Sen bas bolsan, qyzmetshi halqyn ayaq bolady. Qútyp.

Intelliygensiya - tapqa da, partiyagha da kirmeytin, ne bolmasa belgili kәsipqoy­lardyng úiym mýsheleri de emes, ol tipti әleumettik top­qa da jatpaytyn әrtekti, әrtýrli mamandyqtardaghy azamattar jiyntyghy. Sondyqtan onyng qadir-qasiyetin, bolmys-bitimin tek oqyghan bilimdi jannan izdeuding ózi de azdyq etedi. Intelliy­genttik - auyldaghy nemese qaladaghy kez kelgen qarapayym adamnyng boyynan tabyluy bek mýmkin qúbylys. Ol - sonymen birge, ózining tuabitti mәdeniyettiligin bylay qoyghanda, eng aldymen oy men is-әreketin el-júrt, halyq, memleket pen qogham, últ mýddesi ýshin ishki-syrtqy erik-erkindigi arqyly batyl aityp, atqara alatyn AZAMAT. Yaghni, Tolstoy aituyndaghy "Ne mogu molchati" degen úghym-týsinigindegi prinsipshil túlgha.

Sen bas bolsan, qyzmetshi halqyn ayaq bolady. Qútyp.

Intelliygensiya - tapqa da, partiyagha da kirmeytin, ne bolmasa belgili kәsipqoy­lardyng úiym mýsheleri de emes, ol tipti әleumettik top­qa da jatpaytyn әrtekti, әrtýrli mamandyqtardaghy azamattar jiyntyghy. Sondyqtan onyng qadir-qasiyetin, bolmys-bitimin tek oqyghan bilimdi jannan izdeuding ózi de azdyq etedi. Intelliy­genttik - auyldaghy nemese qaladaghy kez kelgen qarapayym adamnyng boyynan tabyluy bek mýmkin qúbylys. Ol - sonymen birge, ózining tuabitti mәdeniyettiligin bylay qoyghanda, eng aldymen oy men is-әreketin el-júrt, halyq, memleket pen qogham, últ mýddesi ýshin ishki-syrtqy erik-erkindigi arqyly batyl aityp, atqara alatyn AZAMAT. Yaghni, Tolstoy aituyndaghy "Ne mogu molchati" degen úghym-týsinigindegi prinsipshil túlgha.

Jalpy, intelliygensiya ókilining intellek­tualdyq (ziyatkerlik) tәuelsizdigi, erik-erkindigi, onyng kóp qarapayym adamdardan basty aiyrmashylyghy - ataq-dәreje, shen-shekpen qughandargha qosylmaytyn, solardyng soyylyn soqqandy bylay qoyghanda, sózin sóilemeytin IMANDYLYGhY. Al iman - Alla berdi qúbylys. Osynshama qadir-qasiyetke ie adamnyn, yaghny intelliygentting maqsat-múraty, ústanym-tújyrymy, baghyt-baghdary nede? Qanday jaghday, nendey is-әreketterde kórinedi? Jalpy, qazirgi Qazaqstan jaghdayynda intelliygensiya ózi ómir sýrip, aralasyp jýrgen qoghamynyng janashyry bolu arqyly últtyn, el-júrttyng qorghaushy kýshi bola aluda ma?

