(Álimhan Ermekov)

(Álimhan Ermekov)

Á.Ermekov (jalghasy): "Ol kezde jauapty qyzmetkerlerding arasynda, partiya mekemelerinde: "Qazaqstandy Ortalyq Aziya federasiyasynyng qúramyna qosady eken-mys. Sóitip Qazaqstan odaqtas respublikanyng dәrejesine kóshedi eken-mys" - degen qauesetter shyghyp jýrdi. Búl ýshin Qazaqstannyng soltýstigindegi orystar qonystanghan audandarda mejeleu júmystary jýrgizilui tiyis eken. Osy mәsele jóninde qúramynda: Moskvadan kelgen Ejov, Ólkelik Komiytetten Sәduaqasov, Memlekettik josparlau mekemesinen men bar - arnayy komissiya qúryldy. Men óz pikirimdi Ejov joldasqa ashyq týrde: Orta Aziya federasiyasyna Qazaqstandy qosyp, soltýstik aimaqtyq shekarany mejeleu sharuashylyq mýddesi túrghysynan da, mәdeny baylanys túrghysynan da payda әkelmeytinin aittym...".
IYә, búl ýlken dauly jәne shetin mәsele. Qanday da qúramda bolmasyn qazaq júrtynyng dili mýslimy shyghyspen sinisip kete almaytyny anyq edi. Eger búl jospar jýzege assa, onda orystardyng ejelgi armany oryndalyp: soltýstik shyghystaghy Shyghys Qazaqstan, Semey, Aqmola, Qyzyljar, Kókshetau, Qostanay, Aqtóbe oblystary - Reseyding qúramynda; al Almaty, Taldyqorghan, Taraz, Shymkent, Qyzylorda oblystary - Ózbekstannyn, Manghystau týbegi - Týrkmenstannyng qúramynda qalghan bolar edi. Semey guberniyasyn S.Sәduaqasov zorlyqpen Qazaqstannyng qúramyna qosqan edi. Endi taghy da N.IY.Ejovpen joldary jolyghysty. Tarihshy D.Amanjolova ainalymgha jibergen qújattargha sýiensek, 1924 jyly Qazaq Ólkelik partiya komiytetining úiymdastyru bólimining mengerushisi, 1925 jyly 3-hatshy mindetin atqarghan Ejov ózining 1925 jyly V.M.Molotovqa jazghan hatynda:
"Búl toptar Stalin joldastyng songhy sózinde ajyratyp aitqanynday auytqushylyqtargha jatatyn bolsa, jartylay ghana kesiri tiyer edi, onda osy toptardy ózara jikke bólu sayasaty arqyly kýres jýrgizu әldeqayda jenilge týser edi. Mening oiymsha, osy toptardyng әrqaysysymen bir baghytta júmys jýrgizip, olardy bir-birine qarsy qoy arqyly partiyalyq arnagha týsirgen dúrys... Sóitip olardyng arasyna jik sala talqandap, qyzmetten shettetip, Mәskeuge jiberip, onda №2 Qazaqstan úiymdastyryp, isti ongharu kerek", - degen (sonda, 281-bet) úsynys jasaghan.
Semeylikter "Kene", "Býrge" dep atap ketken N.IY.Ejov ózining osynday taqys әdisin shekaralyq mejeleu júmysynda da qoldanyp, el arasyna qaueset taratyp, arandatushy kommunister arqyly ontýstik oblystardaghy túrghyndardyng arasyna iritki saldy. Mysaly Sarysudaghy tamalar - Týrkistangha, taraqtylar - Qazaqstangha qaraymyz desip barymtalasyp, aqyry bәri de Butyrka týrmesining "tórinen oryn aldy". Sol Ejovpen qyzmettes bolghandyghyn da tergeushilerding aldyna kuә etip tartty:
Á.Ermekov (7-qarasha kýngi jauaptyng jalghasy): "...20-jyldan 24-jylgha deyingi Semey guberniyasyndaghy shaghyn qaladaghy - Qarqaralydaghy II basqyshtaghy mektepting mengerushisi bolghan kezdegi qyzmetim - basmashylar kóterilisine qatysqandyghymnyng aighaghy retinde tanylyp, maghan 59 baptyng 3-tarmaghy boyynsha aiyp taghylypty. Kontrrevolusiyalyq úiymgha qatysqandyghyma qanday әreketim aighaq bolghanyn bilmeymin. Al partiya men kenes qyzmetining sharalaryn búrmalap paydalanugha tyrysty delinip, 58-baptyng 7-tarmaghy boyynsha taghylghan aiypqa keletin bolsam, onda men naqty adamdardy kuәgha tartamyn jәne olardyng birazy Moskvadaghy ortalyq mekemelerde isteydi, mysaly Semey men Qyzylordada - Dosovpen, Ejovpen, bankte - Balpaevpen, Halyq komissarlary kenesinde (josparlau komiytetinde) - Núrmaqovpen, qazaq uniyversiytetinde qazir MGU-de dekannyng orynbasary bop jýrgen - Mansúrovpen birge istedim..."
