Qazaqtyng intelektual jazushysy,

kýishi Talasbek Ásemqúlov tiri  bolsa

birinshi tamyz kýni 63 jasqa keler edi.

(әngime)

Institutty ayaqtap qalghan kezim. Jazghy kanikul. Eldemin. Ózimdi Týrgenev sezine bastaghaly astam bozbalalyq shaq. Ol Kalughanyng ormandaryn aralasa, men tughan dalamdy aralaymyn. Orman azdau. Biraq dalanyng óz súlulyghy bar. Osy Qaraghash sovhozyndaghy naghashymnyng ýiine kelgenime eki jetidey bolyp qalghan. Ózim әngimelep bermek oqigha da, dәl kýnin aitu qiyn, әiteuir osy shamada bolghan.

Sumkagha qalamsap pen bloknotymdy, jýrek jalghaytyn azyn-aulaq tamaghymdy salyp alyp tang bozymen jolgha shyqtym. Qaraghash ózenining jaghasyndaghy qyratqa shyghyp shyghysqa qaraghanymda, aldymnan órttey janyp kóterilip kele jatqan kýnning belgisindey bolyp býkil týstikti alyp tolqyghan, kóz qaryqtyrghan sap-sary dariya kórindi. Shyghys ónirding suyq týni teren, salqyn saylardaghy kólenkege, qalyng shópti meylinshe shylaghan shyqqa tyghyldy. Bir sәttik qana kórinis. Odan keyin dariya qaq jarylyp sol órt dariyanyng órt kóbigin shashyp aspangha kýn shyqqanda dalanyng ózi sol saryjalqyn dariyagha ainaldy. Qayda qarasanyz da sap-sary núr tolqyp úiyp túr. Tipti kók aspannyng ózi kók týsinen airylyp ortasynda laulap janyp jýzgen jauhary bar sap-sary kýmbezge ainalghanday.

Býgin kýndegiden alysyraq barmaqpyn. Osy aradan, on bes shaqyrym jerdegi Toranghyl tauyna baryp basyna shyqpaqpyn.

Onymen ózenning jaghasyna aparar jalghyz ayaq qúlama jolda kezdestim. Aldynghy túyaghy shym dónning ýstinde. Basy orasan ýlken, jәne adamdy selt etkizetindey, erekshe jiyrendiretindey etti eken. Kekil men qúiryq-jal ataulydan týk joq. Qabyrghalary yrsighan, sýiekke keptep tartylghan júqa terining әr jeri oidym-oydym agharady. Jaqyndap barghanda kórdim. Teri jýni týsip kón etikting qonyshynday jyltyrapty. Mal ekesh mal da adam siyaqty buryl tartady eken. Arsa-arsa kәri túghyr úiyqtap túrghan siyaqty. Anda-sanda ghana qyldan ada, tayaqtay qúiryq shodyrayghan iri qabyrghany dýnk etkizip soghyp ótedi. Kenet tastan qashalghanday qúj-qúj, auyr qabaq ashyldy da astynan kilegeylengen, aghy sarghayghan shaghyr kóz kórindi. Sol sәt endi túrmastay bolyp qiratylghan súlba lyqsyp qalyp algha jyljyghan. Men shoshyp yrshyp kettim. Shynymdy aitsam Servantes romanynyng betterinen týskendey myna jylqy túrpatty maqúlyqtan qorqayyn dedim. Biraq jaqynyraq baryp attyng qyzyq jýrisin baqylaugha kóshtim. Aldymen artqy ong ayaghyn algha jyljytyp qoyady eken. Sodan keyin artqy sol ayaghyn ong ayaqtan bir túyaq ozdyryp qoyady. Odan keyin baryp aldynda tereng or túrghanday bar pәrmenimen qosayaqtap algha sekiredi. Túsauly yaky shiderleuli shyghar dep taqau baryp qaradym. Joq. Túsalmaghan. Kisen jegen be, ayaghynda balaq ta joq.

Kýni boyy Toranghyl tauynyng basynda da, auylgha qaytyp kelgennen keyin de súmdyq kórinis kóz aldymda túrdy da qoydy. Keshki as ýstinde Imanghazy atama bolghan jaydy aittym.

