Huni halqy b.d.d. III mynjyldyqtaghy huni-ny («honyr ýi») taypasynan qalyptasqan. Halyqtyng óz atauy honyr, «R» dybysy joq qytay «honyr ýi» atauyn «huni-iy» dep, yaghny «honyr» atauyn «huni» dep jazbalaryna engizgen. Orys tilinde honyr «hunr» delinse, «R» dybysy joq qytaylar honyr halqyn «huni» degen.

B.d.d. V-IV ghasyrlarda ataqty Húng (huni) imperiyasy qalyptasty. Imperiya biyligi "siluani-diy" taypasynda boldy. Húndar 24 taypaly halyq, «siluani-diy», «huyani», «lyani», «suybu» degen 4 taypa memleket biyliginde óz oryndary bar tandauly «aq» taypalar, qalghan 20-sy – óz kósemi men jasaghy bar qarapayym taypalar. Biyleushi  "siluani-di" taypasy tek tandauly 3 taypamen ghana qyz alysyp, berisken. Biylik jýiesindegi mansaptardy tandauly 4 taypa ózara bólisken, eng jogharghy patshalyq biylik «shaniu» tek «siluani-di» taypasyna tiyesili bolsa, «suybu» taypasy memleketting sot jýiesin qolynda ústaghan. Qytay tilining bilikti mamany Ondasyn Bitanovtyng kómegimen «huyani» – qúman taypasy, «lyani» – úlan (alan) taypasy, «suybu» súrbóri taypasy ekenin anyqtadyq (súrbóri – ataqty «kókbóri» taypasy, qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas). Al biyleushi "siluani-diy" "asylúian-dar" degen taypa bolyp shyqty, yaghny «Asylúyan» dep atalghan (húndyq "dar" jalghauyn qytay "di" dep qysqartyp jibergen). Biyleushi taypanyng adamdaryn «asylúian-dar» deytinin estigen qytay ony «siluani-diy» dep kórsetken. Demek, Húng imperiyasyn biylegen taypa atauy – Asylúya.

Lev Gumiylevting qytay derekterinde mynaday joldar bar: «Qytay biyligi I ghasyrda huyani taypasynyng bir ókilin aldap shaqyryp, ony shaniu etip saylaugha tyrysqan, alayda ol adamnyng ózi de, taypasy da oghan kónbegen». Onda barsha húng halqy tek siluani taypasy adamyn ghana shaniu dep moyyndaghany jazylghan. Qytay imperiyasy húndardyng biyleushi dinastiyasynyng bedelin týsiruge, ynghayy kelse biyleushi tórt taypa arasyna «syna» qaghugha tyrysty. Óitkeni Qytay imperiyasy qalayda Húng imperiyasyn әlsiretuge mýddeli boldy. Sondyqtan «Mode әkesi Toumanidy óltirip, biylikke kelgen» degen qytay deregine sene beru orynsyz.

Jogharyda qytay jazbalary húng atauyn tariyhqa ózgertip engizgenin aittyq. Sebebi qytay tilinde «R» dybysy bolmauynda jәne key әripterding ózgeshe dybystaluynda dedik. Mysaly, qytay tili zandylyghyna sәikes qazaq – hasaky, saq – saky, oshaq – iechjaky, honyrmyn hunimuny dep dybystaluy tiyis. Alayda qytay bóten ataulardy «qysqartqysh», mәselen olardyng jazbalaryna qazaq – hasa, saq – si, oshaq – yuechji, honyrmyn hunimo bolyp engen. Múhiyat zerdelegen adamgha Mode esimi «Mýde», onyng әkesining Toumani esimi «Tauman», al Shaniu «Shynýi» ekenin bayqau qiyn emes. Ol esimder men ataular húndardiki, al húndar týrkitildi bolghany belgili. Shaniu imperiya biyleushisi, ony «shynýi» dep týzesek, maghynasy naghyz patshagha layyq atau bolyp shyghady («shyn» – vershina, al «ýi» – dom, shynýy – vysochayshiy dom), shynýy – «Hanýi» nemese «Patshaýi» degen maghynada. Demek, qytay jazbasyndaghy «shaniu» – húng tilinde «shynýi». Qytay jylnamasy shynýy tuystary (hanzadalar) «shyghys djuk hanzadasy» jәne «batys djuk hanzadasy» dep ekige bólinetinin kórsetedi. Ondaghy «djuk» degeni «jik» – qazirgi «ru» ornynda qoldanylghan sóz. Býgingi tilmen aitsaq, «shyghys ru hanzadasy» jәne «batys ru hanzadasy» bolady. Qazaqtyng «jik-jikke bólinbe» degen sózi «rugha bólinbe» degen maghynada әli de aitylady. Mysaly, «seldjuk», dúrysynda – «asyljik», al «bordjigiyn» «bórijigin» bolady («jik» pen «jigin» – «ru» men «ruyn» maghynasynda). Jigit sózi de «jik eti» atauynan qalyptasqan, ózbek, týrkimen, әzerbayjandar etti «gush» (kýsh) deydi, qazaqsha «búlshyq et» sózi de «kýsh» degendi bildiredi. Yaghny ol zamanda jikting (rudyn) búlshyq etti jastaryn «jik et» («ru kýshi») dep ataghan, odan «jigit» sózi qalyptasqan. Osy derekter ertede «ru» sózi ornynda «jik» atauy qoldanylghanyn aighaqtaydy.

Asylúya dinastiyasynyng halqy qazaq ekenin, yaghny qazaq húng halqynyng ýzilmegen jalghasy ekenin osy «Asylúya» atauynyng huni-húndar zamanynan esh ózgermey «qazaqy» kýide bizge jetui aiqyn dәleldeydi. Onyng ýstine memleket ortalyghyn, yaghny biyleushiler otyratyn mekendi qazaq «Astana» dep ataydy, ol «As-stany» atauynan qalyptasqan. Barsha týrkilik últtar memleket atauyna «stan» sózin qosyp ataydy, arghy tegi qazaqtan bolghan orys tildi kazaktar da joryqqa jinalar oryndy «stan» deydi (tilderi slavyandalghanda ol «stanisa» bolyp ózgergen). Al Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) Konstantinopoli qalasyn basyp alyp, ony «Istanbul» dep atady. Onysy «ústan bol», yaghny «biz qol ústasyp, jinalatyn ortalyq bol» degen maghynada. Osy derekter «stan» әuelde «ústan» bolghanyn, onyng maghynasy «qol ústasyp jinalar oryn» ekenin kórsetedi. Yaghny Qazaqstan – qazaqtar qol ústanatyn (jinalatyn) jer, Tatarstan – tatarlar qol ústanatyn (jinalatyn) jer maghynasynda. Sonda biyleushi As adamdary otyrghan ortalyqty qazaq halqy «As-stany» dep ataghanyn, osy atau keyin «Astana» bolyp ornyqqanyn angharamyz.

Oghyz elin HI ghasyrda biylegen, sosyn Osman imperiyasynyng negizin qalaghan Asyljik dinastiyasy atauy arab әripti jazbalar yqpalymen «seldjuk» bolyp ózgerdi. Asyljik (seldjuk) hanzadalary men keyingi Shynghyshan úrpaqtary «súltan» dep ataldy, ol atau әuelde «asyldan» bolghan. Olar Asylúya dinastiyasynan bolghandyqtan «Asyldan» dep atalghan, keyin arab әripti jazbalar yqpalymen aldynghy «A» týsip qalyp, «súltan» bolyp ózgerip ketken.

Asyljikter (seldjuk) VI ghasyrda Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina ruynan taraydy. Turky Ashina ruyn qytaylar «Tuge Asyani-she» dep jazady. Olar IV ghasyrda Ordostaghy húndardy biylegen, sosyn V ghasyrda Altaygha auyp kelgen. «Tuge Asyani-she» dúrysynda – «Tórgi Asúyan-shy» («Asúyan-shy» - «asylúya dinastiyasynan», al «Tórgi» – joghary tórdegi ru, yaghny «biyleushi» degen maghynany beredi). Yaghni, «Turky Ashina» – Asylúya dinastiyasynyng «Tórgi» degen ruy. Tórgi Asúyanshy atauyn «R» dybysy joq qytay «tuge asyani-she» etse, iran-arab jazbalary «turk ashina» etip tariyhqa engizdi. Al «turgesh» – «turk ashina» atauynyng qysqarghan núsqasy. Demek, Orta Aziyany VII ghasyrda biylegen Týrgesh toby da Tórgi Asúyanshy – Turk Ashina dinastiyasynan bolyp tabylady.

Europany IV ghasyrda titiretken Attila (Attyly) patshanyng atasy Balamir (Balamir) ejelgi Huni imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýiding (shaniu) 15-shi úrpaghy ekenin ghalymdar anyqtaghan. Yaghny Atilla patsha da – Asylúya úrpaghy. Sol Atilla biylegen aimaqta VII ghasyr men HI ghasyr arasynda Úly Búlghar imperiyasy ómir sýrdi. Onyng HI ghasyrda Vizantiyagha baghynghan aimaghyndaghy halqy (búlgharlar) HII ghasyrda hristian dinin qabyldau arqyly «bolgar» degen últqa ainalghan. Olardyng Asean degen ruy bas bolyp Vizantiyadan bostandyq alyp, sol jýzjyldyqta Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatty. Osy biyleushi «asean» ruy «asúyan» boluy әbden mýmkin. Bolgariya tarihynda biyleushiler әuelde «hanasuvegiy» degen maghynasy belgisiz ataumen atalghany, sosyn «knyazi» delinip, keyin Bolgar patshalyghy ornaghanda «sari» atauy ornyqqany aitylghan. Múndaghy «Hanasuvegiy» dúrysynda «han asýy begi» ekeni anyq kórinip túr. Demek, bolgarlardyng týrkitildi atalary – búlgharlar hannyng tuystaryn, yaghny hanzadalardy «han asýy begi» degen. Osy «han asýy begi» atauyndaghy «asýi» Úly Búlghar patshalyghyn biylegen Asylúya dinastiyasy ókilderi ekenin rastaydy. Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatqan Asean (asúyan) ruy men bolgar tarihynda kórsetiletin Asparuh han esimi de sózimizding dәleli.

Keyingi jyldary ózbek ghalymdary Ibn Batuta jazbasyn týpnúsqasynan ózbekshege audardy. Olar Altyn Orda astanasy týpnúsqada «As-saray» ekenin dәleldep otyr. Demek, Shynghyshan negizin salghan Altyn Ordanyng astanasy, Resey aitqanday, «Aq saray» emes, «As saray» degen qala eken. Húng imperiyasyn biylegen adam «shynýi» (shaniu) dep ataldy, al Shynghyshannyng óz esimi – Temirshyng («R» dybysy joq qytay «Timuchiyn» degen). Temirshyng men Shynghyshan degen eki esimde de «shyn» sózi boluy beker emes, «shyn» – Shynghyshannyng ejelgi Húng imperiyasyn ornatqan Mýde shynýiding úrpaghy ekenin kórsetedi.

Shynghyshan ústanghan «konstitusiya» «Yassy» dep jazylady. Al onyng dúrysy «Assy» boluy mýmkin. Shynghyshan ústanghan tәrtip – «As dәstýri», yaghny Asylúya dinastiyasy qalyptastyrghan «konstitusiya» bolyp tabylady. Ol biylikke kelgen song Temirshyng esimin Shynghyshan dep ózgertti, onyng sebebi belgisiz. Biraq Shynghyshan esimining dúrysy «Shyn-as-han» desek, qatelespeymiz. Maghynasy. «Shyn» dәrejeli, «As» úrpaghy bolghan «han». Onyng Shynashan esimin Shynghyshan etken ózge tildi jazbalar yqpaly ekeni anyq.

Sonymen, Húng imperiyasyn biylegen – Asylúya taypasy. Osy taypa úrpaqtary barlyq týrkilik elderdi, tipti Euraziyalyq memleketterdi kem degende 20 ghasyrgha deyin biylegen. Naqty derekterge jýginsek:

 

Kangiu (qanly) memleketi. Ejelgi grek tarihshylary derekterinde

kangiu taypasy saq-skif halqynan ekeni jazylady. Qytay derekteri b.d.d. II ghasyrda kangiu taypasy Ferghana oipatynyng soltýstik-batysyndaghy tauly aimaqta otyrghanyn, olargha kórshi húndardyng alan (úlan) taypasy baryn bayandaydy. Osy jazbadaghy «kangiu» sózin «qanghy-ýi» deymiz, óitkeni, dalany tastap taugha «qanghyp» ketkendikten, ózge saqtar «qanghy-ýi» dep ataghan. Olar sol tauda otyryp Huni imperiyasy yqpalyna týskenin, olarmen alan (úlan-lyani) taypasy aralas otyrghany bayqatady. B.d.d. I ghasyrda olar qazirgi qazaq dalasyndaghy saq halqy biyligin qolyna alyp, Kangiu patshalyghyn ornatty, al búl Huni imperiyasy kómegimen iske asty. Qytay derekteri Kangiu patshalyghy Huni imperiyasyna tolyq tәueldi bolghanyn dәleldeydi. Ony Lev Gumiylev te qytay derekterimen anyqtap kórsetken. Qytay derekteri Kangiu memleketi «ash dalada» ornalasqanyn jәne Ýisýn memleketimen kórshi әri jau bolghanyn rastaydy. Al Resey tarihty búrmalau niyetimen «ash dalany» Myrzashól dep kórsetti, dúrysynda ol Betpaqdala. Osy derekterden Kangiu patshalyghy aimaghy Betpaqdaladan bastalyp, soltýstikke qaray sozylyp jatqanyn, Ýisýn imperiyasy shekarasy sol zamanda Aral tenizine qúighan Shu ózeni men Balqash kóli boyynda jatqanyn bayqatady. Qanly taypasynyng әli kýnge deyin Jetisu men Aral (Syrdariya) aimaghynda otyruyda sol zamandardan qalyptasqan deu oryndy.

Ýisýn patshalyghy b.d.d. I ghasyrdan bastap Qytay imperiyasy yqpalynda boldy, yaghni, Kangiu men Ýisýn memleketterining jaulyghy Húng (huni) imperiyasy men Qytay imperiyasy jaulyghymen tyghyz baylanysty. Húng imperiyasynda býlik shygharghan hanzadanyng Kangiu patshalyghyna baryp boy tasalaghanyn dәleldeytin qújattar bar. Húng imperiyasynyng ydyrauy biylikke talasqan hanzadalar býliginen bastaldy, qanghyýy taypasynyng býlikshi hanzadany qoldaghanyn shynýy әuleti keshirmegen tәrizdi. Óitkeni, Húng imperiyasy ydyrap, halqy I ghasyrda bizding dalagha kelgennen keyin Kangiu patshalyghy tarih sahnasynan kórinbey ketti. Biylikten airylghan qanghyýy taypasy keshegi jauy Ýisýn imperiyasymen til tabysyp, sonda yghysqany bayqalady. Olar «kangary» («qanghylar») atauymen VI ghasyrda tarih sahnasynan qayta kórindi.

