Mayly qyzmet týgili kýzetshi men eden juushynyng ornynyng ózin saudagha ainaldyrghan pysyqaylar talay dýniyening kýrmeuin keri ketirip, qarapayym halyqtyng nesibesi esebinen kýn kórip otyr. Tek amalyn tauyp jogharydaghylardyng kóniline jaqqandar men  barmaq basty-kóz qystylyqty myqty mengergenderding ghana tasy órge domalap, kerisinshe eshkimge әke-kókelemey-aq kýnin kórmekke bel bughandardyng tauy shaghylyp, mandayy tasqa tiyetin zaman bolap túr. Adal jolmen mal tappaq bolghan múnday kәsipkerlerding birazy aqyr sonynda qaptaghan tekseruler men әkimshilik kedergilerge tótep bere almay biznesi shatqayaqtap, bankrotqa úshyrap ta jatyr. Tipten «isti bolyp» әr týrli merzimge jaza arqalap ketip jatqandary da joq emes.

Jaqynda dәl osynday jaghdaydyng qúrbany boldyq degen ontýstik qazaqstandyq (qazirgi Týrkistan obylysy) bir top kәsipkerlerding aryzyn arqalap keldim dep Áshirhan Baygózov bir azamat habarlasty. Keyin redaksiyamyzgha arnayy izdep kelip mәn jayyn óz auyzymen bayandap berdi. Ózining aituynsha, jeke kәsipker eken. «Ózimning jeke kәsibim bar. Zeynet jasyndamyn. Jasym 68-ge kelip otyr «Qúrylysmarketing» atta seriktestik qúrghamyz. Tehnikalyq baqylau, qújattama, rúqsat beru isimen ainalysamyz. Qysqasyn aitqanda, nysandargha tehnikalyq baqylau, qadaghalau júmystaryn jýrgizemiz. Bastapqy on shaqty jyl jaman bolghan joq. Eshqanday kedergisiz, el qatarly júmys istedik. Ár týrli nysandargha saraptama júmystaryn jýrgizdik. Tehnikalyq qadaghalau júmystarymen ainalystyq. Alayda 2016 jyly jaghday kýrt ózgerdi. Oblystyq memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasy әri oblystaghy  memlekettik sәulet-qúrylys baqylau jәne liysenziyalau departamentining basshysy Qúttybek Jamashev myrzanyng qyryna ilindik. Turasyn aitayyn, mәsele múnymen ghana shektelmeydi. Oblys kóleminde kәsippen ainalysugha beriletin liysenziyalar, katergoriyalyq sanattar men attestat alu degeniniz qiyamet qayym bolyp túr. Tegin beriletin liysenziyalardyng ózin parasyz ala almaysyn. Tegin alghandar qudalaugha týsedi. Meni osynday halge jetkizip otyrghan da osy jaghday. Liysenziyalardyng stavkasy 5 myn, kategoriya alghynyz kelse sanatyna baylanysty 10  mynnan 20 myng dollar aralyghynda syiaqy úsynugha tura keledi. Onsyz bolmaydy. Zandy jolmen qújat alghandardan «ilik» tauyp alady. Júmys istetpeydi. Mәselen «Symbat Proekt» mekemesining diyrektory úzaq uaqyt jýgirip jýrip ekinshi sanattaghy kategoriya alghan edi. Alayda keyin tekserilip, aiyppúl salyndy. Oblystan qayyr bolmaghan song Qyzylorda qalasyna baryp birinshi sanattaghy qadaghalaushy attestatyn alyp kelgen Mәlik Shoraev degen kәsipkerge de jarty milliongha juyq aiyppúl salynyp, liysenziyasyn jarty jylgha jaramsyz etti. Sonday aq, «Qaltay», «Farabqúrylys», «Núrotan qúrylys», «Jolshy y K», «Arh Nano-Proek» sekildi sharua qojalyqtary iyeleri de tura osynday sýrginde jýr. Basynda aityp óttim ghoy, ózim de osynday jayttyng qúrbanymyn. 2012 jyldyng aqpan aiynda «jogharydan tapsyrma týsti, qújattardy tapsyrynyz, attestasiyadan ótesiz» dep Jamashev shaqyrtty. Sóitsem, men ghana emes barlyq kәsipkerler de shaqyrtylypty. Attestat alu alty myng AQSh dollary kerek dedi. Biraq men «onday aqsha joq, qabyldamasandar qabyldamay aq qoyyndar!» dep shyghyp kettim. Keyin eki aidan keyin atalmysh basqarmanyng bólim basshylarynyng biri Seyitqasym Mýslimov degen azamatqa kirip qújattarymyzdy qabyldatyp aldyq. Rasy kerek, Jamashevting stavkasynan alty esedey arzangha týsti. Alty adam edik. Sol jerde qújatymyz dúrys shyqqan tórt kәsipker bolyp attestatymyzdy qayta qorghap shyqtyq. Biraq kóp úzamay ol bólim basshysy ústalyp ketti. Sodan bastap Jamashevting syrtynan is bitirgen sol kәsipkerlermen birge men de qudalaugha týstim. Áli qudalauda jýrmin. Ashyqtan ashyq jauyghyp aldy» deydi Áshirhan Baygózov.