- Ee, sening ol kórgening Toranghyl qasqa ghoy, - dedi atam. – Ol attyng taghdyry bir adamnyng taghdyrynday. Baghana Toranghylgha bardym deding ghoy. Orta jolda, qalyng shiyleuitting ishinde bir búzylghan mazar túr, kórgen shygharsyn. Ol Sherubay degen ataqty bay, alty alashty auzyna qaratqan qaselikti adamnyng ziraty. Marqúm Týrkistangha baryp bedel qajy atanyp, artynan Meke-Mәdiynege jәne baryp qaytqan. Elge sharapaty kóp tiygen. Balasy Bertis әkening dәuletin shashau shygharmay Sovet ókimetine ótkizdi. Al endi búl Toranghyl qasqa qaydan kelgen deysing ghoy. Erterekte Sherubaydyng bir jylqyshysy qonys auystyryp kele jatqan kezinde, jylqygha taudan týsip jylqynyng diiy aralasqanyn kóripti. Bireuler ony tarpang deydi, bireuler qúlan der edi. Ýiirlerin qoryp qarsy úmtylghan eki-ýsh aighyrdy әp-sәtte shaynap tastaydy da, shamasy bir qostay qalyng jylqyny aidap jóneledi. Jylqyshy aiqaylap qayyrmaq bolghan eken, janaghy dii tisin aqsityp ózine tap beripti. Sonymen seskengen, namystanghan jylqyshy dereu baydyng auylyna kelip, bolghan jaydy aitady. Sherubay aqsaqal ashulanghannyng ornyna quanyp jylqyshygha shapan syilapty. Nege deysing ghoy. Búnday qút baydyng bayyna ghana keledi eken. Jәne jýz jylda bir-aq ret keledi eken. Janaghy tarpang deysing be, qúlan deysing be, әiteuir dii bylay shyghyp býkil biyelermen shaghylysady. Sóitip qany janarghan jylqy erekshe asyldanady. Jylqyshylar neshe kýn bayqastap andyp túrypty. Aqyrynda janaghy dii jylqyny tastap kete bergen ghoy. Kelesi jyly on-on bas bie tyshqan týstes súr, shoqtyghynan qúiysqangha deyin sozylghan kók jolaghy bar qúlyndar tuady. Manaydaghy maldy, dәuletti adamdar ailap jatyp, qansha aqshagha satyp ala almaghan ghoy sol búdan qúlyndady. Sherubay eshkimdi jolatpaydy. «Qyzgha bermeymin!» depti jaryqtyq. Al myna Toranghyl qasqa sol Sherubaydyng maly ortagha týsken malmen miday aralasyp ketken kezde onynshy yaky on besinshi kelede tughan qúlyn.

Qyryq tórtinshi jyly myna ayaqtyng basyn berip elge qaytyp kelgende qaqaghan qystyng ortasynda tughan búl sabaz. Ol kezde ana Toranghyl tauynyng etegine «Jana talap» degen kolhoz bolghan. Keshke busanyp, ynqyldaghan kýreng bie tang ata tuypty. Soghystan qaytqan adam o dýniyege baryp kelgendey kórinetin kez. Onshaqty oshaqtyng kәri-jasy jinalyp tang atqansha әngime aitqyzyp, auyzdaryn ashyp, kózderin júmghan. Ertemen qoragha kirsek aiday bolyp bir qasqa qúlyn jatyr. Sodan júrt shuyldasyp qúlyngha at qoya almay әure bolysty. Bireu «Jenis» qoyayyq deydi. Bireu «Aman» dep qoyayyq dedi. Tipti bir bala «Soghys» qoyayyq dedi. Aqyrynda bir shal «Balalar, osy jerde Toranghyl degen әigili batyr jasaghan. Myna tauda sonyng molasynyng orny bar. Osy qúlyndy sol batyrdyng atymen «Toranghyl qasqa» qoyayyq» dedi. Osyghan toqtastyq.