Búdan әri osy oiyn damytqan. Ejovtyng ol tústa qyzmet baspaldaghymen órlep, Mәskeudegi qúqyq mekemelerining tútqasyn ústap, qandy qol shengelin qomdap kele jatqan kezi. Alghashqy jazalu sharalarynyng qúrbandyghyna Semeydegi "ejelgi jaulary" Halel Ghabbasov pen Jýsipbek Aymauytov ilindi. Tura osy maghynalas hatty taghy da eki ret kóshirip jazypty. Biraq ta tiyisti jerine joldanbay, iske tiguli kýiinde qalghan siyaqty. Degenmen de jeltoqsandaghy kórsetindisindegi:
"Men ózim tútqyngha alynghannan beri Popov joldasqa: revolusiyanyng sayasy jaghdayy men logikasy turaly pikirimdi birneshe ret qaytalap aittym. Mening oiymsha: Qazan tónkerisi Qazaqstanda 28-jyldan bastap naqty kýshine kirdi. Dalalyq jartylay feodalizm men kapitalizmning tamyry endi ghana júlyna bastady. Búryn sayasatpen ainalysqan adamdar osynday qysyltayang sәtterde synaqtan ótui tiyis dep oilaymyn", - degen siyaqty ekijaqty maghyna beretin pikir bildirdi.
Alayda qalay jaydaqtata búltaqtatyp, týlki búlangha salghanymen, túzaqtan qútyla almady. Jerdi mejeleu, qazaq avtonomiyasynyng territoriyasyn anyqtau, qonystandyrushylar legin toqtatu, jerge menshik qúqyghy turaly mәseleler Álimhan Ermekovti professorlyq minbeden týrmening naryna bastap әkeldi.
Álimhan Ermekovting 1931 jylghy 25 sәuir kýngi Jer turaly qosymsha mәlimdemesi II tomnyng 573-betinen bastalady:
Á.Ermekov (jalghasy): "26-jyldan bastap Tashkenttegi Qazaq pedagogikalyq joghary oqu ornyna auysuyma baylanysty onymen tikeley ainalyspaghandyqtan da, mening jer mәselesi turaly qazirgi pikirim jalpylama jәne erterekte men Orynbor men Qyzylordada qyzmet istegen kezderimdegi mәseleler turaly ghana bolmaq. Revolusiyanyng alghashqy kezeninde patshalyq otarlau baghytyndaghy jerge qonystandyru sayasaty tudyrghan búl mәsele óte shiyelenisti dәrejede edi. 21-22 jyldardaghy Kenes ókimetining enbekshi qazaqtardyng talabyn eskerip, qonystandyru turaly mәsele kýn tәrtibine qoyylghanda, mening de aralasuyma tura keldi. 24-jyly ministrlikting kollegiyasy ótti, soghan qatystym. 25-jyly Orynborgha Memlekettik josparlau mekemesine júmysqa shaqyryldym. Onda jerge ornalastyru sayasaty jóninde arnayy komissiya qúryldy. Komissiya ýsh ret otyrys jasady. Oghan respublika basshylary da qatysty. Onda qazirgi sharuashylyq jýiesin, búrynghy jer iyelenu qúqyn saqtap qalugha úigharym jasaldy. Komissiya mýsheleri de, onyng ishinde men de Qazaqstangha jana qonystanushylardy әkeluge ýzildi-kesildi qarsy boldyq. Eng aldymen patshalyq jer qonystandyru sayasaty túsynda jeri tartyp alynghan jergilikti últty, sodan keyin qazirgi orys túrghyndaryn tolyqtay jermen qamtamasyz etu kerek, sodan asqanyna ghana qonystanushylardy ornalastyrugha bolady degen shart qoydyq. Osydan baryp jerge qonystandyru mәselesi jóninde talas tudy. Ólkelik partiya komiytetinde búl mәsele arnayy qaralyp, aldynghy kózqaras qoldau tapty. Onda:
1) Qazirgi qalyptasqan sharuashylyq jýiesine týbirimen ózgeris jasau mýmkin emes.
