قازاقتىڭ ينتەلەكتۋال جازۋشىسى،

كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ءتىرى  بولسا

ءبىرىنشى تامىز كۇنى 63 جاسقا كەلەر ەدى.

(اڭگىمە)

ينستيتۋتتى اياقتاپ قالعان كەزىم. جازعى كانيكۋل. ەلدەمىن. ءوزىمدى تۇرگەنەۆ سەزىنە باستاعالى استام بوزبالالىق شاق. ول كالۋعانىڭ ورماندارىن ارالاسا، مەن تۋعان دالامدى ارالايمىن. ورمان ازداۋ. بىراق دالانىڭ ءوز سۇلۋلىعى بار. وسى قاراعاش سوۆحوزىنداعى ناعاشىمنىڭ ۇيىنە كەلگەنىمە ەكى جەتىدەي بولىپ قالعان. ءوزىم اڭگىمەلەپ بەرمەك وقيعا دا، ءدال كۇنىن ايتۋ قيىن، ايتەۋىر وسى شامادا بولعان.

سۋمكاعا قالامساپ پەن بلوكنوتىمدى، جۇرەك جالعايتىن ازىن-اۋلاق تاماعىمدى سالىپ الىپ تاڭ بوزىمەن جولعا شىقتىم. قاراعاش وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قىراتقا شىعىپ شىعىسقا قاراعانىمدا، الدىمنان ورتتەي جانىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ بەلگىسىندەي بولىپ بۇكىل تۇستىكتى الىپ تولقىعان، كوز قارىقتىرعان ساپ-سارى داريا كورىندى. شىعىس ءوڭىردىڭ سۋىق ءتۇنى تەرەڭ، سالقىن سايلارداعى كولەڭكەگە، قالىڭ ءشوپتى مەيلىنشە شىلاعان شىققا تىعىلدى. ءبىر ساتتىك قانا كورىنىس. ودان كەيىن داريا قاق جارىلىپ سول ءورت داريانىڭ ءورت كوبىگىن شاشىپ اسپانعا كۇن شىققاندا دالانىڭ ءوزى سول سارىجالقىن دارياعا اينالدى. قايدا قاراساڭىز دا ساپ-سارى نۇر تولقىپ ۇيىپ تۇر. ءتىپتى كوك اسپاننىڭ ءوزى كوك تۇسىنەن ايرىلىپ ورتاسىندا لاۋلاپ جانىپ جۇزگەن جاۋھارى بار ساپ-سارى كۇمبەزگە اينالعانداي.

بۇگىن كۇندەگىدەن الىسىراق بارماقپىن. وسى ارادان، ون بەس شاقىرىم جەردەگى توراڭعىل تاۋىنا بارىپ باسىنا شىقپاقپىن.