Kisiden zatty, aqyldy edi-au. Tórt jasynda, yaghny jylqy mýshel jasynda, bir qysta ýiirge shapqan eki qasqyrdy, anshy adam almastan eki arlandy búl alghan. Jylqyshylar aitady, tamaqtaymyn dep aldyna kelgen arlandy aldynghy ayaqpen tarpyghanda mandayyn tesip, kózin aghyzyp jiberipti. Al qúiryqtan alyp omaqastyra jyqpaq bolghan ekinshi arlandy soqqany tipti qyzyq deydi. Aldynghy eki ayaqtyng arasynan artqa qaray syghalap, qasqyrdyng qay shamada túrghanyn kórip alypty da artqy ayaqty kýrzidey júmsap túmsyqtan tepken ghoy. Atasy dii emes pe? Tipti bir jylqyshy Toranghyl qasqanyng qasqyrmen shaynasqanyn kórdim deydi. Bolsa bolar, tisi kýrektey edi. Kúnderding kýninde Toranghyl qasqanyng danqy audandyq uәkil Taraqbaydyng qúlaghyna jetedi. «Jana talapqa» kelip, ýiirding shetinde arqyrap jýrgen Toranghyl qasqany kórgen Taraqbay «Men minemin!» dep janyp týsedi. Onda Toranghyl qasqa jeti jasqa kelgen kezi. Qúnanda, dónenide bas bilgi, jýgen bilgi etu eshkimning oiyna kelmepti. Yaghni, Toranghyl qasqa eshqashan minisker jylqy bolmaydy degen sóz. Biraq Taraqbay eshkimdi tyndamaydy. Jaly tizesine týsken, búta shaynar azuly, dýley aighyrdan kóz almay túryp alady. Ol kezde uәkilding aitqany  zan. Amaly tausylghan jylqyshylar ózderining qúrdasynday bolyp ketken Toranghyl qasqagha qúryq salady. Men ol kezde shóp shauyp aulaghyraqta jýrgen edim. Jylqyda nendey kóp bolghanyn kórgen joqpyn. Keshke kelgenimde jyrday әngimening ýstinen shyqtym. Shәkir esimdi jas jylqyshy jeligip aldymen búghalyq tastaghan eken. Ata-matymen sýirepti. Kelesi kezekte Moldabek degen kәri jylqyshy qúryq salady. Sýireley jónelgen eken. Ákki jylqyshy qúryqty qoldan shygharmay, atyn jortaqtatyp, qyl shylbyrdy saumalay bastaydy. Osy kezde Toranghyl qasqa kýtpegen oqys qimyl jasaydy. Jalt búrylyp kelip Moldabekting astyndaghy at taya shapqan eken. Moldabekke mingesken aighyr aranday auzyn belge salady. Jylqyshynyng belindegi syrma belbeu jyrtylady. Alaqanday teri qosa júlynady. «Astapyralla» desken júrt Toranghyl qasqany manaylay almay qalady. Taraqbay aighaylap «Ústandar!» degen eken. Taghy bir-eki jigit saylanyp shyghypty da kózinde qan tolyp, bóridey yryldap túrghan aighyrgha bata almay attaryn qantarysypty. Taraqbay «Ónsheng qorqaqtar!» dep boqtap-boqtap ketip qalady. Eki kýnnen keyin qaytyp keledi. Janynda qasqa shadyr at mingen, ayaghy jerge sýiretilgen, týiedey zor, qazannyng týp kýiesindey qap-qara bireui bar. Kórshi kolhozdyng Aqtanau esimdi ataqty jylqyshysy eken. «Adamnyng syrttany men jylqynyng diiy soghysady» degen habar tarasymen jan-jaqtan sharua sonynda jýrgen júrt tegis jinalady. «Adamnyng syrttany» auyldyng janyndaghy qoy qoragha bir ýiir jylqyny, ishinde Toranghyl qasqa bar, qaumalatyp aidap kirgizdi. Qoranyng irgesine tereng qazyp tórt myqty qada ornatty. Múnday kórmegen júrt demin tartyp siltidey tynghan, «Apyrmay, adamnan aila artyla ma?» desken. Ar jaghy op-onay bolyp shyqty. Bir-bir qadagha bir-bir úzyn myqty qyl arqan baylandy. Arqandardyng úshyn búghalyqtap alghan Aqtanau qoranyng tóbesine shyghyp qamysty ashyp jauynyng qay jerde túrghanyn kórip aldy. Odan keyin sol túsqa bardy da qamysty qoparyp laqtyryp jiberdi. Qolyna bireu ústata qoyghan qúryqqa búghalyqtyng birin ilip alyp tar qora, kóp jylqynyng ishinde tyrp ete almay túrghan Toranghyl qasqanyng moynyna tastay salghan. Osy tәsilmen qalghan búghalyq ta kiyildi. Qora ashylyp jylqy syrtqa shyqty, tórt búghalyqqa baylanghan Toranghyl qasqa tulap ishte qaldy.