Búl jerde qazaqta shyn mәn-maghynasyndaghy intelliygensiya bar ma degen súraq jýrmeydi. Óitkeni, ol bar. Endeshe, olardan últ mýddesi ýshin ne atqaryp, qanday is-әreketter jasap jatyr dep súraluy tiyis. Sebebi, qazaq intelliygensiyasy qazirgi kezdegi mәdeniyetter men órkeniyetter qaqtyghysynyng sharyqtau shyny GhALAMDASTYRU ótinde túr. Arqany kenge berip, oilanyp-tolghanugha merzim qysqa, uaqyt úshqyr. Álemdik-ekonomikalyq materialdyq daghdarysty bylay qoyghanda, ruhaniy-mәdeny túiyqqa tirelerdey kýiding ózi býkiladam­zattyng basyn tau-tasqa úrarday kýige týsirgen. Onyng qasynda QAZAQ - qúrtaqanday ghana, egemendik pen tәuelsizdikting dәmin jana tatqan el-júrt. Endeshe, últ intelliygensiyasyna týser salmaq ta auyr. Osy tústa "әkeler men balalardyn", yaghny úrpaq jalghastyghy últtyq túrghydan ýndese me? Ýrdis jalghastyghy ýzilgen joq pa? Yaghni, arydan tartpay-aq, beriden qaytar­ghanda últtyq intelliygensiyanyng qaymaqtary Bókeyhanov, Baytúrsynov, Mústafa Shoqay, Mirjaqyp Dulatov sekildi alashtyqtardyng enbegi esh bolmay, biz qazirgi ózin intelliygent sanaytyndar, olardyng aityp-jazyp qaldyr­ghandarymen, is-әreketterining ýrdisterin ýzip alghan joqpyz ba? Tәnirlik senim-nanymnan bastalyp, músylmandyq-imandylyq negizben úshtasqan qazaqtyng últtyq-memlekettik ýzip jalghanghan tәuelsizdigi men egemendigi bayandy bolu jolynda intelliygensiya ne istedi, ne isteui kerek? Eger ol qazaq halqynyng moynyna mingen erke úl-qyz, oqyp-toqyghanyn paydalanyp, qol jetkizgen ataq-dәreje, shen-shekpenimizdi maldanyp, masyl­gha ainalghan jandar bolsa, onda intelliygensiyadan ne payda? Qazir qarapayym halyq intelliygensiyadan batyl is-әreket, jariyaly da ashyq jýrgizilgen demokratiya baghyt-baghdaryndaghy últtyq ýrdiske negizdelgen iydeya kýtedi. Eger halyq, onyng ishinde últ "qaranghy", "qauqarsyz", "kómbis", "mәngýrt" bolsa, oghan intelliygensiya kinәli. Ol onyng últqa kóshbasshy bola almauynan. Qatty bolsa da aitayyq, últty týzey almasa, ol - intelliygensiyanyng sorlylyghy. Qazirgi halyqty, jalpy qazaq qoghamynyng namysyn óltirip, jemqorlar men paraqorlar, alypsatarlar, jaghympazdar men jaltandar, ruhqa qaraghanda materialdyq qúndylyqtargha den qoyghandardyn últty, memleketti, onyng RUHANY jәne MATERIALDYQ qúndylyqtaryn talan-tarajgha salyp, kókpargha ainaldyruy - sonyng kórinisi. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde Júban Moldaghaliyev, Aldan Ayymbetov siyaqty birli-ekili intelliygensiya ókilining bas kóteruinen basqa is-әreketke barmay, sol kezde oyanghan ar-ojdan, namysty býgingi kezde jer etuimiz de soghan sayady. Keshegi Malovodnyidaghy sheshen, Enbekshiqazaq audanyndaghy úighyr jәne Týlkibastaghy týrikter oqighasyndaghy namysty bermegen últ ókilderining jastaryn sottatyp, jerge qaratuymyzdan bastap, "aghayyndy ókpege qisa da, ólimge qimaytyn" qadirli qasiyetti attap ótip, últtyq intelliygensiyanyng ozyq ókilderi Altynbek Sәrsenbayúly men Zamanbek Núrqadilovti suyq qolgha attyryp, ómirden ótkizuimiz de - ziyalylardyng әlsizdigi, satqyndyghy. Ony aitasyz, tipti Almaty qalasyn kóp jyldar boyy biylegen Hrapunov siyaqtylardyng týrmede otyrmay shetel auyp ketuining ózi de biylik basyndaghy intelliygensiyanyng qauqarsyzdyghynan. Qazirgi qazaq intelliygensiyasynyng boyyn NEMQÚRAYLYLYQ jaylaghan. Al, nemqúraylylyq "dosynnan qoryqpa, azar týbi satyp keter, jauynnan qoryqpa, azar týbi atyp keter, qoryqsang da nem­qúraylylyqtan qoryq", óitkeni, ol - "satyp ta, óltirip te" ketetin qúbylys. Qazirgi bizding intelliygensiyanyng boyyndaghy eng basty kemshilik sanalatyn dertting biri sol nemqúraylylyqta jatyr.