Syrdariya aumaghynan baryp, HI ghasyrda Ýz (oghyz) elin baghyndyryp, onda Islam dinin ornyqtyrghan Týrki Asyljikterding (turky seldjuk) negizgi kýshi qanly taypasy bolghany belgili, yaghny atau ol kezde «qanly» bolyp ornyqqan. Osy derekter ejelgi Kangiu patshalyghyn jәne VI-HI ghasyrlardaghy qanly taypasyn Asylúya dinastiyasy biylegenin aighaqtaydy. Jetisu qanlylaryndaghy «aq qanly» ruy ejelgi Kangiu patshalyghyn biylegen Asylúya tobynan qalyptasqan, al Syrdariya qanlylaryndaghy týrke ruy Tórgi Asyljik (turky seldjuk) taypasynan irge qalaghan degenimiz jón. Turky Seldjuk-Týrki Asyljik dinastiyasynyng negizin salghan – Mәlik Seldjuk әl-Ghazy degen biyleushi, onyng әkesining lauazymy – Su-bashi, әkesi ólgen song Mәlik Seldjuk әl-Ghazy Su-bashy bolghan. Osyndaghy «Su-bashi» dúrysynda – «Asýi-basy» degen qazaqy atau («Asylýy basshysy» nemese «As dinastiyasynyng basshysy» degen maghynada), ony da «Su-bashi» etken arab әripti jazbalar yqpaly.

 

Alan men Kavkaz. B.d.d. I ghasyrda Kavkazdy jaulaghan alandardy

(úlan, qytaysha – «lyani») Asylúya taypasynyng «as-túghyr» ruy biyledi, armiyan jazbasy IV ghasyrda alandarda «ash-digor» ruy bolghanyn aighaqtaydy. Arab tarihshysy Ál Masudy alandardyng VII ghasyrda hristian dinin qabyldaghanyn, alayda olardyng IH ghasyrda svyashennikterin Vizantiyagha quyp jiberip eski senimderine auysqanyn, al taudyng arghy jaghyndaghy dalada Úly Búlghariya hany sol jýzjyldyqta Islam dinin qabyldaghanyn jazady. Búlghar hanzadalary «hanasuvegiy», yaghny «han asýy begi» dep atalghany belgili. Demek Úly Búlghariyany biylegen – Asylúya adamdary.

Ál Masudy derekterinen shyghatyn qorytyndy:  Úly Búlghariyada Islam dini ornyghuyna qarsy key hanzadalar Kavkazgha ketip, ondaghy Alan eli biyligin as-túghyr (ash-digor) tobynan tartyp alyp, alandardy eski «tәniri» senimine qaytarghan. Alandar úrpaghy – balqar men qarashay últtary jәne osetinder qúramyndaghy digor toby. Alan elin biylegen sol «búlgharlyq» dinastiya balqar últyn qalyptastyrsa, qarasha halyq, yaghni  qarapayym alandar – qazirgi qarashay últy. Biylikten airylghan ash-digor toby «iyr» halqyn baghyndyryp, osetin últynyng negizin qalady (Ál Masudy alandargha kórshi ir degen halyq otyrghanyn kórsetken jәne osetinderding negizgi bóligi ózin «iron» deytinder).

«Osetiyn» atauy gruzindik «As-etiyn» («as edi») sózinen shyqqanyn ghalymdar dәleldeydi. Yaghni, ir halqyn biylegen as-túghyr (ash-digor) tobyn gruzinder «As-etiyn» dep ataghandyqtan, halyq atauy «Osetiyn» bolyp ornyqty. Qazir osetin últynyng 80 payyzy «iron» dep atalatyn parsytildi etnos, al qalghany – solargha sinip óz týrkitilin  joghalta bastaghan alandyq «digor» toby. Qarashaylar men digorlardyng ýlken bóligi keyingi zamangha deyin balqar tóreleri biyligine jýginip kelgeni belgili. Balqarlardyng sosloviyelik qúrylymy Húng imperiyasy jýiesine óte úqsas, eng biyik biylik «Úlyýi» tórening qolynda. Osy derekter balqar últy alandardy biylegen búlgharlyq Asylúya dinastiyasynan qalyptasqanyn kórsetedi.

Qytay derekteri húndardyng tandauly huyani (qúman) taypasynyng ýlken toby bizding zamanymyzdyng I ghasyrynda (93 jyly delingen) batysqa auyp ketkenin jazady. B.z. I ghasyrynda Qúman (huyani) taypasy ornyqqan ózen Qúman dep atalghanyn rim derekteri rastaydy. Qazir ol ózen Kubani dep atalady. Olardyng bir toby keyingi Atilla zamanynda Qyrymdaghy saq-skiftik urus-sakalban eline ketken, al negizgi bóligi Zakavkazege ketip sonda «qúmyq» degen halyq bolyp qalyptasty. Ál Masudy jazbasy Zakavkazedegi qúmyq halqy H ghasyrda hristian dindi jәne alan biyleushilerine tәueldi bolghanyn aighaqtaydy. Yaghny ejelgi húng halqynyng qúman taypasynan qalyptasqan qúmyq eli Asylúya dinastiyasy biyligin moyyndaudan ainymaghan.

 

Qosymsha:

Sol I-III ghasyrlarda batys dalagha ornyqqan Asylúya taypasy qazaqtyn

Jappas taypasyn qalyptastyrghan boluy mýmkin (kórshilerining «jappay as» deuimen «jappas» atauy shyqqan). Al Asylúya taypasynyng shyghys dalada qalghany qonyrat ruy tәrizdi («qaramen» qúdalaspaytyn Shynghyshan әuleti tek qonyrat taypasymen qyz alysyp, qyz beristi, osy jayt qonyrat «aq taypa» ekenin kórsetedi). Jappas pen qonyrat taypalarynyng arghy tegi «Altyn adam» dep kórsetilui sózimizge dәlel. Húng halqynyng alan (úlan) taypasy úrpaqtary da qazaq halqynda saqtaldy. Olar – tarihy derekterde «alan-tanaidy» dep kórsetiletin tana taypasy men qúramynda baytana ruy bar dulat taypasy (alan kósemi Dula esimi keyin «alan» atauy ornyn basqanyn vengr-majarlary deregi kórsetedi).

 

Kýltóbe qalashyghynyng kangiu-qanly taypasyna esh qatysy joq. Ol

qalashyq – tәjik-parsylardyng tau etegindegi mekeni. Qalashyqtan tabylghan kirpishtegi jazbalarda «kangiu» atauyna jәne kangiu taypasyna qatysty esh derek joqtyghyna qaramastan, Qazaqstan arheology Podushkin ol shahardy kangiulerdiki dep sendiruge tyrysady. Kangiu taypasy sak-skif halqyna jatatynyn ejelgi grek jazbalary kórsetkeni mәlim. Al Resey bolsa saq-skifter – parsy tildiler dep búrmalap keldi. Podushkinning pighyly – Kýltóbede tabylghan parsylyq jazbalardy «kangiu taypasynynki» dep, reseylik sol jalghan tújyrymdy sanamyzgha sinire týsu.

 

Iron-osetin tili iran tiline tuys ekenin jәne osetinder qúramyndaghy

digor tobynyng alandardan ekenin paydalanghan Resey «Alandar úrpaghy – osetinder, osetin tili (iron tili) parsy-iran tiline tuys, demek alandar irantildi bolghan. Al alan taypasy skiyf-sarmattargha jatady, olay bolsa skiyf-sarmat halqy (saktar) parsytildi bolghan» dep búrmalady. Bir-birin «alan» deytin týrkitildi qarashay men balqarlardyng naghyz alandar ekenin әdeyi kózge ilmedi, ony aitsa bar ótirikterining kýli kókke úshatynyn jaqsy týsindi. Mine, saq-skif halqynyng parsytildiler ekenine Resey dәlel retinde keltiretin osy eki jayt ta negizsiz ekenin kóremiz, «ótirikting qúiryghy – bir tútam» degen osy.

Osy tústa aita keter bir manyzdy jayt: Songhy jyldary qazaqtyng bir tarihshy qyzy Irannan qazaq halqy jayly tyng derek tapqany belgili. Ol H ghasyrda qanly taypasyn qazaq halqynan dep kórsetken irandyq jazbany tapty (ókinishke oray, qazaq tarihy ghylymyn biylep otyrghan orysqúl qazaqtar ol derekti kózge ilmedi, tipti ol jaytty úmyttyrugha kýsh saldy). Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – HI ghasyrda Syr boyynan (qazaq dalasynan) baryp oghyz elin baghyndyrghan túlgha, onyng әskerinde qanly taypasy da bolghany belgili.

Irannyng ataqty jyrshysy Ferdausy «Rustam» dastanynda bizding dalada H ghasyrda Qazaq handyghy bolghanyn, onyng at ýstinde nayza ústaghan jauynger halqy QAZAQ dep atalatynyn jazyp ketkeni mәlim. Demek Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – Qazaq handyghyn biylegen dinastiya ókili, onyng esimining sonyndaghy «әl-Ghazi» degen sózding dúrysy «әl-ghazaq» bolyp tabylady («qazaqtan» degen maghynada, yaghny «Mәlik Seldjuk qazaqtan» dep atalghan). Arab әripti jazbadaghy «ghazaq» atauyn «ghazi» dep búrmalaghan Resey sayasaty, olar osylaysha «qazaq» atauynyng bolghanyn jasyrdy (kóne jazbada songhy «q» әrpining key jeri óship «i» әrpine úqsap ketkenin paydalanghany týsinikti). Mәlik Asyljik әl-qazaq bastaghan qazaqtar oghyz elin («ýzik», keyin «ýz» dep atalghan taypa-el) baghyndyryp biyledi, ol elde Islam dinin ornatty. Arab jazbalarynda ol elding «bazuh» jәne «ushuk» degen eki toptan túratyny aitylady. «Ushuk», dúrysynda «ýzik» degen sol elding óz atauy, al «bazuh» – «kazah»  degen atau (arabtyng «k» әrpi men «b» әrpining jazylu úqsastyqtaryn paydalanyp «kazah» atauyn «bazuh» etip tariyhqa engizgen Resey sayasaty ekeni dausyz). Tarihshylardyng «seldjuk toby kynyk taypasynan» dep tanyitynyda sózimizge dәlel, óitkeni «qynyq» pen «qazaq» ataulary arapsha jazyluynda óte jaqyn ekeni belgili. «N» men «z» әripteri arapsha jazyluynda óte úqsas, osyny paydalanghan Resey «seldjuk qazaq tobynan» degen derekti «seldjukter qynyq taypasynan» dep búrmalap ketken. Áriyne úzaq ghasyrlar oghyz (ýz) elin biylegendikten olar qazaqtildiliginen airylyp oghyztildiler bolyp ózgergeni týsinikti, osy sebepten Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) qalyptastyrghan týrik halqy men oghyzdar úrpaghy týrkimender tili jaqyn bolyp tabylady.

 

 

Asylúya - Euraziyany biylegen dinastiya

Gunn Imperiyasy. Shamamen IV ghasyrda ornaghan Gunn imperiyasyn biylegender de Asylúya úrpaqtary. Attila (Attyly) kósemning әkesi – Mundzuk (Mynjik), al arghy atasy Balamirding (Balamir) ataqty Mode (Mýde) shynýi-shaniuding on besinshi úrpaghy ekenin ghalymdar dәleldegen. Jalpy Gunn imperiyasy men Jujan qaghanaty әuelde bir imperiya bolghan tәrizdi. Yaghni, ol – Manghystauda kýsh jinaghan ýisýndik dinastiya men Asylúya toby ornatqan alyp imperiya (Manghystaudaghy Altynqazghan degen jerden tabylghan «Gunn biyleushilerine tiyesili» delingen asyl zattar sózimizge kuә).

Jujandar basyp alghan Zakavkaziede Savir memleketi payda bolghany jәne onyng patshalary men Gunn biyleushileri bir adamdar ekeni Jujan men Gunn әuelde bir imperiya bolghanyn bayqatady.

 

Jujan qaghanaty. Jujan biyleushileri – b.d.d. I ghasyrda Ýisýn imperiyasy biyliginen airylghan toptyng úrpaqtary. Ýisýn eli jýndi halqynan bolghanymen, olardy biylegen honyr (hún) halqy adamdary (ózderin «honyrmyn» degendikten, qytay jazbasyna «hunimo» bolyp engen).

Qytay derekteri Ýisýn biyleushileri әieldi tek húng halqynan alatynyn, húng qyzynan tughan adam ghana taq múrageri bolatynyn kórsetedi. Osy derek Ýisýn memleketin biylegen dinastiya men Asylúya taypasy qúdalyqty dәstýr etkenin dәleldeydi. Ýisýn knyazdigin biylegen húndar (hunimo) súrbóri (suybu) taypasynan siyaqty, al Húng imperiyasynda súrbóri taypasy sot jýiesin basqarghany mәlim. Ýisýn knyazdigi halqy qytay derekterinde yuechjy dep te kórsetiletinin aittyq. Húng imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýy sol yuechji-ýisýn elinde er jetti, Ýisýn knyazdigin biylegen húndar onyng naghashy júrty boluy mýmkin. Demek Ýisýn knyazdigin biylegen súrbórilik dinastiya men Huni imperiyasyn biylegen asylúyalyq dinastiya qúdalyq baylanysta bolghan, búl Ýisýn biyligi «qytay jiyenderine» tiygenshe jalghasqan. Ýisýn memleketi b.d.d. III ghasyrda Shynjanda kishigirim knyazdik bolyp túrghanda, halqy oshaq (nechji) taypasy bolatyn (qytay «oshaq» atauyn «yechjaky» deuding ornyna, qysqasha «ngechjiy» degen). Qytay imperiyasy kómegine sýiengen Ýisýn knyazdigi (oshaq-iechjy eli) b.d.d II ghasyrda Orta Aziyany basyp alyp Ýisýn imperiyasyn ornatty (Resey ony tariyhqa Kushan patshalyghy dep engizdi), sonyng nәtiyjesinde qytaylargha Orta Aziyagha jol ashylyp, Úly Jibek joly bastaldy.

Sol Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiya b.d.d. 1 ghasyrda «qytayshyl» jәne «hunishyl» bolyp ekige bólinip, ózara biylikke talasqany belgili, aqyry «qytayshyl» top jenip, jenilgeni Kaspiy tenizi jaqqa ketken (Tarihshylar «iechjiyler men uysunder qaqtyghysy» deytin oqighalar). Olardyng ózderi húndardyng súrbóri taypasynan bolghanymen, negizgi kýshi oshaq (yechji) taypasynyng tazjýrek ruy bolghan. Sol sebepti Kaspiy tenizi manyndaghy jergilikti taypalar olardy «jýr-jan» dep ataghan (Kaspiy tenizi sol zamannan IH ghasyrgha deyin Jurjan dep ataldy, al tazjýrek ruy qazir sol aimaqta otyrghan Taz taypasy bolyp qalyptasty).