Múndaydy kórmegen, erkin ósken Toranghyl qasqa arqyrap aryndaghanda dausy kókke jetti. Keybir sәtte qoranyng qabyrghasy qúlaytynday, qadalar júlynatynday, nemese qyl arqan ýziletindey kórinedi. Biraq ýzilmedi, júlynbady. Búghalyqtyng biri qatty tartylsa kerek. Aqkóbik bolyp shorshyp túrghan Toranghyl qasqa kenet qyryldap baryp shóke týsti. Jýregim syzdap, kózime jas keldi. Moynyn astyna alyp, eki býiiri solqyldap jatqan Toranghyl qasqa, bauyrsaqtay domalap jylap jatqan bala siyaqty bolyp kórindi. Endi bir sәt kózime býk týsip jylap jatqan Sherubay elestep ketti. Búdan ary túrugha dәtim shydamady. Búrylyp jýre berdim. Toranghyl qasqa kóp tulapty. Neshe qylqynyp, neshe qúlapty. Aqyrynda mәngirip túryp qalady. Aqtanau jalyn sipaghan eken – qabaq shytpapty. Ýstine ertoqym salynghan eken – tyrp etpepti. Masattanghan Taraqbay sharua osymen bitti dep oilasa kerek, Aqtanaugha «Endi ózing bir-eki kýn minip, mingi qylyp ber» dep qolqa salady. Aqtanau «Ústap, baylap berdim. Qalghany ózderinning sharualaryn» dep ketip qalypty.

Ertenine júrt kýlkige qaryq boldy. Tang bozymen túrghan Taraqbay, sonynda qyzyq kórmek bolyp shúbyrghan auyldyng balalary bar, qoragha keledi. Kelse qoranyng qabyrghasy ýnireyip jatyr. Qyl shylbyrdyng jartysy qadada qalypty. Toranghyl qasqa joq. Qaharyna mingen Taraqbay jylqygha barady. Jylqynyng shetinde bayaghysynsha kýrkirep, jaly tizesin jauyp shapqylap jýrgen Toryekendi kóredi ghoy. Toranghyl qasqany, jylqyshylardy, býkil auyldy jeti atasynan bir sybap alghan Taraqbay Aqtanau dosyn izdep ketedi. Ertesine Aqtanau taghy keldi. Búl joly Toranghyl qoragha jolamay qoydy. Jylqy ústaudyng da nebir amaly bar eken. Kýn shyjyghan kezde ózende ýiizdep túrghan jylqyny Aqtanaudyng әmirimen jeti-segiz adam arnadan shygharmay qua jóneldi. Bayaghynyng suy bar ma? Ol kezde myna Qaraghash jazdyng kýni kemerinen týspey jatatyn. Key jeri tipti eki-ýsh qúryqtyng boyynday bolady. Sonday bir tereng jerge týsip jýzgen jylqymen qaptaldasyp jele jortyp kele jatqan Aqtanau jarq etkizip shalma tastady. Múnday tastaghysh bolar ma? IYin tiresip moyyndaryn soza jýzgen kóp jylqynyng ishinen dәldep túryp Toranghyl qasqagha týsirdi. Qalghan jylqyshylardyng laqtyrghan búghalyqtarynyng biri de týspedi. Tek Aqtanau balyq sýzgendey qylyp, Toranghyl qasqany jaghagha tartyp әkelgende, basqa jylqy shapúr-shúpyr etip ótip ketken kezde jalghyz qalghan beyshara aighyrdyng moynyna birinen keyin biri alty búghalyq týsken. Sonymen Toranghyl taghy tulady.

Taqymy jelikken jyndy Taraqbay men dalanyng azat jylqysyn osylay qiqalasqan, qaraghym. Taraqbay minemin deydi. Dii tarpannyng qany basylmaghan, qúnan-dóneninde jýrgeni bilgi bolmaghan Toranghyl mingizbeymin deydi. Ekeui de onbady. Bir ret qatty mónkigen Toranghyl Taraqbaydy tasqa soghypty. Sodan bir ay auyrghan Taraqbay moyny qisyq bop bitti. Birde tulap ýstinen týsire almay qoyghan Toranghyl jerge jata qalyp aunaghan ghoy. Taraqbaydyng qabyrghalary qausap, ayaghynyng kók eti jyrtylypty.

Ábden kektengen Taraqbay, mal kórmegen itting balasy-ay, beyshara Toranghyldy soyylmen bastan úrushy edi. Biraq ókil, belsendi ataulydan yghyp, qorqyp qalghan halyq ekeuining janjalyna aralaspady. Óz basym bir ret aralasamyn dep audandaghy abaqtygha bes kýn jatyp shyqtym. Birde qystyng qyzyl shúnaqty ayazdy kýni, myna Maytastyng eteginde qystaugha shanamen shóp tartyp kele jatqan edim. Alystan bir aighay estildi. Taqaghanda tanydym – Taraqbaydyng aspandy janghyryqtyrghan boqtyghy. Qyp-qyzyl tóbelesting ýstinen týstim. Toranghyl bir týp terekke myqtap matalghan. Qarsyndy soyyl ústaghan Taraqbay. Bilektey qayyng qyzyl ala qan. Toranghyldyng basy qan-qan. Shyday almay kettim. Taraqbaydyng qolyndaghy soyylgha jarmasqan edim.