2) Jer bólisi taptyq túrghydan jýrgizilip, oghan enbekshi búqara keninen tartyluy tiyis - degen jalpy ereje qabyldandy.
Men búghan sene qoyghanym joq jәne sheshim tabatyn jana jol da joq bolatyn. Qyzyghy sol, dәl sol kezdegi qalyptasqan jerge qonystandyru jýiesi túsynda osynau shetsiz de sheksiz keng dalada jergilikti últ jerden qysymshylyq kóretin. Endi ony taptyq túrghydan bóliske salsa, onda qazaq eli jersiz qalatyny anyq edi. Ólke boyynsha jerdi mәdeny iygeruding baghdarlamasy jasaluy tiyis edi. Búl baghdarlamany jasau qoldarynan kelmedi me, joq jasaghysy kelmedi me, bilmeymin әiteuir, jýzege aspay qaldy. 23-26 jyldary memlekettik josparlau mekemesinde istegen tústarymda atalghan mәjilisterge qatysyp jýrdim. Jetekshileri Álibekov pen Qaratileuov bolatyn. Odan keyin Álihan Bókeyhanov ainalysty. Kórsetilgen mәselelerding ishindegi jer bólisi turaly pikirlerdi olar tolyq týsindi. Sәduaqasov pen Súltanbekov te sol ústanymda boldy. 22-23 jyldary Jer jónindegi halyq komissary Kadylov (Qadyrov, Qaratileuov - ?) boldy. Barlyq mәselelerdi Bókeyhanovpen kenese otyryp sheshti. Tek sonyng maqúldauymen ghana isti jalghastyryp, baghyt-baghdar alyp otyrdy. Búl pikir alysularda biz (úiymdasqan top emes, halyqtyng qamy ýshin shyn jany ashyghandar): qalayda asyra silteushilikter bolady - dep eseptedik. Onday asyra silteushilik, mysaly Semey oblysynda oryn aldy. Nәtiyjesinde sayasy túrghydan da, atqarylghan sharany jýzege asyru barysyna da keri әserin berdi. Tyndy iygeruding sharuashylyqqa әkeletin ziyany ósirip kórsetildi. Soghan qaramastan Kenes ókimetining sharalaryna qarsy kýresetin eshqanday da úiym bolghan emes, onday aiypty joqqa shygharamyn.
Shalghyndy jerler men baylardy tәrkileuge qarsy eshqanday is-әreket jasaghamyn joq, men ol kezde Tashkentte qazaq pedinstitutynda qyzmet istep jýrgemin. Sondyqtan da sanaly nemese sanasyz týrde, nemese zandyq túrghydan alghanda da onday әreketke barghan emespin jәne bara da almaytynmyn. Búl mәsele jónindegi qoghamdyq pikir qatty shiyelenisip túrghandyqtan da, múnday әleumettik mәselege kónil bólmey, sanyrau bolyp qalu mýmkin emes edi. Qúlaq týre jýrip jeke әngimeler men pikir alysularda jogharydaghy pikirimdi bildirdim. Mening tikeley qyzmetim mýldem basqa mәselelermen ainalysugha baghyttalghan edi. 26-27-jyldary ózimning búl mәseleler jónindegi qarsy pikirlerimdi belgili bir topqa ghana aittym. Ony búrynghy jauaptarymnyng birinde kórsetkenmin. Partiya men ýkimetting sheshimderine qarsy óz kózqarasymdy jeke adamdarmen bólisuge qaqym bar dep eseptedim. Biz ol sheshimge mýldem qarsy edik. Qorshaghan orta, qalyptasqan dәstýr bәrin qabyldaugha mýmkindik bermeytin".