Jýrjan eli III ghasyrdyng sonynda Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziya aimaghyn basyp alyp óz biyligin ornatty. Yaghni, «atalaryna tiyesili bolghan biylikti qaytaryp aldy» (L.Gumiylev «Ýisýnder jerin III ghasyrdyng sonynda hundar basyp alghanyn qytay derekteri dәleldeytinin» jazghan). Osylaysha IV ghasyrdyng basynda qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyada Jýrjan memleketi (qytaysha «jujan») payda boldy. Ýisýn imperiyasy biyleushileri qazirgi Shynjan aimaghynda ghana óz biylikterin saqtap qaldy jәne Soltýstik Qytay biyligin de qoldaryna aldy. Olardyng basty әskery kýshi tabyn taypasy bolghan (qytaysha «tabgachi» nemese «toba»).

Jýrjandar (jujan)  IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda (367 jyly) sol shyghys aimaqty da jaulay bastady. Osy tústa «toba men jujandar soghysy» degen ataugha ie tarihy oqighalar oryn aldy. Jujandardyng arghy tegi ýisýndik biyleushi dinastiyadan ekenin aittyq. Jujandar ózderi men tobgach-toba dinastiyasy bir halyq ekenin moyyndaytyny qytay derekterinde keltirilgen. Yaghni, jujan men tobgach-toba biyleushileri Ýisýndik biyleushi dinastiyagha jatatyndyqtan, ózara tuystyghyn moyyndaghan. Qazirgi tabyn taypasynyng qonyr ruy sol Ýisýndik «qonyr» (hunimo) dinastiyasynan qalyptasqan. Osy sebepten «tobgach-toba» degender tabyn taypasy, al basqarushylary Ýisýndik biyleushi dinastiya degenimiz oryndy.

Reseylikter tobgachtar men jujandar syaniby halqynan, yaghny manghol tildiler dep búrmalady. Qytaylyq «Lyanshu» deregi men «Nanishi» deregi jujandar hunidargha tuys taypa deydi, al «Veyshu» deregi «jujandar sunshu taypasy» dep kórsetedi. Qytay jazbalary hunidardy «sunnu» dep te ataghan, «sunnu» men «sunshu» úqsas dybystalatyny kórinip túr. Yaghni, ýshinshi derek aldynghy ekeuin rastaydy. Resey ghalymdary osy «sunshu» atauyn «syanbi» dep týsindiru arqyly «jujandar – syanibiylik taypa» dedi. Sosyn jujandardyng toba-tabgachtargha tuystyghy jayly derekti paydalanyp, «toba-tabgachtar da syanibiyler» dep tújyrymdady. Alayda ýsh derekting ekeui «jujandar – hunidargha tuys taypa» deydi, demek, ýshinshi derekti de solay týsinuge bolady. Sonda jujandar da, tobghach-tobalar da – týrkitildiler. Jujan biyleushilerining arghy tegi húndardyng súrbóri (suybu) taypasynan bolsa, analary asylúyan (siluani) taypasynan. Osy sebepten olar «súrbór-as» dep atalghan dep bilemiz.

Jujan-gunn zamanynda húnzaq halqynyng abar taypasy Kavkazgha ornyqty (qazirgi avar últy solardan qalyptasty). Manghystaulyq manghy taypasynyng bir toby Zakavkazege sol zamanda bardy, olardyng ekinshi ýlken bóligi qazirgi Mangholiya aimaghyn mekendedi. Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy sol jujandar zamanynda Manghystaudan barghan manghy taypasy bolatyn (Shynghyshan zamanynda manghyl taypasynda taydjut ruy boldy, al ol adayjúrt atauynyng qytaysha jazbagha týsken núsqasy bolatyn). Jujan-gunnderding Kavkazdaghy әskeri abar men manghy taypalary, qazirgi Mangholiya aimaghyndaghy әskeri manghy men jergilikti tele (dele) taypasy bolghanyn tarihy jazbalar rastaydy.

Syanibiy-qidandar ózderin baghyndyryp biylegen jýrjan-jujandardy «manjur» degendikten, olardyng aimaghy keyin Manjuriya dep atalyp ketti («man» – manghy, al «jur» – jýrjan). Qidandar – ejelgi syanibiylerding ózi, al syanibiyler ejelgi qytaylyq Sya elining soltýstikke ketip ondaghy hu taypasymen aralasuymen qalyptasqan (hu taypasy japon men koreylerding arghy tegi). Yaghny syanibiyler qytay men hu halqy aralasuymen payda bolghan, osy sebepten húng tilinde olar «hudan» dep te ataldy (maghynasy – hu halqynan). Osy «hudan» atauy tariyhqa qytay jazbalary yqpalymen «hidan» bolyp engen. Al jujan-manjurlar bolsa qidan-syanibiylerdi, ózderine bóten bolghandyqtan, «halyq» dep ataghan tәrizdi. Sondyqtan syanibiy-qidandar keyin «halha» dep atalyp ketken (qazirgi mangholdar sol halhalar ekeni, manghol men japon, korey tilderi ózara tuys ekenide aqiqat).

Qol astyndaghy qidan-halhalar yqpalymen manjurlar «jujandyq» týrkilik tilin joghaltty. Alayda, olarda qazaqy belgiler әli de bar desedi. Keyingi IH-HI ghasyrlarda Qidan memleketin biylegen sol manjur-jujandyq dinastiya. Olardy qytay deregi «syao» dep kórsetedi, dúrysy – «asúya» (Asylúya atauynyng qysqarghan núsqasy). Al HVI ghasyrda Qytaydy basyp alyp, Manjur-Sini imperiyasyn ornatqan ru «jurjen» dep atalghan. Olardyng әskeri qidan-halhalar boldy, qazir manghol sanatyndaghy sol halhalar Mangholiyagha HVI ghasyrda ghana kelip ornyqty. Oghan deyin búl aimaqty tek qazaq taypalary iyelendi. Osy derekter jujandardyng dúrys atauy «jýrjan» ekenin, Shynghyshan zamanyndaghy «manghyl» taypasy Kaspiyden barghan «manghy» taypasy ekenin dәleldeydi (taydjut ruy – adayjúrt, yaghny aday ruy). Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy men qazirgi halha-mangholdardyng esh tuystyq baylanysy joq. Dese de, olardy biylegen toptar ózara tuys jәne jurjandyq Asylúyanyn úrpaqtary bolyp tabylady. Qytay deregi qidandardyng soltýstiginde tatab (tatar) taypasy otyrghanyn aitady. Olardyng soltýstik shyghysqa barghandary saha (yakut-jahút) halqyn qalyptastyrdy, qalghany – Shynghyshan zamanyndaghy tatar taypasy.

Qytay shekarasyndaghy ontýstik húndary (Ordos hunndary) qytay jazbalary «yiveni», «Hessiy», «Lyani» degen ataularmen kezdesetin kishigirim memleketter ornatqan. Biraq ol memleketterdi jujandar zamanynda Qytay imperiyasy joyyp jiberdi. Qytay jazbalary húndardy «sunnu» dep te kórsetedi, maghynasy «jabayy» degenge sayady. Osy «sunnu» atauy keyin qytaysha «nay» dep te oqylghanyn fransuz ghalymy Marseli Grane atap ótedi. Qytaysha «nay» sózining maghynasy «sýt», sýtti taghamdar óndiretin sunnu-húndardy qytaylardyng «sýt eli» maghynasyda «nay» dep atap ketui zandylyq. Osy derek qytaylar IV ghasyrdan keyin ontýstik húndaryn «nay» dep atay bastaghanyn bayqatady. Sol nay-húndardyng key toptary qytay qysymynan batysqa ketken. Olardy Asylúya toby bastap jýrdi, óitkeni húndar tek Asylúya dinastiyasyn «biyleushi» dep tanyghan.

Qytay derekterinde Jujandar әsker retinde qoldanghan tele-telegut taypasy býlik shygharyp óz memleketin qúrghany turaly mәlimet bar. Shyndyghynda, sol býlikti bastaghan ontýstikten baryp tele-teleutterdi óz biyligine kóndirgen nay-húndar tәrizdi. Sebebi, «hun derjavasy» delinetin Yuevan memleketi sol kezde sol aimaqta payda boldy. Onyng aldynda qytay shekarasynda bolghan húng memleketi de Yuyveni dep ataldy. Ekeui ózara úqsas atau jәne ekeuin de ornatqan húndar ekenin qytay deregi dәleldeydi. Sol Yuevan memleketining aimaghyna qazirgi Almaty men Shyghys Qazaqstan oblystarynyng jeri kiretinin qytay derekterinen angharu qiyn emes (qazir nayman taypasy mekendeytin aimaqtar). Demek, qytay shekarasyndaghy Yuyveni memleketi joyylghanda nay-húndar soltýstik-batysqa ketken, olar sol jerdegi Teleut taypasymen odaqtasyp, Yuevan derjavasyn ornatqan (nayman qúramyndaghy tólegetay sol teleutter ekeni týsinikti). Artynan atalghan memleketting soltýstik aimaghy jujandargha baghyndy, al ontýstik aimaghyn eftalitter basyp aldy. Degenmen, nay-húndar sol aimaqqa ornyghyp, olardy Asylúyalyq top basqaryp, biyledi dep tújyrym jasaugha әbden bolady. Olardyng soltýstiktegi ózen boyyn mekendegenderi Nay ózenining atauyn qalyptastyrdy. Olargha keyin Manghy taypasynyng key rulary engendikten bolar, nay atauy «nayman», yaghny «nayman» bolyp ózgerdi (Naymandardaghy kókjarly, matay, bazarhan, qarasha, qarjau, tiney, balyqshy rulary men manghylyq adaylardyng jary, matay, bazar, qarash, qarjau, tiney, balyqshy rulary tuys deuge negiz bar). Keyin, HIII ghasyrda olar qazirgi Mangholiyada jeke Nayman handyghyn ornatty (naymandar qúramyndaghy Asan ruy men Aqnayman ruy sol Asylúya dinastiyasynan qalyptasqan boluy mýmkin). Demek Nayman taypasy húng halqynyng I ghasyrda Qytay shekarasynda qalghan bóligining VI ghasyrda qazirgi Mangholiya men Qazaqstan aumaghyna kóship keluimen qalyptasty desek, qatelespeymiz.

Jujan patshalyghyn biylegen dinastiya keyinirek «shiyvey» dep ataldy. Áuelgi ataulary «súrbóras» ekenin aittyq. Súrbóri (suybu) – ataqty «kókbóri» taypasy (qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas, yaghny «kók» pen «súr» sózi qatar qoldanylady). Jujan atauyn tariyhqa engizgen «R» dybysy joq qytay jazbalary, dúrysynda onyng atauy – Jýrjan, biyleushi dinastiya – «súrbóras». «Súrbór» atauy parsy-grek jazbalarynda «saviyr» dep kezdesedi. Sondyqtan jujandar Zakavkazede ornatqan memleket tariyhqa Savir bolyp endi. Ol zamanda Kaspiy tenizi «Jurjan» dep atalsa, Kavkazdaghy Savir memleketining halqy keyin «jurjan» degen hristian dindi últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál-Masudy jazbasy aighaqtaydy.

Ýisýnder – ejelgi taulyq jýndi halqynan, jýndilerding tanbasy taudyng Tazqara qúsy bolghan. Ýisýn imperiyasy ornyna Jujan imperiyasyn ornatqandar da ýisýndik dinastiyanyng bir tarmaghy ekenin aittyq. Sol sebepten Syibóras dinastiyasynyng tanbasy Tazqara bolyp saqtaldy. Keyingi Týrki Ashindermen bolghan biylikke talas súrbóras atauyn «shiybórash» etti. Ony qytay jazbalary «shiyvey» dep kórsetedi. «Shynghyshan әuleti – ejelgi shiyvey úrpaqtary» delinedi, keyingi manjurlyq jýrjen biyleushileri de ózderin ejelgi shiyvey úrpaqtary retinde tanidy. Shynghyshan әuleti jaghymsyz «shiybórash» atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» (qytaysha «bodjigiyn») dep ózgertuge qol jetkizdi. Al olardyng músylmandyqqa ótken Orta Aziyalyq tuystary qara taypalarmen qúdalasyp, qarapayym qazaq taypasyna ainaldy. Olar jaghymsyz «shiybórash» atauyn «shapyrash» dep ózgertken. Yaghny Shapyrashty taypasynyng arghy tegi Shynghyshannyng Bórijiging ruymen tuys, ekeuining arghy tegi Jujan imperiyasyn biylegen shiybórash-súrbóras dinastiyasyna baryp tireledi.

 

Eftality patshalyghy. IV ghasyr sonynda Jujan qaghanaty iyeliginde qazirgi qazaq dalasy men Mangholiya aimaghy qaldy. Ontýstik Qazaqstan, Orta Aziya, Shynjan, Aughanstan aimaqtaryn býgingi Týrkimenstan jerinen kelgen Eftalit әskeri basyp aldy. Al batys aimaqta derbes Gunn imperiyasy payda boldy (Zakavkaziedegi jujan-jýrjandar keyin derbes Savir imperiyasyn ornatty). Eftalit elin keyde "aq gunnder" dep te ataydy. Qazirgi Týrkimenstanda I ghasyrda «huni» taypasy bolghanyn qytay deregi naqtylaydy. Lev Gumiylev: «Olar huni boluy mýmkin emes, mýmkin hionidter bolar» dep búrmalap jiberdi. Alayda, hunidardy jaqsy biletin qytay qatelese qoymas, yaghny Huni imperiyasy joyylghanda húndardyng bir toby sol aimaqqa baryp ornyqqan.

Eftalitter saqtardyng Yazygy taypasy mekendegen aimaqtan shyqty, al Yazygy – grek tili búrmalaghan Ýzikýy taypasy. Keyin ýzik atauy qysqaryp «ýz» bolghan, al biyleushi taypa «aq-ýz» dep atalghan. Arab әripti jazbalardaghy «aq-ýz» atauyn «oq-ýz» dep tariyhqa búrmalap engizgen – Resey imperiyasy. Olardy biz Ýz (oghyz) eli deymiz, týrkimender – solardyng úrpaqtary. Ýz eli (eftaliyt) kelip basyp alghan aimaq – ejelgi ýisýn jeri, olargha otyryqshy ýisýnder ghana baghyndy. Al qytay tarihshylary ýisýnder biy-kósemderin «Bek» dep ataytynyn jazghan. Ýisýnder sol әdetimen ózderin biylep bastaghan ýz taypasy adamdaryn «Ýz-bek» dep atap ketkenin, keyin osy atau Orta Aziyanyng barsha otyryqshylaryna ortaq atau bolghanyn bayqau qiyn emes. Ýzbek últy qúramynda sanalatyn 92 rudyng qatarynda Ýz ruyda kórsetilgen, al ýisýn (uyshun) taypasy ýzbek últynyng negizi (fundamenti) ekenin ghalymdar moyyndaydy. Ýz tili (oghyz) men ýisýn tili aralasyp, ýzbek tili payda boldy. Ýzbek últynyng qalyptasuy osylaysha V ghasyrdan bastaldy.

Týrkimenderdi tanytatyn bir erekshelik – alabay iyti, týrkimen últy qalyptaspay túryp onday it bolghan. Osynday «epti alyp iyti» bar Ýz (oghyz) elin kórshileri «eptialpiyt eli» dep ataghan, osy ataudy ózgetildi jazbalar «Eftaliyt» etip tariyhqa engizgen dep tújyrymdaymyz. Al olardyng biyleushileri – «Aq gunnder», yaghny Hunidyq biyleushi dinastiya, dәlirek aitsaq, Asylúya dinastiyasy.