- Ket! – degen kózi qyzaryp alghan Taraqbay soyylmen ózimdi jasqap. – Jolama! Jónindi bil.

- Áy, Taraqbay, - dedim bulyghyp. - Ákenning qúny qalsa da tiyispe endi búl aighyrgha.

- Ákemning qúny bar – dedi ol da tistenip.  – Baylardyng tepkisinde ótken, baydyng esiginde ólgen әkemning qúny bar osy aighyrda. Átten, iyesi Sherubay qolyma týspedi.

- Qoy, aruaqty qorlama, – dedim men.

Osy kezde qayyng soyyl ózimning mandayyma kelip tiygen. Kózim qarauytyp jyghylyp qaldym. Esimdi jisam esirik uәkil baylauly aighyrdy әli úryp jatyr. Tu syrtyna bardym da omby qargha alyp úryp itshe tepkiledim. Qoyshylar arashalap aldy. Ne kerek, ertenine audangha aparyp jauyp tastady. Bes kýn jattym. Altynshy kýni bosatty. Bosatqan adam: «Soghys ardageri ekensin. Áytpese jaghdayyng qiyn bolar edi. Endi kóringen jerge aralasa berme» dep myqtap eskertti.

Sonymen Taraqbaydiki dúrys bolyp shyqty. Auzymyzdy ashpaytyn boldyq. Al Toranghyl ekeuining dauy jalghasa berdi. Aqyrynda mingizbey-aq qoysa kerek, arbagha jegildi. Oghan da kónbey arba syndyrghan eken. Endi ayaqqa shider, shider emes-au kәdimgi shiderge úqsatyp istegen temir kisen týsti. Anda-sanda endi juasyghan shyghar dep Taraqbay bir minip kóredi. Toranghyl taghy tulaydy. Mine, sóitip kolhozdyng júmysynda qartaydy osy Toranghyl. Ábden arsa-arsasyna shyqqansha jegildi. Odan keyin eki jyl qúr jegildi de Ayakóz et kombinatyna aidaldy. Biraq nege ekeni belgisiz et kombinatynda soyylmay aman qalypty. Keyin mal aidap barghan jigitter aitady, kombinattyng tóbesindegi qamysty júlyp jep kýnin kórip jýr dep. Ol kezde Toranghyl jiyrma jetide edi. Keyinnen kombinattaghylar shygharyp jiberse kerek, shoqyraqtap auylgha qaytty. Osy ýiding esik aldyna kelip túr eken. Kózkórgen ghoy. Sodan beri osy auyldyng manynda qanghyryp jýredi. Qysta osy bizding ýige keledi de, qoy-siyrdyng ortasynda túrady. Kýn jylyp jer kóginde qayta ketedi. Osylay jýredi. Mýlgip úiyqtap túrady. Al jýrgeni sol ózing kórgendey. Ayaghyndaghy kisenning alynghanyn úmytyp ketken bolu kerek, auyrsyna shoqyraqtaydy da jýredi. – Ata, sonda Toranghyl qasqa qansha jasta? – dedim tamaghyma jas tyghylghanday bolghan men.

- Qanshada deysing be? – dedi atam tóbege qarap. Sausaqtaryn býgip sanay bastady.

- Otyz birde, – dedi odan keyin, – Qyryq tórtinshi jyly qysta tughan. Mine ótken qysta otyz birge toldy.

Kókiregimdi kernegen óksikti sezip qalghan bolu kerek, jýzime sәl qadala otyrdy da:

- Oibay, qaraghym-ay, - dedi dausyn sozyp. – Osy dalada eshkimge baghynbaghan talay asau, basy biyik talay sanlaq ótken. Sonyng bәrin joqtap jylasang kózing sualmay ma? Óksimender, qaraqtarym. Ózderine ómir tilender. Basqa ne deymiz senderge.

Solayy solay ghoy. Asyl sóz. Biraq kóz aldyma sol dalanyng ary ispettes arsa-arsa kәri túghyr, ótkenning sheksiz qayghysyn boyyna jighan Toranghyl qasqa elestegende kýni býginge deyin tamaghyma óksik tyghylady.

1987

Abai.kz