ونىمەن وزەننىڭ جاعاسىنا اپارار جالعىز اياق قۇلاما جولدا كەزدەستىم. الدىڭعى تۇياعى شىم ءدوڭنىڭ ۇستىندە. باسى وراسان ۇلكەن، جانە ادامدى سەلت ەتكىزەتىندەي، ەرەكشە جيرەندىرەتىندەي ەتتى ەكەن. كەكىل مەن قۇيرىق-جال اتاۋلىدان تۇك جوق. قابىرعالارى ىرسيعان، سۇيەككە كەپتەپ تارتىلعان جۇقا تەرىنىڭ ءار جەرى ويدىم-ويدىم اعارادى. جاقىنداپ بارعاندا كوردىم. تەرى ءجۇنى ءتۇسىپ كون ەتىكتىڭ قونىشىنداي جىلتىراپتى. مال ەكەش مال دا ادام سياقتى بۋرىل تارتادى ەكەن. ارسا-ارسا كارى تۇعىر ۇيىقتاپ تۇرعان سياقتى. اندا-ساندا عانا قىلدان ادا، تاياقتاي قۇيرىق شودىرايعان ءىرى قابىرعانى دۇڭك ەتكىزىپ سوعىپ وتەدى. كەنەت تاستان قاشالعانداي قۇج-قۇج، اۋىر قاباق اشىلدى دا استىنان كىلەگەيلەنگەن، اعى سارعايعان شاعىر كوز كورىندى. سول ءسات ەندى تۇرماستاي بولىپ قيراتىلعان سۇلبا لىقسىپ قالىپ العا جىلجىعان. مەن شوشىپ ىرشىپ كەتتىم. شىنىمدى ايتسام سەرۆانتەس رومانىنىڭ بەتتەرىنەن تۇسكەندەي مىنا جىلقى تۇرپاتتى ماقۇلىقتان قورقايىن دەدىم. بىراق جاقىنىراق بارىپ اتتىڭ قىزىق ءجۇرىسىن باقىلاۋعا كوشتىم. الدىمەن ارتقى وڭ اياعىن العا جىلجىتىپ قويادى ەكەن. سودان كەيىن ارتقى سول اياعىن وڭ اياقتان ءبىر تۇياق وزدىرىپ قويادى. ودان كەيىن بارىپ الدىندا تەرەڭ ور تۇرعانداي بار پارمەنىمەن قوساياقتاپ العا سەكىرەدى. تۇساۋلى ياكي شىدەرلەۋلى شىعار دەپ تاقاۋ بارىپ قارادىم. جوق. تۇسالماعان. كىسەن جەگەن بە، اياعىندا بالاق تا جوق.

كۇنى بويى توراڭعىل تاۋىنىڭ باسىندا دا، اۋىلعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە سۇمدىق كورىنىس كوز الدىمدا تۇردى دا قويدى. كەشكى اس ۇستىندە يمانعازى اتاما بولعان جايدى ايتتىم.

- ەە، سەنىڭ ول كورگەنىڭ توراڭعىل قاسقا عوي، - دەدى اتام. – ول اتتىڭ تاعدىرى ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىنداي. باعانا توراڭعىلعا باردىم دەدىڭ عوي. ورتا جولدا، قالىڭ شيلەۋىتتىڭ ىشىندە ءبىر بۇزىلعان مازار تۇر، كورگەن شىعارسىڭ. ول شەرۋباي دەگەن اتاقتى باي، التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان قاسەلىكتى ادامنىڭ زيراتى. مارقۇم تۇركىستانعا بارىپ بەدەل قاجى اتانىپ، ارتىنان مەكە-مادينەگە جانە بارىپ قايتقان. ەلگە شاراپاتى كوپ تيگەن. بالاسى بەرتىس اكەنىڭ داۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي سوۆەت وكىمەتىنە وتكىزدى. ال ەندى بۇل توراڭعىل قاسقا قايدان كەلگەن دەيسىڭ عوي. ەرتەرەكتە شەرۋبايدىڭ ءبىر جىلقىشىسى قونىس اۋىستىرىپ كەلە جاتقان كەزىندە، جىلقىعا تاۋدان ءتۇسىپ جىلقىنىڭ ديۋى ارالاسقانىن كورىپتى. بىرەۋلەر ونى تارپاڭ دەيدى، بىرەۋلەر قۇلان دەر ەدى. ۇيىرلەرىن قورىپ قارسى ۇمتىلعان ەكى-ءۇش ايعىردى ءاپ-ساتتە شايناپ تاستايدى دا، شاماسى ءبىر قوستاي قالىڭ جىلقىنى ايداپ جونەلەدى. جىلقىشى ايقايلاپ قايىرماق بولعان ەكەن، جاڭاعى ديۋ ءتىسىن اقسيتىپ وزىنە تاپ بەرىپتى. سونىمەن سەسكەنگەن، نامىستانعان جىلقىشى دەرەۋ بايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، بولعان جايدى ايتادى. شەرۋباي اقساقال اشۋلانعاننىڭ ورنىنا قۋانىپ جىلقىشىعا شاپان سىيلاپتى. نەگە دەيسىڭ عوي. بۇنداي قۇت بايدىڭ بايىنا عانا كەلەدى ەكەن. جانە ءجۇز جىلدا ءبىر-اق رەت كەلەدى ەكەن. جاڭاعى تارپاڭ دەيسىڭ بە، قۇلان دەيسىڭ بە، ايتەۋىر ديۋ بىلاي شىعىپ بۇكىل بيەلەرمەن شاعىلىسادى. ءسويتىپ قانى جاڭارعان جىلقى ەرەكشە اسىلدانادى. جىلقىشىلار نەشە كۇن بايقاستاپ اڭدىپ تۇرىپتى. اقىرىندا جاڭاعى ديۋ جىلقىنى تاستاپ كەتە بەرگەن عوي. كەلەسى جىلى ون-ون باس بيە تىشقان تۇستەس سۇر، شوقتىعىنان قۇيىسقانعا دەيىن سوزىلعان كوك جولاعى بار قۇلىندار تۋادى. ماڭايداعى مالدى، داۋلەتتى ادامدار ايلاپ جاتىپ، قانشا اقشاعا ساتىپ الا الماعان عوي سول بۇدان قۇلىندادى. شەرۋباي ەشكىمدى جولاتپايدى. «قىزعا بەرمەيمىن!» دەپتى جارىقتىق. ال مىنا توراڭعىل قاسقا سول شەرۋبايدىڭ مالى ورتاعا تۇسكەن مالمەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن كەزدە ونىنشى ياكي ون بەسىنشى كەلەدە تۋعان قۇلىن.