Mústafa Shoqay: "Últtyq ziyaly dep kimderdi aitamyz? Bir qaraghanda jenil kóringenimen, shyn mәninde búl súraugha dúrys jauap qayyru onay emes. Oqyghan, tәrbie kórgen adamnyng bәrin ziyaly dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan últtyng "últtyq ziyalysy" qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdinshe, belgili bir múrat-maqsattardyng sonynda jýrgen jәne sol belgili múrat-maqsattar tóniregine jinalghan oqymystylardy ghana ziyaly dep aitugha bolady. Últtyq ziyalylar qataryna tek óz halqynyng sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik damuyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ghana kire alady" dep kesip-pishedi de, "ziyalylardyng mindeti úly da qasiyetti boluy sebepti óte auyr" degen týiinge keledi. Bizdinshe, búdan artyq aitudyng ózi esh mýmkin emes. Intelliygensiya qazaq ómirine, últ tarihyna iydeyalyq-sayasy túrghydan aralasyp, ony qalyptastyryp qana qoymay, oghan evolusiyalyq jolmen damuyna yqpal etui tiyis. Kez kelgen úly últ, beynelep aitqanda, jan retinde ózining memlekettik tәnin qalyptastyrugha tyrysady jәne ózining memleketting jany ekenin sezinedi.

"Halyqty últ dengeyine kóteru, yaghny ony jat ýstemdikting tepkisinen qútqaryp óz mekemelerine iye, tәuelsiz bir jeke túlghagha ainaldyru syndy negizgi maqsatqa jetu ýshin últtyq ziyaly qa­uym men ol ózi tәn bolyp otyrghan halyq búqarasy arasynda bir ortaq sana boluy tiyis. Mine, osy sanany aiqyndau, yaghny halyq tilegin dúrys jәne anyq bir formagha keltiru, atalghan maqsatqa jetu ýshin is pen әreket baghdarlamasyn jasau - ziyalylardyng mindeti. Ziyalylar qauymy ózderining tarihy mindetining mýddesinen shyghu ýshin ne isteuleri kerek? Álbette, tek jýktelgen mindet­terdi atqarumen ghana shúghyldanu jetki­liksiz. Ziyalylar óz halqyna qyzmet etu­din, halyqpen ortaq til tabysa bilu­ding neghúrlym tiyimdi joldaryn taba biluleri tiyis", - deydi Mústafa Shoqay taghy da. Tәuelsizdigimizdi jariyalaghanymyzgha da jiyrma jylgha juyq uaqyt boldy. Alghashqy jas­qanshaqtay basyp, jaltanday qaraghan әdetimiz kelmeske ketetin de mezgil jetti. Endi qazaq óz intelliygensiyasynan últtyq SÓZ ben últtyq IS-ÁREKET kýtedi. Qúdaygha shýkir, SÓZ týsinetin, ony IS-ÁREKETKE asyratyn últtyng tili qysqaryp, bilek-qarymy tartylyp qalghan joq, әzirshe. Býgingi qiyn-qystau, tyghyryqqa tirelgendey kýy keshken qazaq kýnnen-kýnge shyndalyp, shymyrlanyp keledi. Býginde oghan sol últ intelliygensiyasynyng qasiyetti de, kiyeli SÓZI, әri naqty da ornyqty IS-ÁREKETI qajet. Jogharydaghy Mústafa Shoqay sózi de sony menzeydi.