 

Zakavkazedegi Savir memleketi. Resey Savir memleketi Soltýstik Kavkazda boldy dep búrmalady. Alayda, onyng orny Zakavkaziede bolghanyn tarihy derekterdi salystyra qarasaq, anyq angharamyz. Savir men Gunn biyleushileri bir adam ekeni de anyq bayqalady. Al gunndar Zakavkazieni IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda jaulap alghany belgili. Zakavkazedegi Savir memleketi óz zamanynda Iran men Vizantiyany titiretken aibyndy imperiya boldy, onyng әskery kýshin abar, súrbór (saviyr), manghy (aday ruyda bar) taypalary qúraghan (abar taypasy ózin hunzah halqynan dep tanydy, al súrbóri men manghy taypalary shettegi Manghystau jarty aralynan shyqqandyqtan ózderin hunzah halqynan dep sanamaghan).

Búlaq (Bolah) patsha ólgen song ornyna jesiri Bóriqyz (Boariks) otyrdy. Sol kezden bastap Savir biyleushileri vizantiyalyq hristiandyqqa óte bastady. Onyng ornyn basqan Jilikti (Ziligda) patsha da, odan song biylegen Múrager (Muager) patsha da Vizantiyamen tyghyz odaqtas bolghany jәne hristian dinin qabyldaghany ras. Savir imperiyasyn Asylúya dinastiyasyna jatatyn Syibóras dinastiyasy biyledi, halqy jurjan dep ataldy. Vizantiyalyq shirkeu tilimen hristiandyq qabyldaghan sol jurjandar H ghasyrda Kishi Kavkaz tauynda otyrghan hristian dindi jurzan degen últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál Masudy jazady. Jurzan atauy keyin gurzan, sosyn gruzin bolyp ornyqty. Osylaysha Zakavkazede Savir imperiyasyn ornatqan jurjandar vizantiyalyq hristiandyqty qabyldau arqyly gruzin últyn qalyptastyrdy.

Gruzin tilining 18 dialektige bólinui olardyng qúramyna kóptegen kavkazdyq etnostar engenin aighaqtaydy. Alayda, últtyng negizin salghan týrkilik jýrjan-jujandar bolghan. Vizantiyalyq shirkeu tili jurjan-gruzinder tilin mýlde ózgertti deuge bolady. Dese de, gruzinderding negizgi sózderi qazaqylyghyn saqtaghan. «Men, sen, senin, qala, oshaq, adam, nәzik, bar, tapal, qarip, saqtaushy, kóshe, shisha, shalbar, saghat, perde, eltiri, zere, sypyrghy, suret, shabys, darbaza, estimeu, súrau-bilis, keshe, saparjýgi, qaghaz, shanyshqyly, boldy, talqan, qoly, shoshu, aqsham, babam, satyly, airan, baq, Samaradan, úshqyr, shoshqa eti, shәli (oramal)" degen qazaq sózderi gruzinshe de óte úqsas aitylady. Gruzin tilindegi kóptegen qazaqy sózder men gruzinderding últtyq muzykalyq aspabynyng qazaqy dombranyng tap ózi ekeni sózimizding aiqyn dәleli. Gruziyany imperiya etken ataqty David Stroiyteli patsha Asylúya dinastiyasynyng ókili. Onyng dúrys tegi – «David Astartóli» (Astartóli – «As úrpaghy» degen maghynada, ol tariyhqa «Stroiyteli» bolyp búrmalanyp engen).

 

Qosymsha: 

A) Atilla saqtardyng Siraq taypasyn baghyndyrghan son, olargha kósem etip Asylúya adamdaryn taghayyndady. Osy sebepti siraq taypasy «siraq-as» dep atalyp ketken deu oryndy. Sol Siraqas taypasy úrpaghy qazirgi Sherkesh taypasy boluy mýmkin (siraqas-sherkas-sherkesh degen ózgeristermen qalyptasqan tәrizdi).

B) «Nayman – segiz taypaly qidandar» degen orys ghalymdarynyng boljamy qate, óitkeni qidandar úrpaghy kәzirgi halha-mangholdar. Naymandar – qytaylar IV ghasyrdan keyin «nay» dep atap ketken ontýstik húndary, olardyng kóbi qytaygha sinip ketti. Qytay qysymynan batysqa aughan nay-húndar óz memleketin ornatqan. Keyin manghy taypasymen odaqtas bolyp, «nay» atauy «nayman» bolyp ózgerdi. Al olardyng odaqtas әskeri bolghan tele-teleut halqy naymandardyng ýsh tarmaghynyng biri «tólegetay» bolyp saqtaldy (tele-teleut halqy I ghasyrdaghy dilin halqynyng naq ózi bolyp tabylady).

V) Tabgachiy-toba taypasynyng soltýstik Qytaydy biylegenderi qytaygha sinip ketti. Olardyng Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziyalyq bóliginde qalghan toby qazaqtyng Tabyn taypasy bolyp saqtaldy. Honyrmyn-hunimo dinastiyasynyng bir tarmaghy tabyn qúramyna Qonyr ruy bolyp sindi. Tabgachiy-tobalardyng «tufa» dep kórsetiletin ruy keyin tuva últyn qalyptastyrdy. Sibirge barghan tabyndar bashqyr últy qúramynda qaldy, olardy «ýisýn» dep te ataydy. Yaghni, osy fakt tabyn ejelgi jýndi-ýisýn halqynan ekenin aighaqtaydy.

G) Shynjanda әuelgi kishigirim Ýisýn knyazdigin ornatqan oshaq-iechjy taypasy keyin qazaqtyng Oshaqty taypasy bolyp saqtaldy. Al Honyrmyn-hunimo dinastiyasy – Oshaqty taypasynyng tórt ruynyng biri qonyr ruy.

D) Orys-gruzin sózdigi: Ya – me, ty – shen, tvoy – sheni, yz – dan, gorod – kalak, semiya – odjah, chelovek – adamian, nizkiy – dabali, nejnyy – nazi, bednyy – garibi, esti – var, vodka – arak, uhodit – ketili, kamera hranenie – sakani, ulisa – kucha, steklo – shusha, bruky – sharval, koja – petri, plata – kiriys, ruchka – kalam, sahar – shakar, (quyrdaq) – khaurma, rynok – bazar, chasy – saat, shtory – parde, tmin – dzira, britva – saparsi, kartina – suratia, zal – darbaz, rabota – mushabs, ploho slyshno – ismiys, razgovor – saubriys, vchera – gushiyn, bagajnik – sabarguli, bumaga – kagaldi, vilka – changali, kones – bolo, repa – talgani, ruka – heli, strah – shishi, ujin – vahshami, moy ded – babuachem, etaj – sartulze, smetana – arajan, sad – bagi, ya iz Moskvy – me var moskovidan, iz Samary – Samaridan, skoryy – chkari, vetchina – shashhi, platok - shalli. (Orys-gruzin tilashary / Vahtangashvily E.A)

 

Euraziyany biylegen Asylúya dinastiyasy

 

Týrki qaghanaty, Avar qaghanaty,

On aq týtin-Batys týrki qaghanaty

 

7)      Týrki qaghanaty. Orhonda qalghan húndardy IV ghasyrda biylegen ru qytay jazbasynda «tuge», «asyani-she» degen eki ataumen kezdesedi. Olardyng dúrys atauy «tórgi asúyan-shy», yaghny Asylúya taypasynyng Tórgi degen ruy. Soltýstik Qytaydy biylegen ýisýndik hunimo-toba (tabyn) dinastiyasy V ghasyrda Orhon húndaryn basyp aldy, biylikten airylghan «tórgi asúyan-shy» (tuge asyani-she) ruy Altay tauyna baryp ornyqty. Olardyng «Huni hanzadasy úrpaqtary» ekeni jәne tariyhqa «Turky ashina» bolyp engeni belgili. Osy tórgi asúyan-shy ruy әieldi tek súrbóri (suybu) taypasynan aludy dәstýr etken, yaghny tórgi asúyan-shy (turky ashina) ruy analary súrbóri taypasynyng qyzdary bolghan. Súrbórilik bolghandyqtan olardy «bóri qyz» dep te ataghan. Osyny dúrys týsinbeuden «Turky ashinlardy bóri qanshyq emizip ósirgen» degen qisynsyz anyz qaldy. Osyghan úqsas jaghday: Zakavkazedegi Savir imperiyasyn Bolah (Búlaq) patshanyng jesiri Boariks hanym biylegeni belgili. Ghalymdar Boariks esimi dúrysynda Bóriqyz ekenin birauyzdan maqúldaghany mәlim, yaghny ol súrbóri taypasynyng qyzy bolghandyqtan «bóri qyz» dep atalghan (kýieui Bolah Attilanyng tuysy, yaghny ol Asylúya taypasy adamy).

Tórgi asúya (Turky ashina) ruynyng naghashylary súrbóri taypasy bolghandyqtan, Jujan patshalyghyn biylegen «súrbóras» dinastiyasymen jaqyndasa aldy  (Turky ashinalar jujandargha temir óndirip bergen, yaghny jujandardyng qamqorlyghynda bolghan). Búl jaghday Turky ashinalar biylikti súrbóras tobynan tartyp alghansha jalghasty. Áueli súrbóras dinastiyasymen jaqyn bolghan «Tórgi asúya» (Turky ashina) toby keyin biylikti tartyp alyp, Jujan imperiyasy ornyna VI ghasyrda Tórgi qaghanatyn ornatty (Týrki qaghanaty). Osylaysha, Asylúyanyng «Tórgi asúyan-shy» (qytaysha – tuge asyani-she) ruy tariyhqa «Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina dinastiyasy» bolyp endi.

Týrki (tórgi) qaghanaty zamanynda qazirgi Qazaqstandaghy húnzaq halqy «hazaq» dep atalatyn, yaghny qazaq halqy óz atauymen qalyptasyp qoyghan. Aldynghy maqalalarda arghyn, kerey, oshaq, uaq, qanly, alban, syban (suan), jappas, qonyrat, manghy (aday), tazjýrek (taz), tana taypalarynyng qalyptasu tarihyn aittyq, al Qytay shekarasynda qalghan «ontýstik qúndary» IV ghasyrdan keyin «nay» (qytaysha «sýt eli» degen maghyna beredi) dep atalyp ketti. Olardyng qytaylanudan aman qalyp, VI ghasyrda soltýstik-batysqa ketkeni qazaq halqy qúramyna naymang (nayman) atauymen jeke taypa bolyp kirdi (qúramyna manghy rulary da kirigip ketkendikten, «nay» atauy nayman bolyp ózgerdi). Atalghan taypalar VII ghasyrda ózderin qazaq dep tanyp ýlgergen (Qytay jazbasy VII ghasyrda Qashqar aimaghynda «hasa» degen halyq bolghanyn dәleldeydi, qytay bertinge deyin qazaqty «hasa» dep ataghany dausyz. Osy derek qazaq halqynyng sol jýz jyldyqtaghy shyghys shekarasy Qashqar aimaghy bolghanyn anghartady). Alayda, biyleushi Tórgi asúya (Turky ashina) ruy tauly Altaydan kelgendikten әri han әuletinen bolghandyqtan, әuelde ózderin «qazaq» dep atay qoymaghan. Biyleushi sol ru bolghandyqtan memleket Tórgi (turki) qaghanaty dep atalyp, memleket halqynyng «qazaq» degen óz atauy eleusiz qaldy. Ýndistan aimaghyna jetken Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary arab әripti jazbalarda «halaj» nemese «hilj» dep kórsetilgen (olardyng jeke ru-taypanyng atauy emestigi, kerisinshe, barlyq ru-taypa jauyngerlerine ortaq atau ekeni dәleldengen). Osy eki atau men «qazaq» atauy arabshada úqsas jazylatyny Týrki qaghanaty әskeri qazaq halqy ekenin aighaqtaydy («Qazaq» atauyn bilmeytin zertteushiler olardy «hilj» nemese «halaj» dep týsinip, tariyhqa solay engizgen).

حذح (hazah)      حلج (halaj)

Týrki qaghanaty batystaghy biyligin Qara tenizge deyin jaydy, ol aimaqtaghy әskery kýshi búlghar taypasy boldy. Týrki qaghanaty Orta Aziyany biylegen Eftaliyt-ýz patshalyghyn joyyp, Irangha deyingi aimaqty da baghyndyrdy. Sol qysymnan qazirgi Týrkimenstan aimaghyndaghy ýz (oghyz) halqynyng Hazar taypasy VI ghasyrda Zakavkazege auyp ketken (hazarlar 555 jyly Zakavkazede bolghanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy, al 562 jyly hazarlardyng Zakavkazege anyq ornyqqanyn ghalymdar da moyyndaydy). Osylaysha Turky ashina, naqtyraq aitsaq Tórgi Asúya dinastiyasy ornatqan ataqty Týrki qaghanatyn ornatqandar Asylúyanyng Tórgi degen ruy bolyp tabylady.

8) Europadaghy Avar qaghanaty. Zakavkaziedegi Savir memleketi VI ghasyrda Iran-Vizantiya odaghynan jenilip, joyyldy. Osy soghysta Irannyng әskery kýshi Hazar taypasy bolghan (hazarlar 555 jyly Zakavkazede ornyqqanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy). Savir memleketi halqy – jurjandar búl kezde Vizantiyalyq hristiandyqty ústanatyn. Savir memleketi joyylghanda onyng halqynyng kishi Kavkaz tauyna ketkenderi keyin jurjan (gurjan-gruziyn) halqyn qalyptastyrdy. Olardy Súrbóras dinastiyasy biylep qaldy, gruzinning ataqty patshasy David Astartóli (David Stroiyteli) – sol dinastiya ókili (Gruzinderding negizgi sózderi men jalghaulary qazaq tiline úqsaytyndyghy jәne gruzin últtyq muzykalyq aspaby men dombyra birdey ekeni sózimizge kuә. Alayda, Vizantiyalyq shirkeu tili men qúramyna engen ózge etnostar jurjan-gruzin tilin qatty ózgertken).

Arap tarihshysy Ibn әl Asir jazbasynda «XIII ghasyrda gurjandardy  (gruzinderdi) biylegen әiel patshagha óz elinen patsha әuletinen bolatyn layyqty kýieu tabylmaghany, sol sebepten ózge eldi biylegen Týrki seldjuk dinastiyasy adamyn aldyryp ýilengeni» kórsetetilgen. Al «seldjuk» -Asyljik, yaghny Asylúyadan taraytyn dinastiya. Osy derekting ózi Jurjan (gurzan-gruziyn) halqy biyleushi dep tek Asylúya dinastiyasy adamyn moyyndaghanyn dәleldeydi. Gruzin astanasy Tbilisy eltanbasynda tazqara qúsy beynelengen, ol – súrbóras-jujandyq tanba.