قىرىق ءتورتىنشى جىلى مىنا اياقتىڭ باسىن بەرىپ ەلگە قايتىپ كەلگەندە قاقاعان قىستىڭ ورتاسىندا تۋعان بۇل ساباز. ول كەزدە انا توراڭعىل تاۋىنىڭ ەتەگىنە «جاڭا تالاپ» دەگەن كولحوز بولعان. كەشكە بۋسانىپ، ىڭقىلداعان كۇرەڭ بيە تاڭ اتا تۋىپتى. سوعىستان قايتقان ادام و دۇنيەگە بارىپ كەلگەندەي كورىنەتىن كەز. ونشاقتى وشاقتىڭ كارى-جاسى جينالىپ تاڭ اتقانشا اڭگىمە ايتقىزىپ، اۋىزدارىن اشىپ، كوزدەرىن جۇمعان. ەرتەمەن قوراعا كىرسەك ايداي بولىپ ءبىر قاسقا قۇلىن جاتىر. سودان جۇرت شۋىلداسىپ قۇلىنعا ات قويا الماي اۋرە بولىستى. بىرەۋ «جەڭىس» قويايىق دەيدى. بىرەۋ «امان» دەپ قويايىق دەدى. ءتىپتى ءبىر بالا «سوعىس» قويايىق دەدى. اقىرىندا ءبىر شال «بالالار، وسى جەردە توراڭعىل دەگەن ايگىلى باتىر جاساعان. مىنا تاۋدا سونىڭ مولاسىنىڭ ورنى بار. وسى قۇلىندى سول باتىردىڭ اتىمەن «توراڭعىل قاسقا» قويايىق» دەدى. وسىعان توقتاستىق.