Qazaqstan memleket retinde ózining últtyq SÓZIN aityp, últtyq IS-ÁRE­KETIN kórsetpese, eshqanday valutalyq qordyng da, eshqanday da nesie men zaem­nyng da kómegi mәngilik azyq bo­la almaydy. Ol uaqytsha "kóz jasynyn" kóri­nisi, jetim-jesirge úsynylghan ayaushylyqtyng belgisi, "almaqtyng da salmaghy bar" degen qaghidanyng aighaghy bolyp qana qalady. Ayta berdi, qazaq baylyghyn erkin iyelenip, eshqanday jazagha tartylmay shetel asyp ketken Hrapunov sekildi sheneunikterding SÓZI men IS-ÁREKETI ýilespey, ongha baspady. Nege olardyng sonynan býginde qonyraulatyp, nege artynan sóz boratamyz? Óitkeni, olar últtyq SÓZ ben últtyq IS-ÁREKETKE senbedi, oghan barmady. Ózderining qúlqyn toltyrarlyq, ózderinshe sheksiz, tausylmaytynday kórinetin "qoldyng kirine" sendi. Sondyqtan da, olar sekildi adamdar últ ruhyn kóteretin últtyq telearnalargha, kýndelikti merzimdi basylymdargha nazar salmaydy. Qazaqtay júrttyng әdet-ghúrpyn, salt-dәstýrin, sana-sezimin, ómir sýru jýiesin búzatyn kýiretushi kýshting kózi - últtyq emes, әri beytopyraq basylymdargha, telearnalargha kómek berdi. Al, kosmopolitter men nigiliys­terdin, beytopyraq keybir kýiretushi kýsh - belgili bir top, ýlken halyqtyng ishindegi az últ ókilderining últtyq topyraqqa negizdelmegen batysshyl, jalpyhalyqtyq SÓZDERI men IS-ÁREKETTERIN qaydan da, qashanda da merzimdi basylymdar men tele-radiolardan kýnde estip, bilip jatyrmyz. Qazirgi últtyng "myltyqsyz maydan" ótinde qaluynyng da syry sonda. Sondyqtan, qazaqqa ózindey qarapayym, oryndalugha keletin, imandylyqqa negizdelip, últtyq ar-ojdan, janaryp-jasarghan últtyq әdet-ghúryp, salt­-sana arttyratyn memlekettik, qoghamdyq qozghalystaghy, әri kýndelikti túrmys-tirshilik ainalymyndaghy últtyq SÓZ ben últtyq IS-ÁREKET kerek. Ata zanymyzdan bastap, kýndelikti ózgertilip, tolyqtyrylyp jatqan zandarymyzgha deyin osy baghyt-baghdarda dayyndalyp, qabyldanyp jatsa, núr ýstine núr. Olardy kim aityp, iske asyrady? Áriyne, aldymen últtyq intelliygensiya. Eger qazaq qansha biyik bolsa, onyng ainalasyna shoghyrlanghan últtar men úlystar da sonshalyqty biyikke kóteriledi. Qazaqtar Qazaqstanda fransuzdardyng Fransiyada, ispandyqtardyng Ispaniyada, aghylshyndardyng Angliyadaghy sanyna qaraghanda әldeqayda artyq. Soghan qaramay, atalghan memleketter ózderin unitarlyq, últtyq memleketpiz deydi de, al biz bolsaq, kópúltty el sanatyna jatamyz. Áriyne, bizding memleketimizding kóp últtan túratynyna eshqanday kýmәn joq. Biraq, ol bizdi unitarlyq, últtyq memleket qúqymyzdan aiyrmauy kerek qoy. Al endi әleumettik iydeyagha kelsek, onyng negizi tegin bilim men densaulyqty tegin emdeuden bastaluy tiyis. Eng ary ketkende olar kez kelgen adamgha qol jetkizerliktey dәrejede bolsa. Búl últty keleshek әleumettik tensizdikten saqtar edi. Deni sau, bilimi jan-jaqty últ eshuaqytta jerde qalmay, ózining últtyq SÓZI men últtyq IS-ÁREKETIN dәleldey alady. Últtyq jәne әleumettik qúndylyqtardyng negizderi de sonda. Sonymen birge Qazaqstan - imangha negizdelgen músylmandyq jolyndaghy el-júrttyng mekeni. Qazaqtyng salt-dәstýr, әdet-ghúryp, sana-sezimi de imandylyq pen músylmandylyqqa qosa o basta Tәnirlik negizde qalyptasqan. Endi biz sony syrttan kelip, syrttan te­li­nip jatqan diny aghymdar men mentaliy­tetimizge jat moralidyq túrmys-tir­shilik, әdet-ghúryp kórinisterinen qorghauymyz da saqtauymyz kerek. Mine, basty mәsele osy. Qúday eki jikke bólingen aghayyn arasyndaghy dini, iydeyalyq qayshylyqtardan saqtasyn. Onyng arty qayda aparyp soghary barshamyzgha belgili.

Últtyq jәne memlekettik jaghdaydaghy ómirding kózi әri qozghaushy kýshi jeke túlghalardy dayyndaytyn, olardyng mol mýmkindikterin tolyq ashatyn demokratiyalyq iydeya. Ol demokratiya - dala, últtyq demokratiya ýlgilerin bo­yyna sinirip, sol arqyly әlemdik demokratiya ýlgisine ózining keskin-kelbet, bet-pishin, bolmys-bitimin joghaltpay úlassa. Osynau qasiyetter key tústarda kezdesetin últtyq nemqúraylyqtan arylugha beyimdeydi, tәrbiyeleydi. Al qabdi­rahmanovshyldyq pen esimshildik, sýley­menovshildik jәne "jana últ (qazaqstandyq últty aityp otyr - A.Á.) qalyptastyru maqsatyna qazaq etnosy dәrmensizdikpen kiriskenin...", "jana memleket qúru kezinde mindetti týrde jana últ qalyptastyru mindeti túrady" dep sayraushy erghalishyldyq etek alghan demokratiya men sóz qazaqty úshpaqqa shygharmaydy. Últ abstraksiyaly adam qúqy men zandylyqtardan arylyp, olardy naqty qazaqty qorghaytyn qúndylyqtar retinde últtyq SÓZ ben últtyq IS-ÁREKET arqyly jýzege asyruy tiyis.

Kez kelgen mәsele aldymen memleket, onyng kindik últynyng maqsat-mýddesi negizinde qaralyp, sheshilui tiyis. Ony aitasyz, berisi Kenestik kezennen bastap Qazaqstandy kimderding basqaryp, olardyng qalay basqarghanyn da tarihtan bilemiz. Olardyng sózi men is-әreketterine de qanyqpyz. Búl bizge tarihy sabaq boluy tiyis. IYә, kýndelikti isher tamaq, kiyer kiyim qazaqstandyqtardyng qay-qaysysyna da jat emes. Sondyqtan da, songhy jyldardaghy el kórip, jer shaludan bayqaghanymyz, últymyz birtindep ense kóterip keledi. Yaghni, olar qazir kókte Qúday, sonan keyin ózderine senu kerektigin jaqsy bilip, sezingen. Endeshe, qazir qazaqqa - últ intelliygensiyasynyng últtyq SÓZI men últtyq IS-ÁREKETI auaday qajet. El kórip, jer shaludan taghy bir bayqap, kónilge týigenimiz, últtyng qúlaghy týruli, kózi tiguli, bilek-bitimi men bilek qarymdary sony kýtude. Oghan últ intelliygensiyasy neghúrlym erte kirispese erteng kesh, óte kesh bolady. Eger býgin últ intelliygensiyasy ózining últtyq SÓZIN aityp, últtyq IS-ÁREKETIN jýzege asyrmasa, onda ony erteng ózgeler aityp, ózgeler jýzege asyrady. Aqparattyq kenistik jәne demogra­fiya­lyq ahual jaghdayyndaghy Qazaqstannyng býginin oilau onyng ertenine degen jauapker­shilikti arttyrady. Mysaly, demografiyalyq jaghdaygha kóz salayyqshy.

Esterinizge salayyn, itti óltiru ýshin oghan udy ne dәrini nangha, bolmasa etting arasyna salyp beredi emes pe? Ony jegen it ә degende jýrek jalghaghanymen, kele-kele óletini belgili. Keybir syrttan telinip jatqan jaylardy kórgende osy bir kelensiz kórinis eriksiz kóz aldyma keledi. Múny men nege aityp otyrmyn? Bayqasanyzdar, songhy kezderi "reproduktivtik densaulyqty qorghau", "reproduktivtik qúqyq", "jynystyq qauipsizdik", "bala tuudy josparlau", "jynystyq tәrbiye" sekildi Batystan telingen tirkester men terminder keng óris alyp jatyr. Mine, osynday jaylardy últtyq intelliygensiyagha jatatyn maman-dәriger, professorlar men doktorlar qarapayym halyqqa nege týsindirip bermeydi?

- "Reproduktivtik densaulyqty qorghaugha" kiretinder - aborttar jәne t.b.

- "reproduktivtik qúqyqqa" jatatyndar - sol aborttyq qúqyq jәne balalardy mektepten "jynystyq qatynasqa tәrbiyeleu" jәne t.b.

- "Jynystyq tәrbiye" - jasóspirimderding sanasyna bala tuudan bas tartudy siniru, jynystyq qatynastyng qyr-syry men aborttyng joldaryn ýiretu.

- "Anany tuudan qorghau" bir bala bolsa da sapaly bolsyn prinsiypine negizdelgen baghyt-baghdar.

Bayqap otyrsyzdar, kezinde "Bir qozy artyq tusa, bir tal jusan artyq ósedi" nemese "Bir adam ómirge kelse, óz rizyghy birge keledi" degen prinsipte ómir sýrgen últymyzgha jogharydaghy syrttan telingen jaylar qanshalyqty әser etip jatyr. Sony týsindirip beretin maman últ intelliygenti qayda? Nege ýndemeydi? Olar qanshalyqty ýnsiz qalsa, últty qúraytyn keler úrpaqtyng obal-sauaby da solardyng moynynda. Al, múnday auyr synnan ótu ýshin qazaq endi últ retinde úzaqqa sozylghan shәkirttikten ózge últqa ýlgi bolarlyqtay ústazdyq dәrejesine kóterilui tiyis. Endeshe, orys tarihshysy N.M.Karamzinnin: "Oqu jaqsy әri oqu kerek te, biraq mәngi shәkirt bolyp qalu adamgha da, halyqqa da qasiret", - degen sózin qazaq últ retinde de, әrbir kókirek kózi ashyq azamat últ intelliygenti retinde de ýlgi tútpasa bolmaydy. Mine, osy kezde últ intelliygensiyasy últtyq SÓZ aitpay, últtyq IS-ÁREKETKE barmay irgeli el bolyp, órkeniyetti memleketter qataryna qosyla almaymyz. Qosyla qalghanda da últtyq bolmys-bitimi joq, jalpyhalyqtyq ýlgige say, tólqújatynda aty-jóni kórsetilmegen qazaqstandyqtar ghana bolyp qosylamyz. Qazirgi topan aqparattar tas­qyny iydeya jәne iydeologiyalarmen birge әrtekti diny aghymdardyng ishtey de, syrttay da qaqtyghysy qazaqty irgeli el etemin degen әrbir últ intelliygensiyasynan so últtyq SÓZ ben últtyq IS-ÁREKETTI kýtedi. Osy tústa belgili orys filosof-tarihshysy P.Florenskiydin: "Ókiletti basqaruy bar memlekettegi búqaranyng sayasy erkindigi búqarany aldau jәne sol búqaranyng ózin-ózi aldauy bolyp tabylady... Ókiletti basqaru kezdeysoq toptardyng biyligine jәne jalpygha birdey sat­qyndyqqa, al baspasózdi jalghan sói­leuge iytermeleydi" degen pikir-tújyrymyna iyek artqymyz keledi. Óitkeni, múnda tómende tilge tiyek bolatyn jaygha qatysty syrdyng bir úshtyghy bar. Shynynda da, biz qazir jogharyda keltirilgen pikir tújyrymdaghy kónil-kýy men is-әreketti bastan keship jatyrmyz. Býginde ne kóp, partiya kóp, taghy ne kóp, gazet kóp. Kóp... kóp... Al, olardyng sapasy qalay? Ústanghan baghyt-baghdarlary men maqsat-múrattary qoghamdyq, memlekettik, últtyq mýddesinen shygha ma? Olardyng qay-qaysysy bolmasyn ózinshe shyryldap shyndyq aitady, ah úryp aqiqatqa jýginedi. Biraq, sonyng kóbisi ótirik, kóbisi demagogiya, bossózdilik, abstraksiya... Olardyng qozghaushy kýshi - últtyq sóz ben is-әreketten ada INTELLIYGENSIYa. Sol últ, qogham, unitarly memleket mýddesin kýiretuge birden-bir yqpal etip jýrgenderding qatarynda lumpender bar. Olar da ózderin intelliygenttermiz deydi. Eger, intelliygent úghymyna jogharydaghy alghan bilimi tarapynan kelsek, shynynda da, olar intelliygentter. Sondyqtan, biz osy bir qasiyetti úghymgha birjaqty "bilimdilik" talap-tileginen kelmeuimiz kerek eken. Lumpender beyúltshyl, ózining tughan mәdeniyeti men órkeniyetinen, әdet-ghúryp, salt-sanasynan, dil men tilinen qol ýzgender. Olarda satqyndyq basym. Yaghni, olargha qoghamdyq, memlekettik, últtyq maqsat-mýddedegi biylikti esh senip tapsyrugha bolmaydy. Býginde biylik basyna úmtylyp jýrgen, tipti, liyberal-reformator intelliygent ókilderining kópshiligi sol dәrejedegi adamdar. Olar baylyqqa jetken qol, biylikke de jetedi dep oilaydy. Jәne ony halyqpen birge jasap jýrmiz dep te kónil to­yyndyrady. Ókinishke qaray, olardyng halyqtan qol ýzip ketkeni qashan. Mine, sondyqtan da biz intelliygensiya men halyqtyng arasyndaghy baylanys býginde ýzilgen desek, artyq aitqanymyz emes. Qoghamnyng bay men kedey bolyp tapqa bólinuining de syry sonda. Bizde qazir keybir ózin intelliygent sanaytyndar óz ata-baba tarihynan kende qalyp, ózindegi bardy qanaghattanbay әldeqaydan әldebir adamdardan (bizding jaghdayda, Batystan), ózin bedeldi sanaytyn úiymdardan әleumettik-qoghamdyq, aita berdi sayasy silkinisti kýtedi. Qazaq taghdyry Feniks qúsqa úqsas. Sondyqtan, últtyq iydeyany alystan izdep, ton pishpey, sol qazaqtyng ózinen izdeuimiz kerek. Ataqty graf M.Speranskiy (Sibir general-gubernatory - A.Á) patsha aghzamgha jazghan qyzmettik hattamasynda qyrghyz-qaysaq dalasynda sekseuil degen ósimdik ósetinin aita kelip, ony bir-birine úryp jaratynyn tilge tiyek etedi de, qyrghyz-qaysaqtyng ýsh jýz, rugha bólinetindigin mәlimdey kele, olardy basqarudyng onay joly bir-birine aidap salyp, әlgi sekseuildey syndyryp tútastyghyn búzugha bolatynyn jazady. Mine, sol kezden bastap patshalyq Resey men úly Qytaydyng qazaqty bir-birine aidap salu prinsiypin ústanuy búrynghydan da kýsheye týsti. Sóitip, qazaq sonau birinshi Petrden bastap býgingi kýnge deyingi aralyqta "birin-birine úryp jaru" ústanymynyng qúrbany bolyp, ol kele-kele qazaqtyng óz arasyndaghy dertke ainaldy. Sonymen, әlgi dert býginde asqynyp biz qazaqstandyqpyz, qazaqstandyq últpyz degen jaghymsyz týsinik qalyptastyryp, qazaq dalasynyng jәne qazaq últynyng ótkeni jәne bolashaghy joq, bizderdi býgingi kýn ghana toptastyryp, baylanystyryp túr degen úghymgha deyin jetti.