Jerdi menshikke beru turaly zang qabyldanar tústa múnday halyqtyq pikir almasulardyng bolmaghany, әriyne, ókinishti. Onyng zardabyn qazaq eli jarty ghasyrdan keyin tartatyn bolady. Óitkeni Á.Ermekovtin: "Qyzyghy sol, dәl sol kezdegi qalyptasqan jerge qonystandyru jýiesi túsynda osynau shetsiz de sheksiz keng dalada jergilikti últ jerden qysymshylyq kóretin. Endi ony taptyq túrghydan bóliske salsa, onda qazaq eli jersiz qalatyny anyq edi",- dep dәl tauyp aitqanynday, jerdi menshikke beruding saldarynan, әsirese qúnarly aimaqtardaghy qazaqtar qarjylyq jәne әkimshilik qysymnyn, alpauyttardyng bopsasynyng kesirinen eki-ýsh jyldyng ishinde jaldamaly sharuagha ainalyp shygha keldi.
Áriyne, ótpeli sayasat ótkinshi kezennen song әdirә qalady da, ekonomikalyq-әleumettik tensizdik, jer jegisi, últtyq qauipsizdik mәselesi qúnarly topyraqty quartqan ashy ózekke ainalady. Shamkóstenetin shaghym emes, búl - tarihy jәne ekonomikalyq zandylyq.
Á.Ermekov (jalghasy): "Maghan qoyylghan: Shvesov jetekshilik etken, Bókeyhanov qúramynda bolghan Ghylym akademiyasynyng ekspedisiyasy turaly súraqqa keletin bolsam, ol jogharydan sheshilgen ghylymy mәsele. Ekspedisiya jogharyda kórsetilgen eski kózqaras túrghysynan zertteu jýrgizdi. Olar qalyptasqan sharuashylyq jýiesin saqtaudyng joldaryn zerttedi. Statistikalyq esepterding barlyghy da ghasyrlar boyy dala tósinde qalyptasqan sharuashylyq jýiesin (birneshe myng jyldan beri saqtalyp kele jatqan ómir sýru tәsilin) saqtaudyng amal tәsilderin aqtap qaludyng joldaryn izdestirdi. Ekspedisiyanyng júmystarymen tanys emespin. Men josparlau mekemesinde istep jýrgende onyng negizgi baghyttary ghana anyqtalghan bolatyn. Jerdi qalay paydalanu jónindegi ghylymy bayandamamen tanys emespin, kórgen de joqpyn. Men sharuashylyqty jýrgizu jýiesi túrghysynan ghana ol pikirge qosyldym. Jer óndeytin nemese mal sharuashylyghymen ainalysatyn audanda túratyn qazaqtardyng sharuashylyghy kóshpeli ómirge beyimdelgen. Negizinen mal sharuashylyghyna sýiengen kәsipshilikke barynsha jaqyn. Bir aimaqta әri eginshilikpen, әri mal sharuashylyghymen ainalysu da tabighy damyghan. Degenmen de olardyng arasyndaghy qayshylyq ushyghyp kele jatqan.
Bizding bes jyldyq josparymyzda kórsetilgen jerge janadan qonystanushylar turaly kóp talqylandy. Osy merzim ishinde qonys audarushylardyng sany bes millionnan asady desti. Búnday jospargha qarsylyq bildire otyryp, ortalyq jәne ólkelik mekemelerge arnayy mәlimet dayyndadym. Onda: "Múny qozghap otyrghan búrynghy otarlaushy jýiening júrnaghy - qonys audarushylar mekemesi. Egerde múnday jospardyng bolghany ras bolsa, ony ortalyq jәne ólkelik mekemeler qoldamauy tiyis. Dәl solay bola qalghan jaghdayda óz kózqarasymdy qorghaudyng jalghyz-aq joly bar edi. Ol - kenestik basshylardyng pighylyn әshkereleu nemese kenes mekemeleri turaly pikirlerimdi ashyq bildiru",- degen maghynadaghy pikirler aitylghan".
Qaytalay baghamdasaq, Alash iydeyasynyng týp qazyghy bolghan jer jegisi tәuelsizdik túsynda sheshilip baryp, qayta shiyelenisip ketti. Á.Ermekovting osy kórsetindisinde aitylghan pikirleri men dәlelderi tarihi, ekonomikalyq túrghydan saralanbady. Sayasattyng jeligine jem bolyp ketti. Sonyng saldarynan qazaq jerin mekendegen qazaqtar qazaq elinde az sandy jer iyesine ainaldy.
Á.Ermekov (jalghasy): "Kolhozdar ben sovhozdar turaly kózqarasyma kelsem, ókinishke oray, ózimning eski iydeologiyalyq baghytymdy qatang ústana otyryp, onyng tәjiriybe jýzinde jýzege asu mýmkindigine mәn bermesten, osy mәsele jónindegi sol kezdegi jinalystarda men ýnemi qarsy sóiledim. Sharuashylyqtardyng óndiristik negizge kóshui búrynghy patshalyq otarlau sayasaty týte-týtesin shygharghan quan, jartylay quang shóleytte, tabighy jútqa jiyi-jii úshyraytyn aimaqtyng jerin patshalyq jyrtqyshtar talan-tarajgha salyp bitken edi. Jartylay rulyq qúrylymdaghy feodaldyq qoghamdy sonshama qysqa merzim ishinde sosialistik qúrylymgha auystyru mýmkin emes dep eseptedim. Qazaqstanda sosialistik qúrylystyng nyghangyna jol ashatynyn boljay almadym".
IYә, sanaly da sanlauly sanaq jýrgizip, angharly aqylmen saralasaq, qazaqtardyng menshigine keshegi "otarlau sayasaty týte-týtesin shygharghan quan, jartylay quang shóleyt, tabighy jútqa jiyi-jii úshyraytyn", latifundister men ónerkәsip alpauyttary "talan-tarajgha salyp bitken" jerding búiyrghany anyq angharylar edi. Tura osy mәsele býgin de kókeydi kesip túr. Endi, sol "quan, shóleyit jerler" arab halifatymen Izrailiding jәne Qytaydyng menshigine beriletin bolsa, onda qazaqtyng órisi ghana emes, tynysy men tirshiligi ghana tarylyp qoymay, kendikti ansaghan dili de tylsymda túnshyghyp, sharasyzdyqqa úrynatyn bolady.
Á.Ermekov (jalghasy): "Búdan keyin: imperalistik otarlau men jartylay otarlyq jýie artta qalghan halyqtargha ýstemdik jasap túrghan jaghdayda olar birte-birte qúryp ketedi, sonyng ishinde sharuashylyq mәdeniyeti tómen qazaq últyn da sonday taghdyr kýtip túr degen ishtegi kýmәn sonau 20-jyldardan bastap ózgeriske týsti. Artta qalghan halyqtar sosialistik damu jolyna sózsiz týsu kerek eken degen oy keldi. Biraq ol joldyng soraby belgisiz edi jәne tolyq qúrylymy men jýrer joly әli naqty tabylmaghan bolatyn. Endeshe bizdi asa qauipti әleumettik silkinisterding kýtip túrghany anyq edi. Sharuashylyqty jýrgizu túrghysynan týsinikti bolghanymen de, adamdardyng taghdyry túmandy bolatyn. Onyng ýstine Qazaqstannyng asa qatal tabighaty da qalyptasqan jýieden auytqysa apatqa alyp keletin edi. Al kapitalisting jeke basy eshqashanda tәuekelge barmaytyn. Ol kóbigin ghana qalqyp alatyn. Jergilikti túrghyndardyng ózi múnday synaqqa tótep bere almaytyn. Al biz qatal tabighattyng talabyna beyimdelip ómir sýrdik. Al qazir biz ózge kórinisting kuәsi bolyp otyrmyz...".
Búdan әri Á.Ermekov sosialistik qúrylystyng artyqshylyghyn tilge tiyek etip, maqtaydy. Múnyng jay-japsary aldynghy kórsetindilerde bayandalghandyqtan da jәne ol pikirler Á.Ermekovting shyn oiy emes, tek jadaghay sóz bolghandyqtan, ony búl arada keltirip jatudy artyq sanadyq.