كىسىدەن زاتتى، اقىلدى ەدى-اۋ. ءتورت جاسىندا، ياعني جىلقى مۇشەل جاسىندا، ءبىر قىستا ۇيىرگە شاپقان ەكى قاسقىردى، اڭشى ادام الماستان ەكى ارلاندى بۇل العان. جىلقىشىلار ايتادى، تاماقتايمىن دەپ الدىنا كەلگەن ارلاندى الدىڭعى اياقپەن تارپىعاندا ماڭدايىن تەسىپ، كوزىن اعىزىپ جىبەرىپتى. ال قۇيرىقتان الىپ وماقاستىرا جىقپاق بولعان ەكىنشى ارلاندى سوققانى ءتىپتى قىزىق دەيدى. الدىڭعى ەكى اياقتىڭ اراسىنان ارتقا قاراي سىعالاپ، قاسقىردىڭ قاي شامادا تۇرعانىن كورىپ الىپتى دا ارتقى اياقتى كۇرزىدەي جۇمساپ تۇمسىقتان تەپكەن عوي. اتاسى ديۋ ەمەس پە؟ ءتىپتى ءبىر جىلقىشى توراڭعىل قاسقانىڭ قاسقىرمەن شايناسقانىن كوردىم دەيدى. بولسا بولار، ءتىسى كۇرەكتەي ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە توراڭعىل قاسقانىڭ داڭقى اۋداندىق ۋاكىل تاراقبايدىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. «جاڭا تالاپقا» كەلىپ، ءۇيىردىڭ شەتىندە ارقىراپ جۇرگەن توراڭعىل قاسقانى كورگەن تاراقباي «مەن مىنەمىن!» دەپ جانىپ تۇسەدى. وندا توراڭعىل قاسقا جەتى جاسقا كەلگەن كەزى. قۇناندا، دونەنىدە باس بىلگى، جۇگەن بىلگى ەتۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەپتى. ياعني، توراڭعىل قاسقا ەشقاشان مىنىسكەر جىلقى بولمايدى دەگەن ءسوز. بىراق تاراقباي ەشكىمدى تىڭدامايدى. جالى تىزەسىنە تۇسكەن، بۇتا شاينار ازۋلى، دۇلەي ايعىردان كوز الماي تۇرىپ الادى. ول كەزدە ۋاكىلدىڭ ايتقانى  زاڭ. امالى تاۋسىلعان جىلقىشىلار وزدەرىنىڭ قۇرداسىنداي بولىپ كەتكەن توراڭعىل قاسقاعا قۇرىق سالادى. مەن ول كەزدە ءشوپ شاۋىپ اۋلاعىراقتا جۇرگەن ەدىم. جىلقىدا نەندەي كوپ بولعانىن كورگەن جوقپىن. كەشكە كەلگەنىمدە جىرداي اڭگىمەنىڭ ۇستىنەن شىقتىم. شاكىر ەسىمدى جاس جىلقىشى جەلىگىپ الدىمەن بۇعالىق تاستاعان ەكەن. اتا-ماتىمەن سۇيرەپتى. كەلەسى كەزەكتە مولدابەك دەگەن كارى جىلقىشى قۇرىق سالادى. سۇيرەلەي جونەلگەن ەكەن. اككى جىلقىشى قۇرىقتى قولدان شىعارماي، اتىن جورتاقتاتىپ، قىل شىلبىردى ساۋمالاي باستايدى. وسى كەزدە توراڭعىل قاسقا كۇتپەگەن وقىس قيمىل جاسايدى. جالت بۇرىلىپ كەلىپ مولدابەكتىڭ استىنداعى ات تايا شاپقان ەكەن. مولدابەككە مىنگەسكەن ايعىر ارانداي اۋزىن بەلگە سالادى. جىلقىشىنىڭ بەلىندەگى سىرما بەلبەۋ جىرتىلادى. الاقانداي تەرى قوسا جۇلىنادى. «استاپىراللا» دەسكەن جۇرت توراڭعىل قاسقانى ماڭايلاي الماي قالادى. تاراقباي ايعايلاپ «ۇستاڭدار!» دەگەن ەكەن. تاعى ءبىر-ەكى جىگىت سايلانىپ شىعىپتى دا كوزىندە قان تولىپ، بورىدەي ىرىلداپ تۇرعان ايعىرعا باتا الماي اتتارىن قانتارىسىپتى. تاراقباي «وڭشەڭ قورقاقتار!» دەپ بوقتاپ-بوقتاپ كەتىپ قالادى. ەكى كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلەدى. جانىندا قاسقا شادىر ات مىنگەن، اياعى جەرگە سۇيرەتىلگەن، تۇيەدەي زور، قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قاپ-قارا بىرەۋى بار. كورشى كولحوزدىڭ اقتاناۋ ەسىمدى اتاقتى جىلقىشىسى ەكەن. «ادامنىڭ سىرتتانى مەن جىلقىنىڭ ديۋى سوعىسادى» دەگەن حابار تاراسىمەن جان-جاقتان شارۋا سوڭىندا جۇرگەن جۇرت تەگىس جينالادى. «ادامنىڭ سىرتتانى» اۋىلدىڭ جانىنداعى قوي قوراعا ءبىر ءۇيىر جىلقىنى، ىشىندە توراڭعىل قاسقا بار، قاۋمالاتىپ ايداپ كىرگىزدى. قورانىڭ ىرگەسىنە تەرەڭ قازىپ ءتورت مىقتى قادا ورناتتى. مۇنداي كورمەگەن جۇرت دەمىن تارتىپ سىلتىدەي تىنعان، «اپىرماي، ادامنان ايلا ارتىلا ما؟» دەسكەن. ار جاعى وپ-وڭاي بولىپ شىقتى. ءبىر-ءبىر قاداعا ءبىر-ءبىر ۇزىن مىقتى قىل ارقان بايلاندى. ارقانداردىڭ ۇشىن بۇعالىقتاپ العان اقتاناۋ قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ قامىستى اشىپ جاۋىنىڭ قاي جەردە تۇرعانىن كورىپ الدى. ودان كەيىن سول تۇسقا باردى دا قامىستى قوپارىپ لاقتىرىپ جىبەردى. قولىنا بىرەۋ ۇستاتا قويعان قۇرىققا بۇعالىقتىڭ ءبىرىن ءىلىپ الىپ تار قورا، كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە تىرپ ەتە الماي تۇرعان توراڭعىل قاسقانىڭ موينىنا تاستاي سالعان. وسى تاسىلمەن قالعان بۇعالىق تا كيىلدى. قورا اشىلىپ جىلقى سىرتقا شىقتى، ءتورت بۇعالىققا بايلانعان توراڭعىل قاسقا تۋلاپ ىشتە قالدى.

مۇندايدى كورمەگەن، ەركىن وسكەن توراڭعىل قاسقا ارقىراپ ارىنداعاندا داۋسى كوككە جەتتى. كەيبىر ساتتە قورانىڭ قابىرعاسى قۇلايتىنداي، قادالار جۇلىناتىنداي، نەمەسە قىل ارقان ۇزىلەتىندەي كورىنەدى. بىراق ۇزىلمەدى، جۇلىنبادى. بۇعالىقتىڭ ءبىرى قاتتى تارتىلسا كەرەك. اقكوبىك بولىپ شورشىپ تۇرعان توراڭعىل قاسقا كەنەت قىرىلداپ بارىپ شوكە ءتۇستى. جۇرەگىم سىزداپ، كوزىمە جاس كەلدى. موينىن استىنا الىپ، ەكى ءبۇيىرى سولقىلداپ جاتقان توراڭعىل قاسقا، باۋىرساقتاي دومالاپ جىلاپ جاتقان بالا سياقتى بولىپ كورىندى. ەندى ءبىر ءسات كوزىمە بۇك ءتۇسىپ جىلاپ جاتقان شەرۋباي ەلەستەپ كەتتى. بۇدان ارى تۇرۋعا ءداتىم شىدامادى. بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. توراڭعىل قاسقا كوپ تۋلاپتى. نەشە قىلقىنىپ، نەشە قۇلاپتى. اقىرىندا ماڭگىرىپ تۇرىپ قالادى. اقتاناۋ جالىن سيپاعان ەكەن – قاباق شىتپاپتى. ۇستىنە ەرتوقىم سالىنعان ەكەن – تىرپ ەتپەپتى. ماساتتانعان تاراقباي شارۋا وسىمەن ءبىتتى دەپ ويلاسا كەرەك، اقتاناۋعا «ەندى ءوزىڭ ءبىر-ەكى كۇن ءمىنىپ، مىنگى قىلىپ بەر» دەپ قولقا سالادى. اقتاناۋ «ۇستاپ، بايلاپ بەردىم. قالعانى وزدەرىڭنىڭ شارۋالارىڭ» دەپ كەتىپ قالىپتى.

ەرتەڭىنە جۇرت كۇلكىگە قارىق بولدى. تاڭ بوزىمەن تۇرعان تاراقباي، سوڭىندا قىزىق كورمەك بولىپ شۇبىرعان اۋىلدىڭ بالالارى بار، قوراعا كەلەدى. كەلسە قورانىڭ قابىرعاسى ۇڭىرەيىپ جاتىر. قىل شىلبىردىڭ جارتىسى قادادا قالىپتى. توراڭعىل قاسقا جوق. قاھارىنا مىنگەن تاراقباي جىلقىعا بارادى. جىلقىنىڭ شەتىندە باياعىسىنشا كۇركىرەپ، جالى تىزەسىن جاۋىپ شاپقىلاپ جۇرگەن تورىەكەندى كورەدى عوي. توراڭعىل قاسقانى، جىلقىشىلاردى، بۇكىل اۋىلدى جەتى اتاسىنان ءبىر سىباپ العان تاراقباي اقتاناۋ دوسىن ىزدەپ كەتەدى. ەرتەسىنە اقتاناۋ تاعى كەلدى. بۇل جولى توراڭعىل قوراعا جولاماي قويدى. جىلقى ۇستاۋدىڭ دا نەبىر امالى بار ەكەن. كۇن شىجىعان كەزدە وزەندە ۇيىزدەپ تۇرعان جىلقىنى اقتاناۋدىڭ امىرىمەن جەتى-سەگىز ادام ارنادان شىعارماي قۋا جونەلدى. باياعىنىڭ سۋى بار ما؟ ول كەزدە مىنا قاراعاش جازدىڭ كۇنى كەمەرىنەن تۇسپەي جاتاتىن. كەي جەرى ءتىپتى ەكى-ءۇش قۇرىقتىڭ بويىنداي بولادى. سونداي ءبىر تەرەڭ جەرگە ءتۇسىپ جۇزگەن جىلقىمەن قاپتالداسىپ جەلە جورتىپ كەلە جاتقان اقتاناۋ جارق ەتكىزىپ شالما تاستادى. مۇنداي تاستاعىش بولار ما؟ ءيىن تىرەسىپ مويىندارىن سوزا جۇزگەن كوپ جىلقىنىڭ ىشىنەن دالدەپ تۇرىپ توراڭعىل قاسقاعا ءتۇسىردى. قالعان جىلقىشىلاردىڭ لاقتىرعان بۇعالىقتارىنىڭ ءبىرى دە تۇسپەدى. تەك اقتاناۋ بالىق سۇزگەندەي قىلىپ، توراڭعىل قاسقانى جاعاعا تارتىپ اكەلگەندە، باسقا جىلقى شاپۇر-شۇپىر ەتىپ ءوتىپ كەتكەن كەزدە جالعىز قالعان بەيشارا ايعىردىڭ موينىنا بىرىنەن كەيىن ءبىرى التى بۇعالىق تۇسكەن. سونىمەن توراڭعىل تاعى تۋلادى.