Biz tolyqqandy intelliygenttik tek-tamyrymyzdy qay kez-kezennen tartuymyz kerek. Múhamedsalyq Babajanov pen Sh.Uәlihanov zamanynan ba? Álde odan da әri nemese berigirektegi M.Shoqay, A.Baytúrsynov, Á.Bókeyhanovtan órbituge tiyispiz be? Múny aityp otyrghanymyz, qazaq intelliygensiyasynyng jany, sana-sezimi qazaqtyng últtyq tarihiy-tabighy taghdyrynday qayshylyqqa toly jaghdayda qalyptasty. Ayta berdi, ol Kenes Odaghy kezindegi 20-30-jyldardaghy últtyq keskin-kelbet jәne sana-sezimdegi memleketshildigi, diny ústanymy, últshyldyghynan kele-kele aiyrylyp ta qaldy. Qazaq intelliygensiyanyng minez-qúlyq, sana-sezimi men týisigi әrtýrli ishki jәne syrt­qy faktorlar әserinen qalyptasqan. Ásirese, Kenes Odaghy kezinde syrtqy faktordyng róli erekshe boldy da, ishki faktor birte-birte týngi janghan balauyz shamday óshe berdi. Sondyqtan da, qazirgi qazaq intelliygensiyasynyng tabighiy-tarihy týisigi jәne de sana-sezimi, әlsiz. Óitkeni, ol qazaqtyng basynan ótken tolqyn-tol­qyn tarihiy-әleumettik, sayasiy-qoghamdyq kezen-kezdi bar bolmysymen qoryta almay, solardyng astynda qalyp, qiyn-qystau kezennen kóz asha almay keledi. Qazirgi halyqaralyq jәne әlemdik jaghdaydaghy kelensiz qúndylyqtardyng elimizge enteley enui - sonyng aighaghy. Endeshe, búl - qazaq intelliygensiyasy ótkennen esh sabaq almaghan degen sóz. Kenes iydeolo­giyasy men iydeyasy qazaq intelliygensiyasyn ýsh jaghdayda kýiretti nemese daghdarysqa úshyratty. Birinshi, ishtey ruhany mýgedek etip qalyptastyrsa, ekinshi, syrttan telingen jatjúrttyq tәlim-tirbie arqyly intelliygensiyany óz últynan qol ýzdirdi. Osydan keldi de últtyq intelliygensiya biylik aldynda qúrday jorghalaytyn jasqanshaq bolyp qalyptasty. Sondyqtan da, intelliygensiya qazir klassikalyq "Kim kinәli?" emes, "Ne isteu kerek?" degen súraqtar tónireginde is-әreketke kóshetin oy qozghaugha tiyis. Últtyq iydeyany da osy tústan izdeuimiz kerek. Eger biz qazirgidey, әlde bireuler sekildi memleketimizdi birtútas unitarlyq, últtyq memleket demey, "my - ne mononasionalinoe gosudarstvo" jәne kópúltty respublika dep aidarlay ýkilep, әspettep jatsaq, últtyq sóz ben is-әreket kimge kerek? Mysaly, Reseyding әlemdegi ornyn saralay otyryp, marqúm orys synshysy, әri tarihshy-filosofy Vadim Kojinov: "Resey últtyq memleket emes, kontiynent", - dese, onyng qandasy A.Dugin pravoslaviyege negizdelgen orys shovinizmin nasihattaytyn Euraziya iydeyasyn úsynady. Al, olardyng birde-bireui bizdi ainalyp ótpesi taghy anyq. Endeshe, bizge qanday últtyq iydeya kerek?