Baygózov myrzanyng aituynsha, dәl sol jyldyng shilde aiynda «nysandardy qabyldau kezinde zang búzushylyqqa jol berdi» degen jeleumen kәsipkerding syrtynan aiyp taghylyp iri kólemde yaghny QR Ákimshilik qúqyq búzushylyq turaly zanynyng 317 babynyng ýsh birdey tarmaghy boyynsha әrqaysysyna   200 ailyq eseptik kórsetkishten barlyghyn qosqanda 600 AEK kóleminde  (1 272 600 tenge) aiyppúl salynypty. «Yaghny bir motivpen ýsh mәrte aiyp salghan. Ol azday mening liysenziyam alynyp, ýsh birdey attestasiyam toqtatylghan eken. Ony men bilmegem. Tek syrttay «shaqyrttyq, kelmedi!» sheshim shygharyp úra bergen. Taghy bir sheshimde «ayyptalushy Áshirhan Baygózov sheshimdi oqyp kelisimin berdi» dep jazylghanyn oqyp jaghamdy ústay jazdadym» deydi ol.

Kәsipkerding basyna bәle bolyp jabysqan nysan Týlkibas audanyndaghy «Qaynar» sharua qojalyghyna tiyesili mal qorasy bolyp shyghady. Keyipkerding aituynan týsingenimiz, atalmysh qojalyqtyng iyesi Talghat Maymaqov 2015 jyly oblystyq memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasyna baryp salynyp dayyn túrghan qorasyn mal bordaqylau alany retinde tirketpek bolady. Alayda basqarma basshysy Qúttybek myrza «zang ózgereyin dep jatyr, kýte túryndar!» dep Maymaqovty qaytaryp jiberedi. Rasynda aitqanday kelesi yaghny 2016 jyly nysandardy tehnikalyq qadaghalaushy, avtorlyq qadaghalaushy, tapsyrys berushi jәne merdiger qabyldaytyn zang qabyldanady. Búryn basqasha bolatyn. Osydan keyin Maymaqov tirketu ýshin basqarma basshysynyng aldyna taghy barghan. Ol joly Jamashev «zang ózgerip ketti, ózdering merdiger, teh baqylaushy tauyp qoralaryndy qabyldata berinder» dep rúqsat berip shygharyp salady. Osydan keyin «Qaynar» qojalyghynyng iyesi keyipkerimizdi izdep tauyp, maman retinde kómeging kerek dep qolqa salady. «Men qaradym. Qúrylys 2015 jyly ayaqtalghandyqtan keyin jasatqan jospary men APZ (sәulet josparlau tapsyrmasy) bolghan joq. Esesine avtorlyq qadaghaushynyng paydalanugha dayyn degen saraptama qorytyndysy boldy. Sosyn qora-jayyn kórip bәri zangha say bolghan song qabyldau komissiyasynyng sheshimine tehnikalyq qadaghalaushy retinde qol qoyyp bergen edim. Sol jyldyng 21 mausymynda halyqqa qyzmet kórsetu ortalyghyna baryp tirketip júmysyn bastap ketti. Mәselening barlyghy osydan bastalady. Sóitsem, menshik iyesi tirkeu turaly deklarasiyany sәulet-qúrylys baqylau basqarmasyna aparyp tapsyrmaghan. Osyghan aqyry men kinәli bolyp shyghyppyn. Zang boyynsha, ýsh kýnning ishinde búl qújatty tapsyrys berushi atalmysh basqarmagha aparyp tirketui tiyis. Alayda ol mening qúzyryma kirmeytin dýniye. Biraq nege ekeni belgisiz, tapsyrys berushi retinde meni kórsetip aiyppúl salyp otyr. Keyingi isting barlyghynda men «tapsyrys berushi» bolyp kórsetildim».

