەرلەردىڭ اتتارى جازىلعان ۇلكەن پلاكات ىلىنەدى دە، قولىنا قالام ۇستاعان سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءبىر مۇشەسى ءاربىر بيۋلەتەن اشىلىپ، بەلگى سوعىلعان ۇمىتكەردىڭ اتى-ءجونى حابارلانعان سوڭ، سول  ۇمىتكەردىڭ قاسىنا بەلگى قويادى. ونى دا سايلاۋ ۋچاسكەسىندەگى بارلىق ادامدار كورىپ وتىرادى. سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قاسىندا تۇرعان باقىلاۋشىلار، مەزگىل-مەزگىل اۋىسىپ تا تۇرادى. ەڭ سوڭىندا، داۋىستاردى ەسەپتەۋ اياقتالعاننان سوڭ، بارلىعى قابىرعادىعى پلاكاتتىڭ قاسىنا كەلىپ، ءاربىر ۇمىتكەرگە بەرىلگەن داۋىستاردىڭ جالپى ساندارىن شىعارادى، ونى قاسىنا جازىپ قويادى. بۇل پلاكات - باقىلاۋشىلارعا ارنالعان حاتتامانىڭ ءرولىن اتقارادى.  ارينە، بۇرىنعى ەسەپتەۋگە قاراعاندا بۇنداي ءتاسىل ءبىر-ەكى ساعاتتاي ۋاقىتتى كوبىرەك الۋى مۇمكىن، بىراق داۋىستاردى ەسەپتەۋدەگى اشىقتىق پەن جاريالىلىق تولىق ساقتالىپ، ۇمىتكەرلەردىڭ سەنىمدى وكىلدەرى مەن باقىلاۋشىلاردىڭ جۇمىستارىن جەڭىلدەتەدى. ەڭ باستىسى، سايلاۋدى جۇرگىزۋشىلەر حالىقتىڭ الدىندا دا، قۇدايدىڭ الدىندا دا وزدەرىنىڭ اقتىعىن كورسەتەدى. ال ولاردىڭ اقتىعى - سايلاۋدىڭ تازا ءوتۋىنىڭ كورىنىسى.

داۋىستاردى ەسەپتەۋ ماسەلەسىندەگى تاعى ءبىر شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ء(بىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن) ماسەلە - قاتەلىك بولعاندا، نەمەسە داۋىستاردىڭ دۇرىس سانالۋىنا لەگەن سەنىمسىزدىك بولعان جاعدايدا سول داۋىستاردى (بيۋلەتەندەردى) قايتا ساناۋ بولىپ تابىلادى. ءوز باسىم، بەس جىل بويى قازاق جەرىندەگى سان ءتۇرلى دەڭگەيدەگى سايلاۋلاردى باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، بيۋلەتەندەردىڭ قايتا سانالعانىن كورگەن ەمەسپىن. سوتتىڭ شەشىمىمەن وبلىستىق ءماسيحاتتىڭ سايلاۋىنداعى (تۇركىستان اۋدانىندا) بيۋلەتەندەردىڭ قايتا سانالعانى تۋرالى ءبىر عانا حاباردى ەستىگەنىم بار. ال باسقا ەلدەردەگى سايلاۋلاردا ونداي جاعدايلار ءجيى بولاپ تۇراتىنىن جاقسى بىلەمىن. بىردە، اقش-تاعى كونگرەسكە سەناتورلار سايلاۋ كەزىندە فيلادەلفيا قالاسىنداعى ءبىر سايلاۋ ۋچاسكەسىنە بارعانىمىزدا، ۇلكەن زالدىڭ ىشىندە مىڭداعان بيۋلەتەندەردى جايىپ قويىپ، قولدارىنا قالام الىپ، بىردەمەنى ساناپ جۇرگەن ادامداردى كوردىم. مەنىڭ سۇراعىما سايلاۋ كوميسسياسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى: «بۇلار جەڭىلىپ قالعان كانديداتتىڭ سەنىمدى وكىلدەرى، ءبىزدىڭ ۋچاسكەدەگى داۋىستاردىڭ سانالۋىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرگەننەن سوڭ، بيۋلەتەندەردى قولدارىنا بەردىك. تەكسەرىپ، كوزدەرىن جەتكىزسىن» دەدى. ەڭ قىزىعى، قاستارىندا ولاردىڭ جۇمىستارىن باقىلاپ تۇرعان نە پوليتسيانى، نە سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ادامدارىن كورگەن جوقپىن. مەنىڭشە، سەنىمسىزدىك تۋعان جاعدايدا، داۋىس بەرگەن بيۋلەتەندەردى قايتا ساناۋعا، تەكسەرۋگە تولىق مۇمكىندىك جاسالۋى كەرەك. سايلاۋعا دەگەن سەنىم سوندا عانا قالىپتاسادى.