تاقىمى جەلىككەن جىندى تاراقباي مەن دالانىڭ ازات جىلقىسىن وسىلاي قيقالاسقان، قاراعىم. تاراقباي مىنەمىن دەيدى. ديۋ تارپاننىڭ قانى باسىلماعان، قۇنان-دونەنىندە جۇرگەنى بىلگى بولماعان توراڭعىل مىنگىزبەيمىن دەيدى. ەكەۋى دە وڭبادى. ءبىر رەت قاتتى موڭكىگەن توراڭعىل تاراقبايدى تاسقا سوعىپتى. سودان ءبىر اي اۋىرعان تاراقباي موينى قيسىق بوپ ءبىتتى. بىردە تۋلاپ ۇستىنەن تۇسىرە الماي قويعان توراڭعىل جەرگە جاتا قالىپ اۋناعان عوي. تاراقبايدىڭ قابىرعالارى قاۋساپ، اياعىنىڭ كوك ەتى جىرتىلىپتى.

ابدەن كەكتەنگەن تاراقباي، مال كورمەگەن ءيتتىڭ بالاسى-اي، بەيشارا توراڭعىلدى سويىلمەن باستان ۇرۋشى ەدى. بىراق وكىل، بەلسەندى اتاۋلىدان ىعىپ، قورقىپ قالعان حالىق ەكەۋىنىڭ جانجالىنا ارالاسپادى. ءوز باسىم ءبىر رەت ارالاسامىن دەپ اۋدانداعى اباقتىعا بەس كۇن جاتىپ شىقتىم. بىردە قىستىڭ قىزىل شۇناقتى ايازدى كۇنى، مىنا مايتاستىڭ ەتەگىندە قىستاۋعا شانامەن ءشوپ تارتىپ كەلە جاتقان ەدىم. الىستان ءبىر ايعاي ەستىلدى. تاقاعاندا تانىدىم – تاراقبايدىڭ اسپاندى جاڭعىرىقتىرعان بوقتىعى. قىپ-قىزىل توبەلەستىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. توراڭعىل ءبىر ءتۇپ تەرەككە مىقتاپ ماتالعان. قارسىندى سويىل ۇستاعان تاراقباي. بىلەكتەي قايىڭ قىزىل الا قان. توراڭعىلدىڭ باسى قان-قان. شىداي الماي كەتتىم. تاراقبايدىڭ قولىنداعى سويىلعا جارماسقان ەدىم.

- كەت! – دەگەن كوزى قىزارىپ العان تاراقباي سويىلمەن ءوزىمدى جاسقاپ. – جولاما! ءجونىڭدى ءبىل.

- ءاي، تاراقباي، - دەدىم بۋلىعىپ. - اكەڭنىڭ قۇنى قالسا دا تيىسپە ەندى بۇل ايعىرعا.

- اكەمنىڭ قۇنى بار – دەدى ول دا تىستەنىپ.  – بايلاردىڭ تەپكىسىندە وتكەن، بايدىڭ ەسىگىندە ولگەن اكەمنىڭ قۇنى بار وسى ايعىردا. اتتەڭ، يەسى شەرۋباي قولىما تۇسپەدى.

- قوي، ارۋاقتى قورلاما، – دەدىم مەن.

وسى كەزدە قايىڭ سويىل ءوزىمنىڭ ماڭدايىما كەلىپ تيگەن. كوزىم قاراۋىتىپ جىعىلىپ قالدىم. ەسىمدى جيسام ەسىرىك ۋاكىل بايلاۋلى ايعىردى ءالى ۇرىپ جاتىر. تۋ سىرتىنا باردىم دا ومبى قارعا الىپ ۇرىپ يتشە تەپكىلەدىم. قويشىلار اراشالاپ الدى. نە كەرەك، ەرتەڭىنە اۋدانعا اپارىپ جاۋىپ تاستادى. بەس كۇن جاتتىم. التىنشى كۇنى بوساتتى. بوساتقان ادام: «سوعىس ارداگەرى ەكەنسىڭ. ايتپەسە جاعدايىڭ قيىن بولار ەدى. ەندى كورىنگەن جەرگە ارالاسا بەرمە» دەپ مىقتاپ ەسكەرتتى.