Savir memleketi halqynyng ýlken Kavkazda qalghandary (negizinen, hunzah halqynyng Abar taypasy) keyin onda taulyq Sarir memleketin ornatty. Kóp úzamay Sarir memleketi biyligin Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasy tartyp alghanyn avar handary tuyndaghy bóri beynesi dәleldeydi. Alayda avarlardyng batys bóligining tanbasynda býrkit beynelengen (tazqara keyin býrkit delinip ketken deu oryndy, yaghni, ol da súrbóras-jujandyq tanba). Daghystandyq avarlardyng ata qonysy Hunzah dep atalady, onda Sarir memleketining astanasy Hunzah qalashyghy orny saqtalghan jәne Hunzah atauynyng avarsha maghynasy «hun jeri» degendi bildiredi.

Arab tarihshysy Ál Masudiydin: «Armiyandardyng eng jauynger bóligi – syiavurda» degen deregi H ghasyrda taudaghy armiyan eli biyliginde syiavurda-súrbóras dinastiyasy otyrghanyn bayqatady.

Súrbóras dinastiyasy Qyrymdaghy urus-sakalban elinde de óz biyligin saqtap qalghanyn derekter aighaqtaydy. Urus-sakalban elin biylegen súrbóras toby qysqasha «bóri» dep atalyp ketken, keyin hristian-bolgarlar kópshe týrde olardy «Buriki» dep ataghandyqtan, «bórik» bolyp ózgerip ornyqty. Osy atau europalyq jazbalargha «varyag» bolyp engen, al Resey iyezuidterining zymiyan sayasaty «Bórik» atauyn «Ruriyk» etip búrmalap tariyhqa engizdi («B» әrpin «R» etip ózgertti, sol urus-sakalban elining týrkitildi qoljazbasyn «slavyandau» arqyly «Slova o polke Igorevo» jazbasy payda bolghanyn Oljas Sýleymenov «AZiYa» kitabynda búltartpas dәleldermen bergen).

Resey eltanbasyndaghy eki basty býrkit emes, ol ýshkir qúiryqty tazqara ekenin HVII ghasyrdaghy Resey imperiyasy eltanbasynan anyq kórinedi. (ortasyndaghy «salt attynyng nayzamen aidahardy týirep túrghan» beynesi, Bórik-Rurik әuleti «aydaharly Qytaymen alysyp ótken Huni patshalary úrpaghy ekenin» dәleldeydi).  Tazqara beynesi jujandyq Súrbóras dinastiyasyna tiyesili, Resey imperiyasyn ornatqan Ruriyk-Bórik әuleti sol dinastiya úrpaqtary bolyp tabylady.

Demek, Asylúyalyq Súrbóras dinastiyasy óz biyligin Kishi Kavkazdyng jetui qiyn tauly aimaqtarynda (gruzin men armiyan elinde) jәne Qyrym jarty aralynda ghana saqtap qaldy (urus pen sakalban elinde). Gruziyn, armiyan jәne qyrymdyq urus-sakalban elderin biylegen Súrbóras toptary ózara baylanysta bolghanyn tarihy derekter anyq kórsetedi. Osy Súrbórastyq «ýshtik odaq» H ghasyrdyng sonynda ataqty Hazar qaghanaty men Úly Búlghar imperiyasyn jәne taudaghy avarlardyng Sarir memleketin joydy, yaghni, baqtalastary Turky ashina toby biyleytin ýsh memleketti de joyghan sol «ýshtik odaq» ekenin keyin dәleldep beremiz.

 

Taz Qara (Chernyy Griyf)  Gerb Rossiy XVII v.                             

Joyylghan Savir memleketi halqynyng ýlken toby (negizgi bóligi Abar taypasy) VI ghasyrda Europa aimaghyna qonys audardy. Olar qazirgi Don-Ukrayna dalalarynan oryn tappady, óitkeni ol aimaq baqtalastary biyleytin Týrki qaghanaty qúramyna enip qoyghan bolatyn (Vizantiyagha joryq jasaghan búlghar әskerining óz jerine avarlar kelgenin estip keri qaytqany jazba derekterde saqtalghan). Saviyr-avarlardy bastaghan Súrbóras dinastiyasynyng Bayan hany Europada Avar qaghanatyn (ortalyghy Vengriya aimaghy) ornatty. Avar taypasy ol jaqqa «hunzah» degen halyqtyq atauyn alyp bardy, Venrgiyadaghy «kishkunzak» pen «nadkunzak» ataulary sonyng dәleli (Abar taypasy I-IV ghasyrlarda Tarbaghatayda otyrghan, húng men saq qosylyp «húnzaq» halqyna ainalghan, IV ghasyrda Kavkazgha ketken, al otanynda qalghan húnzaq halqy atauy qysqaryp keyin hazaq boldy).

Vengriyadaghy qazirgi Sombathey qalasy Avar qaghanaty zamanynda «Savar» degen ortalyq qala bolghany, Avar qaghanatyn biylegen Saviyr-súrbóras toby ekeninen habar beredi. Yaghni, Europada VI-IH ghasyrlarda ómir sýrgen Avar qaghanatyn jujandyq Asylúya úrpaghy – Súrbóras dinastiyasy biylegen.

 

9) «On aq týtin» – Batys Týrki qaghanaty. Súrbóras dinastiyasy qol qusyryp qarap otyrmaghan. Olar VII ghasyrda ontayly sәtti paydalanyp Týrki qaghanatyn ekige ydyratyp, qazirgi Qazaqstan aimaghyndaghy biylikti qayta qoldaryna aldy. Osylaysha tarihy jazbalarda «On aq týtin» dep kezdesetin Batys Týrki qaghanaty payda boldy (arapsha jazyluyndaghy úqsastyqtaryn paydalanyp, «on aq týtin» atauyn «on oq butun» dep búrmalaghan Resey). Al Turky ashina (Tórgi asúya) dinastiyasy tek Shyghys Týrki qaghanatynda jәne batystaghy búlghar dalasynda biylikterin saqtap qaldy. Qazirgi Qazaqstan aumaghyndaghy Turky ashinalar jaulary Súrbóras dinastiyasyn «shiybórash» (shakal golodnyi) dep, ózderin «bórishi» (volkodav) dep atap ketti. Qazaqstan aimaghyndaghy biylikten airylghan sol bórishi-turky ashinalar (tórgi asúya) VII ghasyrda qazaq halqynyng ózderin qoldaytyn bóligin ertip, batysqa ketuge mәjbýr boldy. Sol bórishi-týrki ashinalardyng búlghar dalasyna barghandary ondaghy biylikti qoldaryna alyp, nyghaytyp, ol aimaqta Úly Búlghar memleketin ornatty. Olarmen barghan qazaqtar H ghasyrdaghy әl Masudy jazbasynda «ghazaq kóshpendileri» dep kórsetilse (Reseylikter búrmalap «kochevniky guzi» dep audarghan), HI ghasyrdaghy tarihy derekterde «kasog kóshpendiler» dep jazylghan, al HIII ghasyrdaghy Qyrym jazbalarynda olardy «kazak» dep bayandaydy.

Bórishi-týrki ashinalardyng Zakavkazege barghandary ondaghy hazar taypasyn óz biyligine kóndirip, ol aimaqty Iran-Vizantiya odaghynan tartyp alyp, Zakavkazede Hazar qaghanatyn ornatty. Olarmen ilesip barghan qazaqtar eki Kavkaz tauy arasyndaghy qyratty dalagha ornyqty (Kolhida jәne Kura-Araks jazyqtary). Zakavkazedegi qazirgi Qazaq qalasy VIII ghasyrdaghy әskery bekinis ekenin arab jazbalary bayandaydy. Vizantiya imperatory IH ghasyrda eki Kavkaz tauy arasyndaghy eldi «strana Kasahiya» dep kórsetti, al arab tarihshysy әri geografy әl Masudy H ghasyrda sol jerding halqyn «Kashak» dep jazdy. Osy derekter qazaq halqynyng ýlken bóligi VII ghasyrda Zakavkazege baryp ornyghyp, onda kem degende HIV ghasyrgha deyin ómir sýrgenin, sosyn Don (dón) aimaghyn mekendep, keyin HVI-HVII ghasyrlarda Resey әskerine ainalyp, hristiandyq qabyldap, últtyq kiyimderi – zakavkazelik, al tili oryssha kazak degen topqa ainalghanyn dәleldeydi. Don kazaktarynyng eski sózderi «kirgiyz-kaysakskiy» bolghanyn orys tarihshylary moyyndaydy. Lev Tolstoy Kavkaz kazaktary orystarmen orys tilinde, al ózara «tatarsha» sóilesetinin jazghan («terskie kazaki» - teriskey qazaqtary). Ataqty akademik Bartolid «Kazaktar kirgiyz-kaysaktardan taraghan» dep anyqtap ketken.

Týrki qaghanatyn ydyratqan «jujandyq Asylúya» qazirgi Qazaqstan aimaghynda On aq týtin qaghanatyn (Batys týrki qaghanaty) ornatty, olardyng súrbóras atauy «shiybórash» bolyp ózgergenin aittyq. Bóten ataulardy qysqartqysh әri «r» dybysy joq qytay jazbalary «shiybórash» atauyn «shiyvey», «nushivi» dep atady. Shynghyshan әuleti «ejelgi shiyvey» úrpaghy dep kórsetiledi. Al nushiviy dúrysynda «on ýi-shiviy» ekenin bayqau qiyn emes, yaghny «on taypa shiybórash». Olar ornatqan memleketting «On aq týtin» dep ataluy da sózimizge dәlel. «On aq týtin – Batys týrki» qaghandarynyng qytaysha jazbadaghy «shabalokehani»  (shiybóri qaghan), «silibidolukehani»  (súriybóriyde úly qaghan), laqap aty «nushiby batyry» delinetin «irbis yshbara han» (erbas shiybóri han), «shabolohilishiy-kehani» (shiybóri hylyshy qaghan), «tongalp silibidolu-kehani» (tәnge alyp súrbóriyde úly qaghan), «sibir han» (súrbór han) degen ataulary olardyng súrbórash-shiybórash toby ekenin bayqatady.

Keyin osy «On aq týtin – Batys týrki» qaghanaty nushivy men dula taypalary arasyndaghy azamattyq soghystar nәtiyjesinde joyyldy. «Bes taypa odaghy» delinetin dula taypasy qúramynda 5 ru bolghan, onyng biri – «turkash» degen Týrki Ashina dinastiyasy. Osy derek Týrki Ashina dinastiyasynyng negizgi әskery kýshi Dula taypasy ekenin anyqtaydy (alan taypasy Dula kósemning esimimen atalyp ketken). Dula qúramyndaghy «chumukuni», «shunishiy»,  «huluszuy» degen rular dúrysynda «shymyrqún», «janysy»,  «qúlsyzýi» ekeni anyq. Al shymyr, janys, qúliy – qazirgi dulat taypasy qúramyndaghy rular.

Súrbóras dinastiyasynyng «shiybórash» dep ózgerui olardyng jaqyn odaqtasy, tuysy Súrbóri taypasynyng da atauynyng ózgeruine sebep bolghan tәrizdi. Jaghymsyz «shiybóri» atauy tanyluynan qoryqqan taypa kósemderi ataularyn Jalayyr kósemning esimine ózgertken desek, qatelese qoymaymyz. Yaghni, jalayyr ejelgi súrbóri taypasynyng ózi bolyp tabylady. Jalayyr taypasynyng ýisýndik taypalar arasynda joly ýlken sanaluy, shejirede Jalayyr atauy batyr-kósemning esimimen baylanysty tarqatyluy jәne Shynghyshannyng negizgi senimdi tiregi jalayyr taypasy bolghany bizding tújyrymnyng dúrystyghyn nyghyrlay týsedi.  Shynghyshannyng ata-babalary sol «shiybórash» (shiyvey) atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» etip ózgertkeni qytay derekterinde bayqalady («Bórijigin» atauynyng ózi Shynghyshannyng halqa-manghol emes, qazaq tildi halyqtan ekenin aiqyn dәleldeydi).

 

Qosymsha: 

A) «Savir imperiyasy joyylghan son, Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen qisynsyz tújyrymdy engizgen Resey ghalymdary. Iran-Vizantiya odaghy Zakavkazege parsylardy nemese grekterdi emes, ózderine esh tuystyghy joq hazarlardy kóshirui aqylgha simaydy. Reseyding olay búrmalau sebebi, Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskerining hazaq ekenin jasyru qajet boldy. Orys oqymystylary hazar men hazaq ataulary úqsastyghyn paydalanyp, «Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskeri – hazarlar» degen tújyrymdy engizdi. Osylaysha Batys Týrki qaghanaty әskeri qazaqtar ekenin jasyryp baqty. Qytay derekterindegi «hasa» atauyn da «hazar» dep tújyrymdatty. Hazar taypasynyng Zakavkazege VI ghasyrda ornyghyp qoyghanyn kórsetetin derekti óz ótirikterine sәikestendiru ýshin «Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen tújyrym jasady. Zakavkazeni jaulap alghan bórishi-turky ashinalardyng әskeri qazaqtar bolghanymen, onda ornaghan memleket Hazar qaghanaty dep ataldy. Óitkeni ol aimaqta hazarlar VI ghasyrda otyrghandyqtan, onda ornaghan memleketti kórshi halyqtar Hazariya dep ataghan. Osy jayt ta Reseyding jalghan tújyrymynyng ornyghuyna septesti.

B) Qazaq halqynyng әuelgi atauy Qúnzaq (hunzah) ekenin abar taypasymen baylanysty derekter dәleldeydi. Húng halqynyng abar taypasy I ghasyrda Tarbaghataydy mekendegenin, IV ghasyrda Kavkazgha auyp barghanyn tarihshylar rastaydy. Resey, әriyne bayyrghy әdetimen «Abar taypasy men daghystandyq avarlardyng esh baylanysy joq» deydi. Alayda, avarlar da savirler tәrizdi shashtaryn artyna buyu dәstýri bolghan), avarlarda shyghys jekpe-jegine úqsas kýres týri bar. Búl avarlardyng shyghystan, yaghny Tarbaghataydan kelgen abar taypasynan qalyptasqanyn anyq anghartady. Óitkeni, shashty artyna buu kóshpendilerge tәn, qytaymen tyghyz qarym-qatynasta bolghan húng halqynda shyghys jekpe-jegi óneri boluy zandylyq.