بيىلعى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ الدىندا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى، كۇتپەگەن جەردەن، ەلەكتروندىق داۋىس بەرۋ جۇيەسىن  الىپ تاستادى. بۇل، ءسوزسىز، - دۇرىس شەشىم جانە ەلەكتورات ءۇشىن جاقسى جاڭالىق. ال «كۇتپەگەن جەردەن» دەگەنىم - وسى ايس «سايلاۋ» جۇيەسى پايدا بولىسىمەن ونىڭ كەمشىلىكتەرى، داۋىس بەرۋدىڭ اشىقتىعى مەن  جاريالىلىعىن قامتاماسىز ەتە المايتىندىعىن سان مارتەبە ايتىلعان بولاتىن. مەنىڭ ءوزىم 2004 جىلى ۆەنادا، 2005 ۆارشاۆاداعى ەقىۇ-نىڭ سايلاۋعا ارنالعان جيىندارىندا قازاقستانداعى ەلەكتروندى داۋىس بەرۋدى توقتاتۋ قاجەتتىگى تۋرالى بىرنەشە بايانداما جاساعان بولاتىنمىن. ۆەناداعى وتىرىستا قازاقستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ وكىلدەرى بۇل جۇيەنى ومىردە تەڭدەسى جوق، تەحنيكالىق جاڭالىق رەتىندە تانىستىرىپ، قورعاپ شىعۋعا كۇش سالعانى دا ەسىمدە. ەندى سول ازاماتتاردىڭ بۇنداي شەشىم قابىلداۋى - شىن مانىندە، مەن كۇتپەگەن ماسەلە. مۇمكىن، ەلەكتروندىق داۋىس بەرۋ جۇيەسىنە حالىقتىڭ سەنىمسىزدىك تانىتقانىنا ولاردىڭ دا كوزدەرى جەتكەن بولار، ال مۇمكىن، سول ۋاقىتتا وىسنداي جۇيەنىڭ قاجەتتىلىگى دە بولعان بولار.. وسى جۇيەنى ەندىرۋگە ارنالعان جۇزدەگەن ميلليون دوللاردىڭ بوسقا ىسىراپ بولعانىنا دا جانىمىز اشيدى. بىراق، اڭگىمە وندا دا ەمەس. قاتەلىكتى مويىنداپ، قاجەتتى وزگەرىستەردى دەر كەزىندە ەنگىزە ءبىلۋدىڭ ءوزى - ەرلىك. مەكتەپتەگى وقۋشى العاش جازۋ جازعاندا سان رەت ءوشىرىپ، قايتا جازىپ، قينالاتىنىن جاقسى بىلەمىز. 70 جىل توتاليتارلىق  جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ، 20 جىل اۆتوريتارلىق كەزەڭگە ايالداپ، ەندى عانا دەموكراتيالىق قۇرىلىمداردى قۇرۋعا كىرىسكەن قازاق ەلى ءۇشىن ءاربىر دەموكراتيا قۇرىلىمى - ءبىز كورمەگەن جاڭا ءارىپ سياقتى. «وسىلاي جازىپ قويىپ ەدىك، ەندى نە ىستەيمىز؟» دەپ جالتاقتاپ وتىراتىن ۋاقىت كەلمەسكە كەتتى. كىمگە جالتاقتايمىز؟ (قۇدايعا شۇكىر، باياعىداعىداي ماسكەۋ دە، ورتالىق تا جوق). دەمەك زاڭداردىڭ ولقى تۇستارىن سول ۋاقىتتا جوندەپ، ومىرگە ەندىرىپ وتىرۋ - ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا.  تەك قانا نيەت كەرەك....

«اباي-اقپارات»

رەداكتسيادان:

دوس كوشىم - ساياساتكەر. 1994 جىلى قر جوعارعى كەڭەسىنە كانديدات. 1999-2005 جىلداردىڭ اراسىندا قازاقستانداعى سايلاۋ بارىسىن باقىلايتىن تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق جۇيەسىن قۇرۋشى جانە سول ۇيىمنىڭ پرەزيدەنتى. 2000-2003 جىلدارداعى «قر سايلاۋ تۋرالى» زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەتىن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى. حالىقارالىق باقىلاۋشى رەتىندە اقش، گرۋزيا، ءازىربايجان، تاجىكستان، ت.ب. ەلدەردەگى سايلاۋدىڭ بارىسىن باقىلاعان. 2004 جىلعى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋدى باقىلاۋدا ەۆروپا تاۋەلسىز باقىلاۋشىلارى ميسسياسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان.