2018 jyldyng 1 toqsanynyng qorytyndysy boyynsha respublikagha 2 545 otbasy nemese 4 416 etnikalyq qazaq qonys audaryp, oralman mәrtebesin aldy. Oralmandardyng kóbi – 43,2% Ózbekstannan, 43,7% - QHR-nan, 5,7% - Mongholiyadan, 3,4% - Týrkmenstannan, 0,6% - Reseyden jәne 3,4% - basqa elderden kóship keldi (adam sany).

Oralmandardyng eng kóp bóligi: Almaty – 39,1%, OQO - 18,2%, Manghystau – 9,9% oblystaryna jәne Almaty q. – 6,9% qonystandy. Enbekke qabiletti jastaghy túlghalar - 64,8%, 18 jasqa deyingi balalar – 26,4% jәne zeynetkerler – 8,8%-dy qúraydy. Bilim dengeyi boyynsha enbekke qabiletti jastaghy oralmandar qatarynan 14,9%-ng jogharghy, 24,0%-ng arnayy orta, 49,2%-ng jalpy orta jәne 11,9%-ng bilimi joq.

Oralmandar – búl Qazaqstan Respublikasy egemendik alghan kezde onyng sheginen tys jerlerde túraqty túrghan jәne Qazaqstangha túraqty túru maqsatymen QR zannamasyna sәikes kelgen últy qazaq sheteldikter nemese azamattyghy joq adamdar. «Oralman» (qazaq tiline audarghanda «oralghan» degen maghynany bildiredi) týsinigining ózi biregey bolyp tabylady, óitkeni әlemdik tәjiriybede ol belgisiz. Oralmandar basqa da immigranttar siyaqty uaqytsha  nemese túraqty túrghylyqty mekenjayy  boyynsha tirkeluge mindetti.  Oralmandar tómende sipattalghan memleketten kvotalar men jenildikterge qúqyly.

Oralmandargha, etnikalyq qazaqtargha jәne olardyng otbasy mýshelerine úsynylatyn memlekettik qoldau sharalary

"Oralman mәrtebesin" alghan túlghalar jәne olardyng otbasy mýsheleri kelesimen qamtamasyz etiledi:

Oralmandardy beyimdeu jәne biriktiru ortalyqtaryndaghy tegin beyimdeu jәne biriktiru qyzmetteri, olar mynalardy qamtidy:

aqparattyq jәne anyqtamalyq qyzmetterdi úsynu;

audarma boyynsha qyzmetterdi kórsetu;

júmysqa ornalastyruda, kәsiby dayyndyqta, qayta dayarlauda jәne biliktilikti arttyrudaghy kómek;

Qazaqstan Respublikasy tarihy, mәdeniyeti jәne dәstýri boyynsha, zannama negizderine jәne shaghyn biznesti ashu boyynsha oqytu kurstaryn ótkizu;

әr týrli mәdeny is-sharalardy ótkizu;

qúqyqtyq kómek kórsetu (kenester, konsulitasiyalar beru jәne oralmandardy qabyldau, azamattyq, әleumettik jәrdemaqylardy alu ónirlik kvotasyna engizuge tirkelu, ótinish berude kómek kórsetu);

qazaqstandyq azamattyq alu jәne qújattandyru mәselelerine jәrdemdesu;

tegin medisinalyq kómekting kepildendirilgen kólemin alugha jәrdemdesu;

memlekettik jәne orys tilderin oqytu;

memlekettik atauly әleumettik kómekt alugha jәrdemdesu;

Qazaqstan Respublikasynyng densaulyq saqtau salasyndaghy zannamasyna sәikes medisinalyq kómek;

Tehnikalyq jәne kәsiptik, orta bilimnen keyingi jәne joghary bilim beru baghdarlamalaryn iske asyratyn bilim beru úiymyna oqugha týsu kezinde Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti aiqyndaytyn mólsherde Qazaqstan Respublikasynyng azamattary bolyp tabylmaytyn últy qazaq túlghalar ýshin qabyldau kvotasy kózdeledi.

Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen teng әleumettik qorghau.

Qazaqstan Respublikasy zannamasyna sәikes júmyspen qamtugha jәrdemdesu.

Qazaqstan Respublikasynyng "Atauly әleumettik kómek turaly", "Qazaqstan Respublikasyndaghy arnauly memlekettik jәrdemaqy turaly" Zandaryna sәikes jan basyna shaqqanda tabysy kedeylik sheginen aspaytyn oralmandardyng Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen teng atauly әleumettik kómek jәne arnauly memlekettik jәrdemaqy alugha qúqyghy bar.

2013 jylghy 21 mausymdaghy Qazaqstan Respublikasynyng "Qazaqstan Respublikasynda zeynetaqymen qamsyzdandyru turaly" Zanyna sәikes Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda túraqty túratyn oralmandar Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen teng zeynetaqymen qamtamasyz etu qúqyghymen paydalanady.

Qazaqstan Respublikasynyn Jer Kodeksine sәikes oralmandargha  jeke qosalqy sharuashylyq jýrgizu, baq ósiru jәne sayajay qúrylysy ýshin jer uchaskelerin beru auyldyq eldi mekenderding jerinen, auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerden, immigrasiyalyq jer qorynan, arnayy jer qorynan jәne qordaghy jerlerden uaqytsha óteusiz jer paydalanu qúqyghymen jýzege asyrylady.

Óz kezeginde, oralmandargha sharua nemese fermer qojalyghyn jәne tauarlyq auylsharuashylyq óndirisin jýrgizu ýshin jer uchaskelerin beru auyldyq eldi mekenderding jerinen, auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerden, arnayy jer qorynan,  immigrasiyalyq jer qorynan jәne qordaghy jerlerden uaqytsha jer paydalanu qúqyghymen jýzege asyrylady.

Oralmandargha materialdyq kómek: jenildikter, jәrdemaqy, tólemder

Oralmandargha jәne olardyng otbasy mýshelerine kelesi qosymsha materialdyq kómek beriledi. Jergilikti atqarushy organdar oralmandardy qabyldau kvotasynan tys Qazaqstan Respublikasyna qonys audarghan oralmandargha jәne olardyng otbasy mýshelerine QR azamattyghyn qabyldau turaly sheshimdi shygharghannan keyin túraqty túrghylyqty jerine baru jәne mýlikti tasymaldau boyynsha shyghyndardy óteudi qamtityn bir jolghy jәrdemaqylardy belgiley alady.

Jәrdemaqy tóleu tәrtibi men sharttaryn halyqtyng kóshi-qon mәseleleri boyynsha uәkiletti organ bekitetin ýlgilik qaghidalar negizinde oblystardyn, respublikalyq manyzy bar qalalardyn, astananyng әkimdikteri bekitedi.

Oralmandardyng kóship kelu kvotasyna engizilgen oralmandar men olardyng otbasy mýsheleri QR aumaghyna kiru kezinde kólik qúraldaryn qosa alghanda jeke paydalanugha arnalghan mýlikke keden tólemderin tóleuden bosatylady.

Oralmandardy jәne qonys audarushylardy qabyldaudyng ónirlik kvotasyna engizilgen otbasylargha 2017-2021 jyldargha Nәtiyjeli júmyspen qamtudy damytu jәne jappay kәsipkerlik baghdarlamasy ayasynda subsidiya beru týrinde memlekettik qoldau sharasy kórsetiledi:

kóshu ýshin – otbasynyng әrbir mýshesine 35 AEK bir jolghy tólem.

túrghyn ýy jaldau (jalgha alu) jәne kommunaldyq qyzmetterdi tóleu shyghystaryn jabu ýshin, ol ay sayyn 12 ay ishinde 15-30 AEK aralyghynda bir otbasyna tólenedi.

Oralman qanday erejelerdi saqtauy tiyis jәne tólemder qanday jaghdayda tólenbeui mýmkin?

Oralmandardy qabyldaudyng ónirlik kvotasyna qosu basymdylyghyn mynaday rettegi etnikalyq qazaqtar qoldanady:

belgili bir mamandyq boyynsha tiyisti bilimi, biliktiligi jәne tәjiriybesi barlar;

kópbalaly otbasylar;

joghary oqu oryndarynda oqu mýmkindigi bar, kәmeletke tolghan jastar.

Qayda jýginu kerek jәne qanday qújattar boluy qajet?

Oralmandar dep tanylghan túlghalargha belgilengen ýlgidegi kuәlik beriledi. Oralman kuәligi qatang eseptilik qújaty bolyp tabylady jәne Kóshi-qon turaly zanmen kózdelgen jenildikter jәne ótemaqylardy alu ýshin negiz bolyp tabylady.

Oralman mәrtebesin taghayyndau turaly ótinishti otbasynyng kәmeletke tolghan mýshelerining biri jeke nemese ókili (senimhat boyynsha) әkimdikke beredi.

Ótinishke mynaday qújattar qosa beriledi:

ómirbayan (erkin nysanda);

ótinish berushining jәne onymen birge qonys audarghan onyng otbasy mýshelerinin jeke basyn kuәlandyratynqújattardyn, pasporttyn, kәmeletke tolmaghan balalardyng tuu turaly kuәlikterining kóshirmeleri.

QR aumaghyna kelgen jәne olardy oralman dep tanu turaly ótinish bergen túlghalar:

joldama alghannan keyin ýsh kýn ishinde uaqytsha ornalastyru ortalyghyna ketuge;

túrghylyqty orny turaly tiyisti aumaqtyq migrasiya qyzmetterin  habardar etuge jәne QR zannamasymen belgilengen tәrtipte ishki ister organdarynda tirkeuden ótuge;

uaqytsha ornalastyru ortalyghynda  túrudyng belgilengen tәrtibin saqtaugha;

medisinalyq tekseruden ótuge, ekpelerdi alugha, emdeluge, sonday-aq densaulyq saqtau organdarynyng núsqamalaryn oryndaugha;

ótinishti qarastyrugha qajetti mәlimetterdi tiyisti kóshi-qon qyzmetterine habarlaugha mindetti.

Kóshi-qon turaly Zannyng 23-babyna sәikes oralmandar qalghan sheteldikter jәne azamattyghy joq túlghalargha qaraghanda QR túraqty túrugha rúqsat alu ýshin QR bolu kezeninde ózining tólem qabilettiligin rastaudy úsynu qajettiliginen bosatylady.

Abai.kz