Osydan keyin Baygózov «zansyz shyqqan sheshimdi jaramsyz dep tanu әri tapsyrys berushi emes ekeninin dәleldemek bolyp sotqa aryzdanady. Biraq aryz qanaghattandyrylmaydy. Isting negizgi motiyvinde Baygózov sol kýii teh baghalaushy emes «tapsyrys berushi» bolyp qala beredi.

Sóitip jýrgende «zansyzdyqqa úryndyq» dep «Qaynar»  qojalyghynyng iyesi Talghat Maymaqov ta Memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasy basshysy Jamashevting ýstinen Shymkent qalalyq mamandandyrylghan әkimshilik sotyna aryz beredi. «Óitkeni olargha da aiyppúl salynghan eken. Avtoryna, qorasyna, iyesi tb dep barlyghymyzgha barlyghy eki jarym million tenge aiyppúl salynady. Olardyng da aryzy qanaghattandyrylmaydy. Osylaysha, tolyq zangha qayshy әreketer bolyp jatty. Zang boyynsha tapsyrys berushi aryz jazsa ghana tekseru kerek. Al mening ýstimnen eshkim aryz jazbaghan. Qújat, saraptama bәri dúrys boldy. Ekinshi bir mәsele, zang búzylghanyn dәleldeytin faktiler de joq edi.  Eshqanday analiz alynbaghan, qoranyng irgetasy atylyp, qabyrghasy tekserilmegen. Ofiste otyryp pәtua shygharyp «Baygózov qabyldaghan nysan jaramsyz» dep qorytyndy jasay salghan. Ýshinshiden adamdy bir bap boyynsha eki mәrte jazalaugha bolmaydy. Búl jerde kerisinshe bir motiv boyynsha ýsh mәrte jaza alyp otyrmyn. Búl zanda joq nәrse. Tórtinshiden, sottyng sheshiminde «Baygózovtyng ózi dauystap oqyp bas tartty delingen tústar bar. Meni shaqyrmasa, sotqa kirmesem, qatystyrylmasam qalay qol qoyamyn? Aytularynsha, 13 shilde kýni maghan sotqa shaqyrtu turaly hat joldanypty. Bir qyzyghy, sotqa kelu merzimi  «8 mausym» dep kórsetilgen. Yaghni, shaqyrtu bir ay ótken song jiberilgen.    Ekinshi mәrte jiberdik degen hatynda da solay: shaqyrtu 8 shilde kýni jiberilgen. Al kelu kýni 18 mausym dep kórsetilgen. Adam týsinbeytin birdene. Qysqasy, sotqa meni qatystyrmaudyng barlyq amaly qarastyrylghan. Keyin birneshe mәrte qayta aryzdandyq. Ekonomikalyq sot qaramady. Azamattyq ister jónindegi sot «is kýshin joyghandyqtan qaraugha jatpaydy» dep keri qaytardy. Ol ras bolsa, sheshimde «kýshin joyghandyqtan aiyppúl tóleu turaly sheshim búzylsyn» dep jazyluy tiyis edi. Ol da joq» deydi aryzdanushy aghamyz.