Osy tomnyng 894-902 betterinde tura osy maghynadaghy 1931 jyly 20 sәuirde bergen jauaby tigilgen. Ózgesheligi, múnda latyn alfaviytine kóshu mәselesine toqtalghan. Jer, әrip reformasy, mәdeniyet salasy turaly bayanday kelip, Bókeyhanov pen Baytúrsynovqa qarata:
"Búl mәseleler jóninde ekeuining de yqpaly kýshti. Jandosov ta olardyng aldynan ótpeydi. Qazir ekeui de qartaydy. Endi olar ózderining kózqarasyn ózgertui qiyn. Men latyn harpin jaqtadym", - degen pikir bildirgen.

4.
Tergeu isi búdan keyin jekelegen adamdar men jeke mәselelerge qaray bet búrady. Jauap alu barysynda tergeushiler Á.Ermekov pen M.Áuezovting "qylmysyn" ózara sabaqtastyrugha úmtylghan. Soghan qarsy әreket retinde Á.Ermekov búl "ayypty" moyyndaudan bas tartady:
"OGPU-ding kollegiyasyna maghan 58 baptyng 7, 11; 59-baptyng 3-tarmaqtary boyynsha taghylghan aiyptardy 58 baptyng 7, 8-tarmaqtaryna auystyru turaly mәlimdeme.
OGPU-ding ókili Popovtyng týsindirui boyynsha maghan 58 baptyng 10-tarmaghy boyynsha taghylghan aiypqa - mening Múhtar Áuezovke jazghan hatymdaghy jer mәselesi jónindegi pikirim negiz bolypty. Qoltanbasyna qaraghanda shyndyghynda da hatty jazghan menmin. Biraq onday maghynadaghy hatty Múhtar Áuezovke emes, Álihan Bókeyhanovqa jazghanmyn. Ol kezde men Ghylym akademiyasynyng Qazaqstandy zertteu bóliminde isteytinmin jәne Qazaq halyq komissariatynyng tapsyrmasy boyynsha qazaqtardy jerge ornalastyru mәselesin negizdeumen ainalystym, sonymen qatar ol (Bókeyhanov - T.J.) federalidyq komiytetting mýshesi bolatyn (egerde sol kezde taratylyp ketpese). Osy komissiyanyng qúramynda jýrip Qazaqstan ýshin zertteu júmystaryn jýrgizdi. Ózi Mәskeude túratyn, qyzmet babymen ara-arasynda Leningradqa baratyn. Liza Bókeyhanova men Shoqanevanyng (?) aituynsha, onda Áuezovting ýiine toqtaytyn. Búl hattyng jazylu mәnisi tómendegidey".
Búl oqighanyng shyndyghyn qauipsizdik komiytetindegi tergeu isi tolyqtay dәleldeydi. Tergeu isine tirkelgen tómende biz keltiretin hat sonyng aighaghy. Búl hatty Múhtar 1928 jyldyng basynda alghan. Álihan Bókeyhanovtyng onyng ýiinde qonaqta jatqany sol qantar, aqpan ailary bolsa kerek. Sebebi: Álimhan Ermekov Leningradtaghy Múhtardyng meken-jayyna Álihan Bókeyhanovqa arnap hat joldaghan. Ol hatty 1928 jyly 21 nauryz kýni OGPU-ding tergeushileri qolgha týsirgen de, ile OGPU-ding KSSR boyynsha tótenshe ókili Petrosyangha:
"Osy hat arqyly Álimhan Ermekovting Múhtar Áuezovting atyna joldaghan qújattary men onyng fotokóshirmelerin joldap otyrmyz", - dep týsinikteme bergen.
OGPU-ding búl týsiniktemesi Tashkent qalasynan joldanghan. Hattyng syrtyna: "Leningrad. Dekabrister kóshesi, 14 ýi, 1 pәter. Múhtar Áuezovke - joldaushy Álimhan Ermekov. 25/II - 28 j",- dep jazylghan da, ishindegi sóz Álihan Bókeyhanovqa arnalghan. Yaghni, dәl osy kýnderi Álihannyng Múhtardyng ýiinde jatqandyghyn Álimhan Ermekov bilgen. Hat týpnúsqada orys tilinde jazylghan. Múnda jeke bastyng derbes isimen qosa biz nazargha iliktirip otyrghan sayasy mәseleler de qamtylghan. Ruhany bostandyq jolyndaghy kýresting bir belgisi bolghandyqtan da hatty tolyq keltiremiz. Onyng ýstine, búl jazbanyng - týpnúsqasynyng qayta qolgha týsui neghaybyl nәrse ghoy. Sonymen, Álimhan Ermekov Múhtar arqyly Álihan Bókeyhanovqa bylay dep sәlem joldaydy. Eskerte ketetin jay, hatty kóshirushiler "Áleke!" degendi "Ada" dep jazypty. Múnyng "Agha" degen sóz boluy da mýmkin. Biz "Áleke!" degenge toqtaldyq.