Avarlardyng húng halqynyng abar taypasynan ekenin dәleldeuge «hunzah» degen bir atau da jetkilikti. Óitkeni, Daghystan avarlarynyng ata qonysy Hunzah dep atalady, al onyng maghynasy avarlar tilinde «hun aimaghy» degendi bildiredi. Huni imperiyasy joyylghan I ghasyrda húng (huni) halqy bizding ólkemizge kelip, saq halqyna qosylghany anyq derek. Huni halqynyng ýlken bóligi batysqa ketkenin qytay jazbalary dәleldeydi, yaghny húndar bizdegi saqtar dalasyna kelgen. Biylik qúndarda bolghanyna, Edil ózeni boyyndaghy gunnderding Attila patshasynyng arghy babasy Huni imperiyasyn ornatqan Mode shaniu ekeni dәlel, yaghny qúndar biyligi ýzilmey jalghasqan. Biylik Húndarda bolghandyqtan bizding dalany Altaydaghy týrkilik etnostar «Qúnzaq» dep atap ketken («Qúng jaq», yaghny «qúndar aimaghy» degen maghynada). Al IV ghasyrda osy Qúnzaq atauy sol aimaq halqynyng aty bolyp ketken, yaghni, qúng men saq halyqtary birtútas Qúnzaq degen halyq bolyp qalyptasqan. Abar taypasy osy halyqtyng atauyn Daghystangha da, Vengriya aimaghyna da alyp bardy. Daghystandaghy avarlardyng qonysy Hunzah dep ataluy, kezinde Avar qaghanatynyng ortalyghy bolghan Vengriyadaghy Kunzak atauly jerler sol abar taypasynyng halyqtyq atauy qanday bolghanyn pash etedi. Al óz jerindegi Qúnzaq halqynyng atauy VII ghasyrgha deyin ózgerip, qazaq bolghanyn naqty tarihy derekter dәleldeydi. Qazaq atauynyng shyghu tarihynyng ózi últymyzdyng ejelgi qúng (huni) men saq (skiyf) halyqtarynyng ýzilmegen zandy jalghasy ekenin aighaqtaydy.

V) Qazaq halqy VII ghasyrda óz jerinde óz atauymen qalyptasqany anyq. Dәlel mine: Qytay dereginde VII ghasyrda «hasa» dep atalatyn halyq bolghany kórsetilgen, al qytaylar qazaqtardy bertinge deyin «hasa» dep atady; Ýndistangha deyin jaulaghan Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary  arab jazbalarynda «halaj» dep kezdesedi, ol atau men «qazaq» sózining arabsha jazyluy óte úqsas; VII ghasyrda qazirgi Qazaqstan jerinen baryp Zakavkazeni jaulap alghan jalpaq bet, qysyq kóz aziattar qazaq dep atalghan, olardyng úrpaghy kiyimderi – kavkazdyq, týrleri – qara, eski tilderi kirgiyz-kaysaksha bolghan – kazaktar. Sol VII ghasyrda Qyrymgha jaqyn batys dalagha ornyqqan qazaqtardy H ghasyrda әl Masudy «ghazaq kóshpendileri» dep jazdy. Ony Resey audarmashysy «kochevniky guzi» dep búrmalaghan. Al HI ghasyr oqighalaryn bayandaytyn «Drevnerusskie letopisi» derekterinde ol qazaqtar «kasog» dep kórsetiledi.

Orys, gruziyn, armiyan últtary ózderi jayly osynday naqty derekter tapsa, ony útymdy paydalanar edi. Orystar ózderine ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn qyrymdyq urus-sakalban elin «rus-slavyan» dep búrmalap, óz atalaryna ainaldyryp jiberdi. Osylaysha «Orys erteden bar» degen tújyrymgha ótirik bolsa da sendirdi. Gruzinder atam zamanda Kolhida oipatynda bolghan eldi esh dәlelsiz babalarymyz dese, armiyandar odan da ary jatqan ejelgi Urartu júrtyn esh dereksiz arghy atalarymyz dep soqty. Al «Ivanov, Sidorovtardyn» aitqanyna senip qalghan  qazaq ghalymdary eshkim talasa almas aiqyn derekterdi paydalana almay, beyshara kýide otyr. Tipti, qypshaq ruynan taraytyn key bedeldi tarihshylarymyz qazaq halqy erteden bar bolghany dәleldense, qazaqtyng qypshaqtan qalyptasqany ótirik bolyp shyghatynyna kýiinip, shynayy tarihty qauzaugha qarsylyq tanytuda.

V) Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasyn biylegen Ysdemi men Ysyq qaghandar esimi qazaq tilinde «As» (asylúya) atauynyng balamasy retinde «Ys» atauy ornygha bastaghanyn bayqatady. Kishi jýz qúramyndaghy Yssyq pen Úly jýz qúramyndaghy Ysty taypalaryn Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasynan qalyptasqan deuge negiz bar. Ysty men Yssyq taypalary Týrki qaghanaty men Týrgesh qaghanaty zamandarynda qazirgi Qazaqstan aumaghyn biylegen Tórgi Asúya (Turky ashina nemese Turgesh) dinastiyasynan qalyptasqan.

G) Al Tórgi asúya dinastiyasynyng batysqa ketken «Bórishi» degen toby Zakavkazege jәne Qara teniz jaghasyna ornyqqanyn aittyq. Azarbayjandar qúramyndaghy qarapapaqtarda «Han taypasy» dep atalatyn «borchala» degen ru bar, osy borchala dúrysynda – bórishiler. Arab tarihshysy әl Masudy urus-sakalban elining bir bóligi Hazar qaghanatymen odaqtas bolghanyn jazady, yaghni, urus-sakalban elining bir bóligin ashinalyq Bórishi toby biylegen (negizgi bóligin ashinalardyng jauy súrbóras toby biylegenin aittyq).

Mysyrdy biylegen Beybarys súltan Qyrymnan shyqqany, onyng ruy arab derekterinde «Burshi» dep kórsetilgeni belgili. Qyrymdyq urus-sakalban eli kemelermen teniz saudasyn jasaghan, Beybarys súltan bala kezinde qúldyqqa týsip, kemede eskek esushi bolghany da mәlim. Ony qúldyqqa salyp, keyin Egiypette satyp jibergen Ashina Bórshi dinastiyasyna jau Súrbóras toby adamdary. Beybarys súltan biylikke kelgen son, Qyrymda Islam dinin ornatugha qatty kýsh saldy, onda Beybarys saldyrghan meshitting orny saqtalghan. Keyin Beybarys súltan shyqqan Bórishi ruy Berish bolyp ózgerip ornyqty. Olardyng birazy biyleushi tap bolghandyqtan ukrayn, kazak, alban jәne basqa da europalyq últtar qúramyna sindi. Olardan aman qalyp saqtalghany qazaqtyng kәzirgi Berish taypasy ekeni týsinikti.

 

Euraziyany biylegen Asylúya dinastiyasy

10) Úly Búlghariya men Hazar qaghanatyn biylegen Asylúya dinastiyasy

VII ghasyrda Asylúyalyq jujan syibóras (ol kezde shiybórash bolyp ózgergen) toby men Asylúyalyq Turky ashina toby arasyndaghy baqtalastyqtan Týrki qaghanaty ekige ydyrady. Onyng Shyghys Týrki Qaghanaty bóligindegi biylik Turky ashinalarda qaldy, al On Aq Týtin (Batys Týrki qaghanaty) bóligin shiybórash toby iyelendi. Biylikten airylghan Týrki ashina toby qazaq halqynyng ózderine baghynyshty bóligin ertip batysqa ketti. Olar baqtalas jaulary súrbóras tobyn «shiybórash» dep, ózderin «bórishi» dep atap ketkenin jogharyda aittyq. Sonymen Bórishi-ashina tobynyng 626 jyly Zakavkazeni jaulap alghandary onda Hazar qaghanatyn ornatsa, búlghar taypasy otyrghan batys dalagha barghandary 632 jyly Úly Búlghar memleketin ornatty. Jalpy, búlghar taypasy otyrghan aimaq Týrki qaghanaty qúramyna VI ghasyrda enip qoyghan bolatyn, al VII ghasyrda kelgen Qúbrat han bastaghan Bórishi-ashina toby sol búlghar dalasyndaghy dinastiyalyq biylikterin nyghaytyp, Vizantiya derekterinde Úly Búlghar dep jazylghan imperiyany ornatty. Olar baqtalastary Súrbóras (Saviyr) toby biyleytin Europadaghy alyp Avar qaghanatyn ydyratyp tyndy (Avar qaghanaty qazirgi Vengriya aimaghynda kishigirim knyazdik dengeyde IH ghasyrgha deyin saqtalghan). Gunn imperiyasy zamanynan batys dala men Kavkazdy biylep kelgen jujandyq Asylúya súrbóras toby osylaysha VI-VII ghasyrlar arasynda biylikten shettetildi, olardyng ornyn әuelgi odaqtastary әri keyingi baqtalastary Týrki Ashina toby basty. Yaghni, Asylúyalyq jujan súrbóras dinastiyasy ornyn taghy bir Asylúyalyq týrki ashina dinastiyasy basty.

Osylaysha Edil ózeninen bastap Vizantiya shekarasyna deyin sozylyp jatqan alyp aimaqta Týrki ashina dinastiyasy biyleytin Úly Búlghar imperiyasy payda boldy. Dәl osy kezde Kishi Kavkaz tauynyng Jurjan (Kaspiy) tenizine tireler túsynan bastap Azu (Azov) tenizine deyingi aimaqta Hazar qaghanaty payda boldy, ony da ornatqan – qazirgi Qazaqstannan barghan Bórishi-ashina toby. Osy Bórishi-ashinalargha erip barghan әsker qazaq halqy bolghanymen, eki memleket te sol aimaqtardyng negizgi halqy bolghan taypalar atauymen «Úly Búlghar» jәne «Hazar qaghanaty» bolyp tariyhqa endi. Sol sebepti ol memleketterdi ornatuda basty roli atqarghan qazaq atauy eleusiz qaldy. Degenmen, Úly Búlghar aimaghyna barghan qazaqtar H ghasyrdaghy arab ghalymy әl Masudy jazbasynda «ghazaq kóshpendiler» dep kórsetilse, HI-HII ghasyrlardaghy oqighalardy bayandaytyn kóne urus jazbalarynda «kóshpendi kasog halqy» degen ataumen kezdesedi. Tipti, Oljas Sýleymenov sol jazbalarda «gzah» atauy da saqtalghanyn aitqan bolatyn. Al HIII ghasyrda sol qazaqtardyng Qyrym aimaghynada ornyqqandary «Sugdeyskiy sinaksar», «Kodeks Kumanikus» jazbalarynda «kazak» dep jazylghan.

Hazar qaghanatyn ornatuda basty kýsh bolghan qazaqtar sol Zakavkazede ornyghyp qalghanyn onda saqtalghan qújattardaghy «Qazaq» pen «Kasah» ataulary rastaydy. Vizantiyanyng IH ghasyrdaghy imperatory Konstantin Bagryanorodnyy jazbasy Kolhida jazyghyndaghy Qazaq elin «strana Kasahiya» dep aiqyndasa, әl Masudy jazbasynan Zakavkazedegi qazaq halqy H ghasyrda músylman jәne músylman emes bolyp ekige bólingenin, ekeuining ortasyn Kavkaz jotasynda otyrghan qarapapah, alan elderi bólip jatqanyn angharamyz. Osy derekterge sensek, qazirgi Azarbayjandaghy Kura-Araks dalasynda músylman knyazdigi (ortalyghy Qazaq qalasy) bolghan. Sol qazaqtardyng shyghysynda Jidan patshanyng eli (evrey patsha eli), ontýstigindegi tauda armiyandar, soltýstiginde hristian dindi qúmyqtar, batysyndaghy tau jotasynda músylman qarapapah eli (ortalyghy Tbilisiy), soltýstik batysynda eski senimdegi alandar, al ontýstik batysyndaghy tauda abhaz jәne jurzan (gruziyn) elderi bary bayandalady. Qazirgi Gruziyadaghy Kolhida jazyghyn mekendegen qazaqtar eski senimin ústanatynyn, ortasynan han saylap, baghynudy bilmegendikten, kórshileri tarapynan údayy qysymgha úshyrap otyrghany da jazylghan. Sonymen qatar ol qazaqtardyng jeri Qara teniz jaghasyna deyin sozylyp jatqan, olar «shәli» dep atalatyn óte qymbat mata óndirgen jәne teniz arqyly kemelermen sauda jasaudy da mengergen. Ál Masudy qazaqtar men balyqqa tabynatyn ir halqyn Iron ózeni bólip túrghanyn da kórsetedi (Iron – qazirgi Rion ózeni, ir halqy – qazirgi ózin Iron dep tanityn osetinder). Sol qazaqtardyng soltýstigindegi kórshisi Shemar (sheshen men ingushterding ata-babalary) eli eken. Shemar halqynyng sózge sheshen bóligine «sheshen» atauyn, taudy ýngip ýy salyp túrghan tobyna «ýngish» atauyn, asa qu, ailaker tobyna «әkki» atauyn bergen sol qazaqtar degen oryndy. Yaghny qazirgi sheshen, ingush jәne akkinsy degen ózara tuys ýsh últqa atau bergen zakavkazelik qazaqtar. Kәzirgi Sheshenstan, Soltýstik Osetiya, Ingushetiya aimaghyndaghy dalaly jerlerde de ol kezde qazaqtar mekendegen dep bilemiz. Olar Kolhida dalasyndaghy qazaqtardyng soltýstigindegi taudyng arghy jaghynda otyrghandyqtan «teriskey qazaqtary» dep atalghan (Kolhidadaghy qazaqtar bergen atau). Keyin «teriskey qazaqtary» Resey yqpalymen shohynyp slavyantildi bolghanda «Terskie Kazaki» dep atalyp ketti (Lev Tolstoy «ózara tatarsha sóilesedi» dep kórsetetin kazaktar sol «terskie kazakiy-teriskey qazaqtary»).

Reseydi biylep-tóstegen iyezuidter (olardyng júmysshy kýshi – «Russkoe geograficheskoe obshestva» qoghamy) búrmalap dayyndaghan tarihta: «Hazar qaghanaty aimaghyna qazirgi Daghystan men Batys Qazaqstan aimaqtary kirgen» degen joldar bar. Al Úly Búlghariya jayynda: «Úly Búlghariya kóp úzamay sol VII ghasyrda ydyrap ketken, búlgharlardyng qazirgi Bolgariyagha barghany ondaghy slavyandarmen aralasyp bolgar últyn qalyptastyrdy. Qyrym aimaghynda qalghandary da bar jәne Edil ózeni boyynda qonystanghandary Edil Búlghariyasy memleketin ornatqan» dep jazghan. Shynshyldyghymen «Tarihshylardyng imamy» atanghan arab zertteushisi әri geografy әl Masudiyding «Shirvan men Ál Bab tarihy» atty enbegi orys tarihshylarynyng osy tújyrymdaryn tolyq jalghan ekenin dәleldeydi.. Al «Shirvan men Ál Bab tarihyn» әlem ghalymdary әldeqashan moyyndaghan.

Ál Masudy Hazar qaghanatynyng әuelgi astanasy Samandar qazirgi Azarbayjanda bolghanyn (Gyandj qalasy tәrizdi), ol jerdi Músylman halifaty basyp alghan song Hazar astanasy qazirgi Azov tenizine jaqyn ózen boyyna kóshirilgenin jazady (Amal qalasy) jәne H ghasyrda Músylman halifaty men Hazar qaghanaty shekarasyn Kavkaz jotasy bólip jatqanyn bayqatady. Sonymen qatar Kabh (Kavkaz) tauynyng Ál Bab qalasy ornalasqan bir silemi Hazar (Kaspiy) tenizine, ekinshi silemi Trabzund (Trapezond) qalasy ornalasqan Maytas (Qara) tenizine jaqyn ekenin kórsetedi. Qazirgi Trapezond qalasy ornalasqan jer әl Masudy aityp otyrghan tau kishi Kavkaz ekenin anyq dәleldeydi. Demek, Ál Bab qalasy dep býgingi Derbent qalasyn núsqaghan Resey tújyrymy qisynsyz, Hazar qaghanaty eshqashan Daghystanda bolmaghan. Ál Bab qalasy HI ghasyrda bolghan 11 baldyq joyqyn zilzaladan qirap qalghan deu oryndy, sol tosyn oqighadan shamamen 250 myng adam qaza bolghany jәne Kyapaz tauy da sol tústa joyylghany jayynda naqty jazbalar bar (Ibn әl Asir jazbasy).