Aytpaqshy, Oblystyq memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasy әri oblystaghy  memlekettik sәulet-qúrylys baqylau jәne liysenziyalau departamentining basshysy Jamashevtyng qyryna iligip otyrghan Baygózov qana emes sekildi. Sóz arasynda Áshirhan agha  ózi sekildi Jamashevpen sottasyp, әdildikke jete almay jýrgen on shaqty kәsipkerdi tanitynyn aityp qaldy. «Sonyng biri Patima Tәjibaeva degen ýlken adam. Zeynetker. Mýgedek qyz tәrbiyelep otyr. Úzaq jyldar boyy sol Jamashevpen sottasty. Shaghyn kәsibi bar edi.  Ýy aulasyndaghy shaghyn nan pisirip satatyn dýngirshegi bar. Arasynda qymyz satady.  Sol adamgha basqarma tarapynan qysym jasalyp tirkeu qújatynan kinәrat tauyp sotqa aryz berilgen. Ayyppúl salyndy. Sondaghy tapqany ýy aulasyndaghy dýngirshekting jobasy dúrys emes eken. Tórt jyl jýgirip jýrip әreng degende әdildikke qol jetkizdi. Ol dúrys bolmasa nege qabyldanghan? Al ony qabyldaghan Jamashevting ózi emes pe?»

Aytpaqshy, osydan eki jyl búryn ontýstik ónirding biraz sharualary.  Kәsipkerler palatasynyng oblystyq bólimshesi ghimaratynda BAQ ókilderin shaqyryp arnayy brifing ótkizipti. Barlyq telearnalar men gazetter kelip sharualardyng janayqayyn kóteredi. Sol jerde liysenziyasynan aiyrylghan nemese qayta ala almay jýrgen on bes shaqty kәsipker oilaryn ashyq jetkizgen eken. Oblystyq memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasy әri oblystaghy  memlekettik sәulet-qúrylys baqylau jәne liysenziyalau departamentining basshysy Qúttybek Jamashevtyng tarapynan bolyp otyrghan zansyzdyqtar turaly ashyp aitady. Sonymen qatar, basqarma basshysy kәsipkerler men jeke túrghyndargha zansyz shýilikkenshe sapasyz salynyp jatqan memlekettik nysandar men qoghamdyq oryndar jәne trotuarlardy komersiyalyq nysandardan nege tazartpaydy dep ýn kótergen bolatyn. Búl brifingke biz sóz etip otyrghan «Qaynar» qojalyghy ókilderi de kelip qatysady. Alayda esh nәtiyje bolmaydy. Jaghday sol bayaghy jartas kýiinde qalyp, Jamashevting múrty da qisaymastan ornynda qalady. Kerisinshe kóp úzamay qyzmeti ósip ónir basshysy Janseyit Týimebaevtyng ókimimmen oblystyq qúrylys basqarmasynyng basshysy bolyp shygha keledi.

Bolmaghan song biraz kәsipkerler basyn qosyp ishinde «Qaynar» qojalyghy da bar «Sharua jýrgizip, adamdargha júmys tauyp berip jatyrmyz. Alayda sol enbegimiz esh ketip jatyr.  Qalalyq qúrylys basqarmasy tarapynan aiyppúldar salynyp, kedergiler jasalyp jatyr. Jamashevting tirligin tekserudi súraymyz» dep Memleket basshysynan arasha súrap hat ta jazady. «Sonymen qatar, Sol kezdegi Bas prokuror Jaqyp Asanov pen  Preziydent әkimshiligining jetekshisi Ádilbek Jaqsybekovtyng atynan biraz kәsipkerler atynan újymdyq aryz jazdyq. Dәlel retinde 100-ge juyq qújat tirkedik. Bir danasyn oblys әkimi Janseyit Týimebaevtyng atyna da joldandy. Qabyldauyna jazyldyq. Amal ne nәtiyje bomay otyr» deydi Baygózov.