Men Qazaqstandy qazaqsyz kóz aldyma eles­tete almaymyn. Sol últ qazir aqparattyq jәne etnodemografiyalyq maydannyng ótinde túr. Últtyq sóz ben is-әreket bizge sol maydanda ózgeni qorlap, ayaqasty etpey ózimizding últtyq mýddemizdi qorghap qalugha erekshe kómekteser edi. Memleketimiz býginde auyr-jeniline qaramay belgili bir naryqtyq kezennen ótti. Endeshe, qazir bizge sol naryqqa layyq últtyq intelliygensiya men últtyq sóz ben is-әreket kerek. Intelliygensiya, aldymen memleketimizding demografiyalyq jәne aqparattyq-sayasy tehnologiyasyn qazirgi zamangha say últtyq negizde órgizu arqyly, últtyng tәni men ruhyn, materialdyq jaghdayyn teng dәrejede damytugha atsalysuy tiyis. Al býgingi kýnge deyin aman kelgen dәstýrli, әri qayta qalypqa keluin kýtken últtyq ruhany qúndylyqtarymyz jana maghyna-mәndegi, sonan son, әrtýrdegi qayta qúrylghan materialdyq-praktikalyq qyzmet pen ekonomikalyq reformalargha bastama bolmasa bolmaydy. Ol ýshin shygharmashylyq-intellektualdyq kýsh-jigerdi jinaqtaugha tiyispiz. Ony jinaqtau ýshin jogharyda tilge tiyek etken lumpenderge jol bermeuimiz kerek. Al, lumpender - tughan mәdeniyetinen qol ýzgen adamdar, biraq, olarda intellekt joq deuge bolmaydy. Bar. Biraq, olar últyna jat júrttay qaraydy.

Jalpy, últtyq iydeya men iydeologiyanyng oryndaluy úzaq prosess, al últtyq sóz ben is-әreketke batyl baru odan da auyr. Olardy últtyq intelliygensiya qalyptastyrady. Al Qazaqstanda intelliygensiyanyng tórt toby bar. Olardyng birinshisi - taza qazaq tilinde sóilep, ózge tilderdi jaqsy mengergender; ekinshisi - basqa tilderdi jaqsy bilip, óz tilin shala-sharpy iygerip, nemese odan tipti maqúrym qalghandar, ýshinshisi - orys intelliygensiyasy, tórtinshisi - ózge úlystar men últtardan qúryl­ghan intelliygensiya ókilderi. Mine, solardyng songhy ýsheui - últtyq iydeya men iydeologiya­nyng qalyptasyp, últtyq sóz ben is-әreketting memlekettik-eldik, qoghamdyq-sayasy ómirge qoyan-qoltyq aralasuyna barynsha kedergi keltiretinder (Ekinshilerding búl mәsele de sózi de, is-әreketi de aumaly-tókpeli boluy mýmkin - A.Á). Óitkeni, olar atalghan qúndylyqtar etek alyp ketse, biz ekinshi sortty intelliygensiya ókilderi bolyp qalamyz dep qorqady. Sondyqtan, olardy qalyptastyryp, ony odan әri damytu jolynda bar salmaq birinshilerge týsedi. Áytpese, atalghan qúndylyqtardy qalyptastyru sonshalyqty qiyn mәsele emes. Endigi SÓZ DE, IS-ÁREKET te intelliygensiya tarapynan boluy tiyis.

Amanhan Álimúly

http://www.zhasalash.kz/saraptama/3925.html