سونىمەن تاراقبايدىكى دۇرىس بولىپ شىقتى. اۋزىمىزدى اشپايتىن بولدىق. ال توراڭعىل ەكەۋىنىڭ داۋى جالعاسا بەردى. اقىرىندا مىنگىزبەي-اق قويسا كەرەك، ارباعا جەگىلدى. وعان دا كونبەي اربا سىندىرعان ەكەن. ەندى اياققا شىدەر، شىدەر ەمەس-اۋ كادىمگى شىدەرگە ۇقساتىپ ىستەگەن تەمىر كىسەن ءتۇستى. اندا-ساندا ەندى جۋاسىعان شىعار دەپ تاراقباي ءبىر ءمىنىپ كورەدى. توراڭعىل تاعى تۋلايدى. مىنە، ءسويتىپ كولحوزدىڭ جۇمىسىندا قارتايدى وسى توراڭعىل. ابدەن ارسا-ارساسىنا شىققانشا جەگىلدى. ودان كەيىن ەكى جىل قۇر جەگىلدى دە اياكوز ەت كومبيناتىنا ايدالدى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەت كومبيناتىندا سويىلماي امان قالىپتى. كەيىن مال ايداپ بارعان جىگىتتەر ايتادى، كومبيناتتىڭ توبەسىندەگى قامىستى جۇلىپ جەپ كۇنىن كورىپ ءجۇر دەپ. ول كەزدە توراڭعىل جيىرما جەتىدە ەدى. كەيىننەن كومبيناتتاعىلار شىعارىپ جىبەرسە كەرەك، شوقىراقتاپ اۋىلعا قايتتى. وسى ءۇيدىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ تۇر ەكەن. كوزكورگەن عوي. سودان بەرى وسى اۋىلدىڭ ماڭىندا قاڭعىرىپ جۇرەدى. قىستا وسى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلەدى دە، قوي-سيىردىڭ ورتاسىندا تۇرادى. كۇن جىلىپ جەر كوگىندە قايتا كەتەدى. وسىلاي جۇرەدى. مۇلگىپ ۇيىقتاپ تۇرادى. ال جۇرگەنى سول ءوزىڭ كورگەندەي. اياعىنداعى كىسەننىڭ الىنعانىن ۇمىتىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، اۋىرسىنا شوقىراقتايدى دا جۇرەدى. – اتا، سوندا توراڭعىل قاسقا قانشا جاستا؟ – دەدىم تاماعىما جاس تىعىلعانداي بولعان مەن.

- قانشادا دەيسىڭ بە؟ – دەدى اتام توبەگە قاراپ. ساۋساقتارىن بۇگىپ ساناي باستادى.

- وتىز بىردە، – دەدى ودان كەيىن، – قىرىق ءتورتىنشى جىلى قىستا تۋعان. مىنە وتكەن قىستا وتىز بىرگە تولدى.

كوكىرەگىمدى كەرنەگەن وكسىكتى سەزىپ قالعان بولۋ كەرەك، جۇزىمە ءسال قادالا وتىردى دا:

- ويباي، قاراعىم-اي، - دەدى داۋسىن سوزىپ. – وسى دالادا ەشكىمگە باعىنباعان تالاي اساۋ، باسى بيىك تالاي ساڭلاق وتكەن. سونىڭ ءبارىن جوقتاپ جىلاساڭ كوزىڭ سۋالماي ما؟ وكسىمەڭدەر، قاراقتارىم. وزدەرىڭە ءومىر تىلەڭدەر. باسقا نە دەيمىز سەندەرگە.

سولايى سولاي عوي. اسىل ءسوز. بىراق كوز الدىما سول دالانىڭ ارى ىسپەتتەس ارسا-ارسا كارى تۇعىر، وتكەننىڭ شەكسىز قايعىسىن بويىنا جيعان توراڭعىل قاسقا ەلەستەگەندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاماعىما وكسىك تىعىلادى.

1987

Abai.kz