Bir qyzyghy Jamashev osy shudan keyin «Qaynar» sharuashylyghynyng iyesi Maymaqovtyng biraz aiyppúlyn ózi tólep beripti. «Al men әli tólegen joqpyn. Ne ýshin tóleuim kerek? Aqyry is sot oryndaushylaryna berilip qújattarymyzgha qarjymyzgha shekteu qoyyldy. Biraq ol qaulynyng ózin tiriley әli kórgen joqpyn. Zangerimiz baryp ala almay jýr. Kóreyik desek bermeydi, kórsetpeydi. Sonyng saldarynan jalaqy ala almaymyn. Kerek bolsa, eki jyl boldy zeynetaqymdy da ala almay otyrmyn» dep atap ótken ol qúzyrly organ ókilderining qarapayym halyq pen shaghyn biznes ókilderine shýilikkenshe memleketten milliardtap qarjy úrlap jatqandar men jemqorlargha nege jaza qoldanbaydy dep bir kýrsinip aldy. «Biz sekildi kәsipkerler men úsaq týiekter ghana túzaqqa týsetin. Qanshama qarjy ysyrap bolyp,  halyqtyng qyruar qarjysy qoldy ústaghannyng qolynda, tistegenning auyzynda ketip jatyr. Mәselen, 2013 jyly Týrkistan qalasynda 500 adamdyq auqymdy emhana salyndy.  Qúrylys júmystaryna dep 958  mln tenge bólindi. Alayda sol emhananyng jayy súmdyq endi. Suyq, qysta jylymaydy. Tóbesinen su sorghalap túr. Smetalyq qújatta ishi gazablok dep kórsetilgen. Al is jýzinde gipsokartonmen bólingeni belgili boldy. Syrtynyng ózi jay bloktan qalanghan. Zang boyynsha qúrylystan on payyzdyq aqsha aiyrmasy shyqsa qayta saraptama jýrgizilu kerek. Biraq ol jasalmay otyr. Men maman retinde osyny talay mәrte kóterdim. Áli kýnge deyin saraptama jasata almay kele jatyrmyn. Jylyna 30 myng tonna diyzeli otynyn jaghyp otyr. Bәri dúrys jolmen salynghanda 15 myng tonna may ketu kerek bolatyn ol jerge. Qayran halyqtyng aqshasy. Ishing uday ashidy.  Sol sekildi Otyrar audany Shәuildir auylynda 250 adamdyq auruhana salyndy. Sol auruhana әli bitpey jatyp komissiyanyng qabyldauynan ótip ketti. Óitkeni basynda aityp ótkenimdey 2016 jyly qabyldau erejesi ózgergenshe ýlgerip qalayyq degen jymysqy әreket ekenin ishimiz sezdi. Al júmsalghan qarjy súmdyq endi. Bir mlrd 40 mln 879 myng tenge bólindi. Sonday zansyzdyqtargha jol berip otyrghan Jamashev nege jauapkershilikke tartylmaydy. Bir aita keterligi, songhy kezderi jogharyda sәl jylymyq ornap jatyr. Sot salasy men prokuraturagha isker basshylar kelip jatyr. Endigi ýmitimiz Jogharghy sot Tórghasy Jaqyp Asanovta. Joghary sotqa aryz týsirdim. Nәtiyje bolady dep senemin. Al odan qayyr bolmasa ne isterimdi bilmeymin» deydi  Áshirhan Baygózov.

Rasynda elimizding ontýstigi jemqorlyq jaylaghan ónirlerding kóshin bastap túr. Tipten búl jaghdaygha preziydentting ózi keyistik tanytyp ónir basshysy Janseyit Týimebaevqa eden juushy bolyp júmysqa túru ýshin para súraytyn úyatty jaghdaygha jetken oblystyng jaghdayyn rettep, jemqorlyqty toqtatu turaly qatang tapsyrma bergen edi. Al sol Týimebaev myrza basqaratyn ónir býginde qayta qúrylymdanyp, oblys dәrejesi qasiyetti Týrkistangha auysyp jatyr. Qysqasy, preziydentting tapsyrmasyn oryndaytyn sәt kelip-aq túr...

B.Núratay

Abai.kz