"Qadirli Áleke!
Mening búrynghy qyzmetimning bir ýlken artyqshylyghy - dostarymmen kezdesip túrugha asa qolayly edi: qazir men olardan kóz jazyp qaldym, tipti hat-habar alysatyndarym da azayyp ketti. Áleke, әsirese sizding aldynyzda ózimdi óte kinәli sanaymyn. Sizdi kópten beri saghynyp jýrmin, biraq ta Sizben jýzdesuge esh mýmkindigim bolmady, al hattyng sózi meni qanaghattandyrmaydy, sondyqtan da jazudan boyymdy aulaq ústaymyn.
Men Lizamen sóilesip, sizdi Qyzylordagha auystyrghan jón ghoy dep edim, ol әrtýrli syltau aityp, qarsy boldy jәne: egerde qyzmetke ilinbese, emhanadaghy dәrigerlik-ordinatorlyq júmysqa alynbasa, onda aldaghy qysta Mәskeuge auysatyn oiy bar ekendigin aitty.
Bizding oqu orynynyng júmysy jóninde men birde Sizge jazghan edim ghoy, isting aldaghy barysy әli tolyq anyqtalghan joq. Joghary oqu oryndary turaly mәsele - sózsiz tarihy mәsele. Búl mekemelerdi ashugha degen Qazaqstannyng dayyndyghy Petrding túsyndaghy Reseyding dayyndyghynan kýshti. Germaniyadan student shaqyrtudyng eshqanday qajettigi joq. Petr bekitken akademiyanyng janyndaghy uniyversiytet tek 30 jyldan song ghana shәkirt tәrbiyelep shygharsa, Qazaqstannyng qazirgi jaghdayynyng ózinde múnday sylbyrlyqqa jol berilmeydi. Soghan qaramastan, ghylymy ortalyq úiymdastyru mәselesi neghúrlym erte qolgha alynsa, búl óte jaqsy. Úiymdastyru kezenindegi barlyq ótpeli sharalargha qaramastan, jana qúrylghan uniyversiytet ózining balandyq dәuirin basynan ótkizui zandy. Búl mәsele sәl de bolsa ilgeri jyljydy. Toqtabaev halyq aghartu komissarlyghynan ketkennen keyin Qazaqstan ýkimeti uniyversiytetti qúru turaly sheshim qabyldady.
Búl mәseleni RSFSR-din, ortalyqtyng aldyna asqan tabandylyqpen qoyyp, tiyisti úsynys jasap otyrghan "Avkseniev odaghyna" Qazaqstan qatty qaryzdar, búl mәsele qazir Mәskeuding sheshimin kýtip otyr, ortalyq mekemelerding búl mәseleni sheshuine qatty kirisip jatyr.
Áriyne, qazaqtyng túnghysh uniyversiytetining qúryluyna Sizding de ýles qosuynyzdy qamtamasyz etse, búl óte oryndy is bolar edi. Sizding óziniz qalay qaraysyz? Sizding rúhsatynyzsyz múnday mәseleni kóteru mýmkin emes, tolyq sheshildi deuge kelmeydi, tipti ol dәl qazirgi jaghdayda óte qiynshylyqpen algha jyljuda, sondyqtan da múnyng sәtti sheshiluine tolyq senuge bolmaydy.
Áleke, men bizding ortalyqtyng ýlken jәne kishi sayasatynan boyymdy aulaq ústap jýrmin. Qazaqstanda qyzmet istep jýrgenimde kýndelikti mәselelerding barlyghyn nazarymda ústap, birde ananyn, birde mynanyng jobasyn jasap, ony sheshuge belsene aralasyp jýrushi edim. Bizge qazir qúlaqqa óte jaghymsyz sybystar jetip jatyr.