Arab ghalymy әl Masudiyding derekterinde Hazar qaghanaty men Úly Búlghar imperiyasy arasyn Hazar ózeni bólip túrghany, eki memleket beybit ómir sýrgeni kórsetilgen. Hazar ózeni Qara teniz ben Kaspiy tenizin qosyp jatqan. Ol ózenning orny jaqynda Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Qara tenizdi Kaspiy tenizine qosatyn kanal salu jobasynda aitylghan Kuma-Manych oipaty ekenin mamandar moyyndaydy. Qyrymda otyryp, kemelerimen kóptegen eldermen sauda-sattyq jasaghan sakalba men urus eli kóptegen rulardan qúralatyny jәne olar ólgende deneleri órteletini, әielderi de qosyla órteletini jayynda әl Masudy naqty aityp ótedi. Múndaghy sakalba – sakalban, yaghny saq halqynyng alban taypasy. Al urus – V ghasyrgha deyin rim derekterinde «aors» dep kezdesetin saq-skiftik arys taypasy. Olardyng negizgi toby Úly Búlghar hanyna da, Hazar qaghantyna da baghynbaytynyn, alayda ekinshi az toby Hazar qaghanatyna baghynyshty bolghanyn әl Masudy bayandaydy.

Úly Búlghar hanzadalary «hanasuvegiy» dep atalghany Bolgariya tarihynda saqtalghan. Onyng «han asýy begi» ekenin jogharyda aittyq. Hazar qaghanatyn biylegen Turky Ashina dinastiyasy ekeni ghalymdar tarapynan rastalghan, al «han asýy begi» atauy Úly Búlghariyany da biylegen Asylúya toby ekenin dәleldeydi, naqtyraq aitsaq Turky Ashina tobynyng ókilderi. Qyrymdaghy urus-sakalban elining olargha baghynbaytyn ýlken toby Asylúyanyng jujan súrbóras toby biyliginde bolghan (alghashynda Bóri dep, keyin Bórik dep atalghan, sodan song Resey sayasatynyng saldarynan Rurik bolyp qalyptasty). Urus-sakalban elining Hazar qaghanatyna baghynatyn tobyn Turky ashinalardyn  Bórishi ruy biylegen, ataqty Beybarys súltan sol Bórishi ruynyng úrpaghy (olardyng az bóligi keyin Berish dep atalyp qazaq halqy qúramyna kirigip ketti). Albaniya memleketining halqy albandar sol Qyrymnan auyp barghan sakalban-urustardan qalyptasqan, múny alban halqy qúramyndaghy Arberesh tobynan angharugha bolady (urus eli atauy dúrysynda – arys (aors), Arberesh atauy әuelde «arys beresh» bolghan).

Albaniya men Reseyding eltanbalary birdey – eki basty tazqara qúsy (keyin «dvuhglavyy orel» dep búrmalaghan). Búl eki memleketti de Asylúyalyq jujan súrbóras dinastiyasy ornatqan dәleldeydi (Bórik-Rurik toby). Sol jujan súrbóras (shiybórash) dinastiyasynyng úrpaghy Shynghyshannyng tuynda da tazqara qúsy beynelengeni mәlim, ony orys oqymystylary «qargha» dep búrmalaydy. Shynghyshan ruynyng Bórijiging (Bóri ruyn) atauy da arghy tegi Jujan qaghanatyn biylegen súrbóras tobynan ekenin bayqatady. Shynghyshan әuletin ejelgi shiyvey tobynan dep tanu onyng әuleti shiybórash dinastiyasyna jatatynyn kórsetedi. HI ghasyrda Qyrymnan kelip Avar nusalidigin ornatqan Urus toby men Shynghyshan әuletining odaqtastyghy da kóp derekting betin ashady. Bórik-Rurik toby biylegen Búlghar eli (Resey ghalymdary «Mәskeu knyazdigi» dep búrmalaghan) shyn mәninde Shynghyshan dinastiyasynyng qamqorlyghynda bolghanyn Resey tarihshylary moyynday bastady (eshqanday Kulikova shayqasy bolmaghanyn da moyyndaugha mәjbýr). Osy derekter Asylúyalyq súrbóras-shiybóras dinastiyasy óz tuystary qay elde biylikte otyrghanynan jaqsy habardar bolghanyn jәne olardy Shynghyshan tarapy tolyq qoldaghanyn aighaqtaydy.

Ál Masudy Hazar qaghanatyn biylep otyrghandar evreyler ekenin, olardyng biylikke Hazar biyleushilerine qyzdaryn úzatu arqyly kelgenin, yaghny sol qyzdan tughan jiyenderining arqasynda Hazar qaghanaty biyligin iyelengenin bayandaydy. Sonymen qatar Hazar qaghany «quyrshaq biyleushi» ekenin, ony tek mereke kezinde el aldyna shygharyp, qalghan uaqytta «ýy qamaqta» ústaytynyn, biylik negizi evrey patshanyng qolynda ekenin jәne ol qalasa qaghandy óltire alatynynda jazady. Kәzir әlemdik biylikti iyelenetin evreylik toptar bóten eldi biyleu tәjirbiyesin eng alghash ret sol Hazar qaghanatynda jýzege asyrghan (olar Asylúya dinastiyasynyng biylik tәsilinen sabaq alyp jetilgen). Arab ghalymynyng dereginshe, sol H ghasyrda urus-sakalba eli Hazar patshasyna syi-siyapat jasap, Hazar ózeni arqyly Jurjan (Kaspiy) tenizine kemelerimen barugha rúqsat alyp, 500 kememen Hazar ózenimen Kaspiy tenizi jaghalauyna ótip, músylmandardyng qalalaryn tonaghan. Olardyng músylmandardy tonaghanyn estigen Hazar qaghanatynyng jaldamaly әskeri – músylman Arysy taypasy qaytyp kele jatqan urus-sakalban kemelerin tonap, qyryp, músylmandar ýshin kek alghan, al Hazar qaghanatyn biylegen evrey patsha músylman Arysylardy toqtatugha qoryqqan, tek urus-sakalbandargha shabuyl bolatynyn eskertip habarshy jibergen. Osy qújattar Reseydin: «Rusi adamdary ishki Reseyden Volga ózeni arqyly kemelerimen baryp, Kaspiy jaghalauyn tonaghan» degen tújyrymyn tolyq joqqa shygharady. Ál Masudy jazbasy Resey ghalymdarynyng «rusi» pen «slavyan» dep ataytyndary urus pen sakalban ekenin, olardyng Reseyde emes Qyrymda mekendegenin anyq dәleldeydi. Olardyng kóp rulardan qúralatynyn jәne bir bóligining Hazar qaghanaty әskeri ekenin kórsetip, olardyng týrkitildes ekenin bayqatady (orys halqy rulardan qúralmaghan delinedi, olar otyrghan mekenderine baylanysty «novgorodsy, suzdalisy, chernigovsy...» dep bólingen dep tanylady).

Ál Masudy urus elining ýlken bóligi – әl-uzdgan taypasy ekenin aitady, ony «uzdan» degenimiz jón. Yaghni, «ýz taypasynan» degen maghynada jәne ondaghy «dan» jalghauy ataudyng taza týrkilik ekenin anghartady (qazirgi týrkitildi әri hristiyan dindi gagauz últy sol taypadan qalyptasuy mýmkin, «kaka uz» – «jaman ýz»). Ál Masudy jazbasyn audarghan reseylik osy «әl-uzdgan» atauyn «әl-urman» dep týsindiredi, osylaysha «urus eli Qyrymgha ertede soltýstikten kelip ornyqqan normandar» degen jalghan tújyrymdy ornyqtyrugha tyrysyp baghady. Urus elining jerleu ghúryptarynan olardyng H ghasyrda eski senimdi ústanghanyn bayqaymyz, yaghny olar orys zertteushileri aitqanday, pravoslavtyq hristiandar emes. Jalpy qyrymdyq urus-sakalban eli HI ghasyrda katoliktik hristiandar ekeni әldeqashan moyyndalghan, ony Múrat Adjy naqty dәleldermen kórsetken. Katoliktik diny kitaptardyng latyn әrpimen týrki tilinde jazylghan jiyntyghy – «Kodeks Kumanikus» HIII ghasyrda Qyrymda basylghan, onyng tili Qyrymlar (Qyrym tatarlary) tiline óte jaqyn ekeni ghalymdar tarapynan rastalghan. Demek atalghan jazbanyng qypshaqtar men qazaqtargha esh qatysy joq, ol – týrkitildi әri katolik dindi urus-sakalba elining diny kitaby. Olar Beybarys súltan zamanynda – HV ghasyrda músylmandyqqa kóship, otyrghan ornyna baylanysty Qyrymlar dep atalghan týrkitildi músylman últ bolyp qalyptasqan. Resey «Indiyagha kememen barghan tverlik orys saudageri» deytin Nikita Afanasiy, shynynda Qyrymdyq týrkitildi urus elining músylman dindi adamy. Solay ekenin onyng jazbasynda saqtalghan «A rusi eri tangryd saklasyn, ollo sakla, hudo sakla. Urusi eri abodani bolsyni» degen týrkilik sózderi men arapsha dúghalary dәleldeydi (jazbany slavyantildi etip ózgertken reseylik key sózderding maghynasyn týsinbegendikten oryssha balamasyn taba almaghan, sol sebepten onday sózderdi qaldyrugha mәjbýr bolghan). Osy derekter men dәiekterge sýienip, urus-sakalban elining orys halqyna esh tuystyghy joq, orys halqy keyin hristiandyqqa ótken búlgharlardan taraghan dep tújyrym jasaugha әbden negiz bar.

Ál Masudiyding jazuynsha, Úly Búlghar alyp imperiya bolghan, onyng bir sheti Vizantiya shekarasyna baryp tirelgen jәne Búlghar hany Europalyq elderge jii әskery joryqtar jasap kelgen. Imperiyanyng key aimaghynda jyldyng key mezgilinde týn óte qysqa ekenin de bayandaghan sol arab ghalymy. Ol jer qazirgi Mәskeu aimaghy ekenin HIV ghasyrda Búlghar qalasynda (qazirgi Mәskeu) bolghan arab sayahatshysy Ibn Batuta jazady. Solay ekenin Mәskeu klimaty jayyndaghy naqty faktiler de dәleldeydi, yaghny Úly Búlghar imperiyasy qúramyna qazirgi Mәskeu aimaghy kirgen. Ál Masudy derekterinde H ghasyrda Úly Búlghar hany Islam dinin qabyldaghany, onyng balasy odan búryn músylman bolyp qajylyqqa baryp kelgeni jәne Baghdatta otyrghan Halif onyng әkesine (Úly Búlghar hanyna) syy retinde Qaghba jamylghysynan jyrtys berip jibergeni turaly joldar bar. Úly Búlghar hany Orta Aziyamen keruen saudasy arqyly baylanysqan, ol jolda keruen qauipsiz bolghan. Osy naqty derekter Úly Búlghar imperiyasy VII ghasyrda ydyrap ketpegenin, kerisinshe HI ghasyrgha deyin ómir sýrgen alyp imperiya bolghanyn kórsetedi.

Úly Búlghariyanyng músylman dindi hanynyng Orta Aziyamen sauda jasaytyn keruenderi qazirgi Qazaqstan arqyly ótken jәne qauipsiz bolghan. Búl bizding jerimizdegi Qimaq pen Qarahanid dep eki bólek kórsetiletin memleketterding shynynda músylman dindi birtútas Qazaq handyghy ekenin jәne kórshiles músylman memleketteri arasynda sauda keruenderi qauipsiz jýrgenin bayqatady (әripterining key jeri óshken kóne arabsha qoljazbalardaghy «qazaq» atauyn «qimaq» nemese «qaraq» dep shatasu әbden mýmkin, Resey bizdi qúlsha biylegen imperiya bolghanyn eskersek, әdeyi solay búrmalanghan desek te, qatelese qoymaymyz). Úly Búlghar imperiyasynyng aimaghy men búlghar hany balasynyng qajylyghy jayly derekter «Ibn Fadlannyng Edil búlgharlaryna sayahaty» degen jazbanyng jalghan ekenin dәleldeydi (ol enbekting jalghan ekenin islam dininen jetkilikti habary bar kez kelgen adam oqysa da týsine alady). Resey ghalymdary osy jalghan jariyalanym arqyly qazirgi Qazaqstan aumaghynda qazaq degen últ bolmaghanday, onda tek oghyzdar men bashqyrlar mekendegendey, músylman dindi búlghar hany alyp imperiyany emes, shaghyn ghana Edil búlgharlaryn biylegendey etip kórsetudi, al urus pen sakalban elin Qyrymda ghana emes, Oral tauy aimaghynda, yaghni, ishki Reseyde ómir sýrgen rusi-slavyan eli etip tanytudy maqsat etti. Sondyqtan «Hazar qaghanaty – Zakavkazeden bastap, Qara tenizge deyin sozylyp jatqan memleket emes, Daghystannan bastap, qazirgi Qazaqstannyng batysyn ghana alyp jatqan memleket» degen qisynsyz tújyrym jasady.

Hazar qaghanaty turaly derekter jinaghan Lev Gumiylevting ózi Hazarlar boldy degen aimaqtan hazar-evrey biyleushilerine tiyesili esh jәdiger taba almaghanyn ókinishpen jazghany belgili (qaydan tapsyn, mýlde basqa jaqtan izdese). Kenes odaghy kezindegi sayasat Ál Masudy men Ibn Batuta enbekterin qasaqana eleusiz qaldyrdy, búl kezdeysoqtyq emes. Óitkeni, atalghan ghalymdardyng zertteulerining shynayylyghyn әlem oqymystylary moyyndasa da, ondaghy naqty derekter Resey tarihynyng mýldem ózgeshe ekenin kórsetedi. Esesine, orys biyligi arnayy dayyndatqan Ibn Fadlan, Rashid ad-diyn, Mahmud Qashqari, Jalayyri, «Igor polki turaly dastan», Dulaty jazbalary barynsha oqytyldy, jarnamalandy. Eng ókinishtisi, sol jalghan jazbalar arqyly orystyng ghana emes, qazaq, ózbek, qyrghyz, úighyr, tatar, týrkimen, azarbayjan, qúmyq, bashqyr, noghay últtarynyng da tarihy týgel  búrmalandy. Onda týrkitildi halyqtar «keshe ghana payda bolghan, búryn memlekettilik degendi bilmegen jabayylar» keypinde bayandaldy. Al hristian dindi orys, gruzin jәne armiyan tarihtary kóneden bar halyqtar retinde jasaqtaldy.