Jer mәselesi tóniregindegi әngimelerding barlyghy túiyqqa tirelip, baryp túrghan beybastaq baybalamgha ainaldy. Egerde partiya mýsheleri men jer jónindegi sayasatty jýrgizushiler ózderining kózqarastaryna negizgi dәiekteme etip Palen myrza jýrgizgen reviziyanyng "Guberniyalyq esepterine" jýginse, solay bolmaghanda nesi qaldy. Qonys audarushylardyng janadan qúrylghan basqarmasy qanday da bir asqaq iydeyagha qúrylghan sayasatty býrkenshik etse de, dәl osy arada qazylghan apannyn, ashylghan arannyn, qaterli isikting orny jatyr. Sýiegi qurap qalghan patsha gubernatorlarynyng әruaghynan qorghanysh izdeuleri de beybastaqtyqqa jatpay ma. Shyndyghyna kóshsek, jerge qonystandyrushy jana basqarmanyng azuly qatyrandarynyng (akulanyng - T.J..) ashylghan aranyna qaraghanda songhy atalghandar (patsha gubernatorlary - T.J.) "Ózine senip tapsyrylghan ólkening tynyshtyghyn saqtau ýshin búratanalardyn" qol astyndaghy jerdi alu ýshin eptep, saqtyqpen kiristi. Shynymen, búdan ózge jasalghan jobalardyng joly kesilip, joralghydan qalghany ma sonda? (Professor Shvesov pen Bókeyhanovtyng jer kesu mólsheri turaly jobasyn menzep otyr - T.J.). Múnyng astaryn týsinuge aqylym jetpedi. Mekemelerding basqarushy qúrylymyn bayqatpay ulandyryp otyrghan "mamandardyn" erekshe sendiruining ózine senimsizdikpen qaraymyn. Búghan bizge mәlim "shirkinderdin" de qatysy bar, olar da yqpal etip otyr, biraq ta búl jóninde olardyng jauapkershiligi shekteuli ghoy. Áleke, Ortalyq Komiytetke hat jazudy qajet dep sanamaysyz ba? Álde bizding jazghandarymyz, ózining ortalyqtarynyng aldyna osy mәseleni sheshuge talap etip qoyyp jýrgen partiya mýshelerine ziyanyn tiygize me? Jerdi taghy da bóliske salu, jerge ornalastyrudaghy tengermeli mólsherdi saqtau - óz jerinen ózi qaraqshylyqpen quylghan (ekspropirasiya) búrynghy tәjiriybeni eske salyp, baqytsyz halyqtyng taghdyry ýshin jýregindi qansyratady. Múnday tәjiriybege dalamyz endi kóne almaydy. Óitkeni kóshpelilerding sharuashylyghy - әbden ornyqqan, tabighy sharuashylyq. Shabyndyqty bóliske salghan ejelgi tәjiriybege sýiensek, biylghy qystyng qyspaghynyng ózi nege túrady?
Álimhan.
Sotaygha sәlem. Áleke, ózinizding densaulyghynyz turaly jazynyz. Qalayda Stalinmen kezdesiniz, jazda qyrda demalyp qaytugha púrsat alynyz. Sergey Porfirievichke sәlem aitynyz. Álimhan. 25/II-28 jyl. Kóshirmesi dúrys: Aghabekov".
Tәuelsizdik túsynda da onday qayratkerler shyqty, halyq tilegin jetkizgen deputattar da boldy. Á.Ermekovting dúrys qauiptenip otyrghanynday, ol adamdar birte-birte sayasat sahnasynan ysyryldy. "Jerdi qayta bóliske salugha kónuden basqa" halyqtyng amaly da qalmady. Oghan, mýmkin, jerden góri jemqorlyqqa bet alghan últtyq dil de yqpalyn tiygizgen shyghar.
Búl hattyng tergeu oryndaryna "Alash isi" bastalmay túryp týskenine qaraghanda hat M.Áuezov Leningradta jýrgende "qoldy bolghan" siyaqty.

(Jalghasy. Basy ótken sandarda)

«Týrkistan» gazeti