Úly Búlghariyany biyleushi әuletting Islam dini ornyghuyna narazy toby, yaghny «han asýy bekterinin» bir toby Kavkaz tauyna ketken. Olar IX ghasyrda Alan eli biyligin qoldaryna aldy. VII ghasyrda Alan eparhiyasyn qúryp hristiandyq qabyldaghan Alan elining IX ghasyrda hristian dininen bas tartuy osynday sebepten dep bilemiz (búl oqigha Masudy jazbasynda aitylady). Alandardy biylep kelgen Asylúyalyq ash-digor toby biylikten airyldy, osylaysha olar óz halqynan bólektenip, keyingi zamandarda ózderi biylegen Iron halqymen birigip osetin halqyn qalyptastyrghan. Úly Búlghariyadan kelip Alandar biyligin qolyna alghan búlgharlyq Asylúya tobynan balqar últy irge qalady. Al qarasha halyqtan, yaghny qarapayym alandardan qarashay últy tarady. Balqarlardy XVIII ghasyrgha deyin gruzinder Basiany, al osetinder As dep ataghan eken. Sonday-aq balqar halqynyng biylik jýiesi men Qúng imperiyasynyng biylik jýiesi jaqyn ekeni kórinip túr jәne onday jýie basqa kórshi halyqtarda joq (tek osetinder qúramyndaghy Digor tobynda úqsas jýie bar, ol digorlardyng Asylúyalyq as-túghyr ruy ekenin anghartady). Balqarlardyng biyleushi әuleti «Oli» (Úlyýi) dep atalady, olardyng tóreligine qarashaylar men digorlar da (osetinder qúramyndaghy) jýgingen. Osy derekterden balqar halqyn biylegen Asylúya toby men Úly Búlghariyany biylegen Asylúya әuleti tuys ekenin kóremiz. Digorlar qúramynda qúl sanatynda bolghan «kasogta» toby men balqarlar qúramynda qúl sanatynda bolghan «kazak» toby HI ghasyrda alandargha qúldyqqa týsken zakavkazelik qazaqtar ekeni týsinikti.

Hazar qaghanaty әuelde Zakavkazede ornaghan. Azarbayjandardy qúmyq jәne vaynah halyqtary osy kezge deyin «hajari» dep atap keldi. Demek, ózin «әzerbayjan» emes, «azarbayjan» dep ataytyn halyq Hazar qaghanaty zamanynda qalyptasa bastaghan. Hazar taypasy Kavkazgha Orta Aziyadan VI  ghasyrda kelgen jәne Oghyzdyq taypa bolyp tabylady. Qazirgi týrkimen halqy qúramynda Hasar taypasy bar. Týrki qaghanaty yghystyrghan Hazar taypalary VI ghasyrda Zakavkaziege aughan, onda olar Iranmen odaqtas retinde Savir imperiyasyn joigha atsalysty. Keyin olar VII ghasyrda kelgen Turky ashinalargha baghyndy, ol aimaqta hazarlar basym bolghandyqtan memleket Hazar qaghanaty dep ataldy. Ál Masudy armiyandardyng eng jauynger toby siavurda taypasy ekenin jazady, osy derek Savir imperiyasyn biylegen súrbóri tobynyng Kishi Kavkaz tauyndaghy armiyandardy biylep qalghanyn bayqatady (olar Jurzan (gruziyn) eli men Qyrymdaghy urus-sakalban eli biyliginde óz qoldarynda ústap qalghan).

Ál Masudy X ghasyrda gruzin (jurzan delingen) men abhaz knyazdikteri Tbilisy aimaghyndaghy Iskah b. Ismail degen biyleushi basqarghan músylman memleketine salyq tólep túrghanyn jazady. IX ghasyrda Vizantiya imperatory osy eldi Papagiya dep kórsetken. Búl – "týrkimen bórkin" mysqyldaghan atau. Bas kiyimderining týsine qarap kórshileri «qara papahtar» dep ataghan. Qazirgi qara papah toby azarbayjan últynyng qúramynda jәne birazy Gruziya aimaghynda ómir sýrip jatyr. Qara papahtar qúramyndaghy "han taypasy" dep atalatyn Borchalo tobynyng dúrys atauy Bórshiler ekenin angharu qiyn emes. Onyng Terkavun degen ekinshi atauyn Tórki men Kópýi dep bólip qarau kerek. Óitkeni, XI ghasyrdaghy Kiyev knyazdigindegi chernoklobuk halqy qúramynda torkiy men kopuy toptary bolghan. Osy derekter Kiyev knyazdigin biylegen chernoklobuk halqy Zakavkazieden barghan qara papahtar ekenin dәleldeydi, yaghny Kuәb (Kiyev) knyazdiginde biylegen Asylúya toby. Demek, olardy biylegen Bórishi (qazirgi Berish ruy) taypasy Tórgi asúya (Turky ashina) tobynan.

Qarapapah halqy Tbilisy aumaghynda qalyptasty. Savir imperiyasy joyylghan song Tbilisy VI ghasyrda Iran biyliginde boldy, Iran әskeri hazar taypasynan qúraldy. Demek VI ghasyrda Tbilisy aimaghyn hazarlar mekendedi, al VII ghasyrda ol jerdi Turky ashina әskeri bolyp kelgen qazaqtar basyp aldy. Sol qazaqtar qysymynan kishi Kavkaz tauyna ketken hazarlar H ghasyrda adjar últy bolyp qalyptasa bastaghanyn әl Masudy jazbasynan angharamyz. Al ornynda qalyp qoyghan hazarlar men jana kelgen qazaqtardyng birigip aralasuymen qarapapaq halqy payda bolghan. Ol qazaqtar hazarlarsha týrkimen bórkin kiidi әdetke ainaldyrdy. Olar ghana emes, sol mandaghy barsha halyqtar sol bas kiyimdi kiidi dәstýr ete bastady jәne ol bas kiyim «papah» degen ortaq ataugha ie boldy. Osylaysha Tbilisy aimaghyndaghy hazarlar men qazaqtardan bir halyq qúraldy. Olar ózderine baghynyshty ainaladaghy ózge halyqtardan erekshelenu ýshin tek qara týsti papah kiydi. Osy sebepten olardyng halyqtyq atauy qarapapah bolyp qalyptasty. Qarapapahty biylegen – Asylúya dinastiyasy, olardyng Bórishi degen Turky ashinalyq top ekenin azarbayjan qarapapahtary qúramyndaghy «han taypasy borchala» tobynyng atauy dәleldeydi. Qaraqalpaq últy sol Zakavkazeden kelgen qarapapahtardan qalyptasqanyn keyingi jazbalarymyzda aitatyn bolamyz. Qarapapah halqy tәrizdi qaraqalpaq últy da tek qara týsti týrkimen baskiyimin kiyetini anyq fakt.

Azarbayjan jerinde «qara bórik» degender de bolghan, alayda olar qara papah tobynan emes. Olar – HIII ghasyrda Orta Aziyadan Zakavkaziege kelgen qypshaq әskeri qúramyndaghy qara bórikter. Qypshaq taypasy – Horezmshah Djalelidinning әskeri bolatyn, olardy ókshelegen Shynghyshan әskeri ekeni belgili. Yaghni, Qara papah toby Zakavkaziege ondaghy qara bórikterden birneshe ghasyr búryn kelgen.

Sonymen H ghasyrda Hazar qaghanatyn, Úly Búlghar imperiyasyn, Tbilisy aumaghyndaghy  Qarapapah memleketin, jartylay taulyq Alan elin jәne ýlken Kavkaz tauyndaghy Sarir memleketin biylegender Asylúyanyng Turky ashina dinastiyasy bolyp tabylady. Al jurzan (gruziyn) knyazdigi men armiyan elin jәne Qyrymda derbes otyrghan sakalban-urustardy Asylúyanyng jujan súrbóras toby biylegen. Songhylary ynghayly sәtte baqtalas jaulary – Turky ashinalar biylegen memleketterdi joyyp jiberedi. Ol jayynda kezekti maqalamyzda jazamyz.

 

Huni halqy b.d.d. III mynjyldyqtaghy huni-ny («honyr ýi») taypasynan qalyptasqan. Halyqtyng óz atauy honyr, «R» dybysy joq qytay «honyr ýi» atauyn «huni-iy» dep, yaghny «honyr» atauyn «huni» dep jazbalaryna engizgen. Orys tilinde honyr «hunr» delinse, «R» dybysy joq qytaylar honyr halqyn «huni» degen.

B.d.d. V-IV ghasyrlarda ataqty Húng (huni) imperiyasy qalyptasty. Imperiya biyligi "siluani-diy" taypasynda boldy. Húndar 24 taypaly halyq, «siluani-diy», «huyani», «lyani», «suybu» degen 4 taypa memleket biyliginde óz oryndary bar tandauly «aq» taypalar, qalghan 20-sy – óz kósemi men jasaghy bar qarapayym taypalar. Biyleushi  "siluani-di" taypasy tek tandauly 3 taypamen ghana qyz alysyp, berisken. Biylik jýiesindegi mansaptardy tandauly 4 taypa ózara bólisken, eng jogharghy patshalyq biylik «shaniu» tek «siluani-di» taypasyna tiyesili bolsa, «suybu» taypasy memleketting sot jýiesin qolynda ústaghan. Qytay tilining bilikti mamany Ondasyn Bitanovtyng kómegimen «huyani» – qúman taypasy, «lyani» – úlan (alan) taypasy, «suybu» súrbóri taypasy ekenin anyqtadyq (súrbóri – ataqty «kókbóri» taypasy, qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas). Al biyleushi "siluani-diy" "asylúian-dar" degen taypa bolyp shyqty, yaghny «Asylúyan» dep atalghan (húndyq "dar" jalghauyn qytay "di" dep qysqartyp jibergen). Biyleushi taypanyng adamdaryn «asylúian-dar» deytinin estigen qytay ony «siluani-diy» dep kórsetken. Demek, Húng imperiyasyn biylegen taypa atauy – Asylúya.

Lev Gumiylevting qytay derekterinde mynaday joldar bar: «Qytay biyligi I ghasyrda huyani taypasynyng bir ókilin aldap shaqyryp, ony shaniu etip saylaugha tyrysqan, alayda ol adamnyng ózi de, taypasy da oghan kónbegen». Onda barsha húng halqy tek siluani taypasy adamyn ghana shaniu dep moyyndaghany jazylghan. Qytay imperiyasy húndardyng biyleushi dinastiyasynyng bedelin týsiruge, ynghayy kelse biyleushi tórt taypa arasyna «syna» qaghugha tyrysty. Óitkeni Qytay imperiyasy qalayda Húng imperiyasyn әlsiretuge mýddeli boldy. Sondyqtan «Mode әkesi Toumanidy óltirip, biylikke kelgen» degen qytay deregine sene beru orynsyz.

Jogharyda qytay jazbalary húng atauyn tariyhqa ózgertip engizgenin aittyq. Sebebi qytay tilinde «R» dybysy bolmauynda jәne key әripterding ózgeshe dybystaluynda dedik. Mysaly, qytay tili zandylyghyna sәikes qazaq – hasaky, saq – saky, oshaq – iechjaky, honyrmyn hunimuny dep dybystaluy tiyis. Alayda qytay bóten ataulardy «qysqartqysh», mәselen olardyng jazbalaryna qazaq – hasa, saq – si, oshaq – yuechji, honyrmyn hunimo bolyp engen. Múhiyat zerdelegen adamgha Mode esimi «Mýde», onyng әkesining Toumani esimi «Tauman», al Shaniu «Shynýi» ekenin bayqau qiyn emes. Ol esimder men ataular húndardiki, al húndar týrkitildi bolghany belgili. Shaniu imperiya biyleushisi, ony «shynýi» dep týzesek, maghynasy naghyz patshagha layyq atau bolyp shyghady («shyn» – vershina, al «ýi» – dom, shynýy – vysochayshiy dom), shynýy – «Hanýi» nemese «Patshaýi» degen maghynada. Demek, qytay jazbasyndaghy «shaniu» – húng tilinde «shynýi». Qytay jylnamasy shynýy tuystary (hanzadalar) «shyghys djuk hanzadasy» jәne «batys djuk hanzadasy» dep ekige bólinetinin kórsetedi. Ondaghy «djuk» degeni «jik» – qazirgi «ru» ornynda qoldanylghan sóz. Býgingi tilmen aitsaq, «shyghys ru hanzadasy» jәne «batys ru hanzadasy» bolady. Qazaqtyng «jik-jikke bólinbe» degen sózi «rugha bólinbe» degen maghynada әli de aitylady. Mysaly, «seldjuk», dúrysynda – «asyljik», al «bordjigiyn» «bórijigin» bolady («jik» pen «jigin» – «ru» men «ruyn» maghynasynda). Jigit sózi de «jik eti» atauynan qalyptasqan, ózbek, týrkimen, әzerbayjandar etti «gush» (kýsh) deydi, qazaqsha «búlshyq et» sózi de «kýsh» degendi bildiredi. Yaghny ol zamanda jikting (rudyn) búlshyq etti jastaryn «jik et» («ru kýshi») dep ataghan, odan «jigit» sózi qalyptasqan. Osy derekter ertede «ru» sózi ornynda «jik» atauy qoldanylghanyn aighaqtaydy.

Asylúya dinastiyasynyng halqy qazaq ekenin, yaghny qazaq húng halqynyng ýzilmegen jalghasy ekenin osy «Asylúya» atauynyng huni-húndar zamanynan esh ózgermey «qazaqy» kýide bizge jetui aiqyn dәleldeydi. Onyng ýstine memleket ortalyghyn, yaghny biyleushiler otyratyn mekendi qazaq «Astana» dep ataydy, ol «As-stany» atauynan qalyptasqan. Barsha týrkilik últtar memleket atauyna «stan» sózin qosyp ataydy, arghy tegi qazaqtan bolghan orys tildi kazaktar da joryqqa jinalar oryndy «stan» deydi (tilderi slavyandalghanda ol «stanisa» bolyp ózgergen). Al Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) Konstantinopoli qalasyn basyp alyp, ony «Istanbul» dep atady. Onysy «ústan bol», yaghny «biz qol ústasyp, jinalatyn ortalyq bol» degen maghynada. Osy derekter «stan» әuelde «ústan» bolghanyn, onyng maghynasy «qol ústasyp jinalar oryn» ekenin kórsetedi. Yaghny Qazaqstan – qazaqtar qol ústanatyn (jinalatyn) jer, Tatarstan – tatarlar qol ústanatyn (jinalatyn) jer maghynasynda. Sonda biyleushi As adamdary otyrghan ortalyqty qazaq halqy «As-stany» dep ataghanyn, osy atau keyin «Astana» bolyp ornyqqanyn angharamyz.

Oghyz elin HI ghasyrda biylegen, sosyn Osman imperiyasynyng negizin qalaghan Asyljik dinastiyasy atauy arab әripti jazbalar yqpalymen «seldjuk» bolyp ózgerdi. Asyljik (seldjuk) hanzadalary men keyingi Shynghyshan úrpaqtary «súltan» dep ataldy, ol atau әuelde «asyldan» bolghan. Olar Asylúya dinastiyasynan bolghandyqtan «Asyldan» dep atalghan, keyin arab әripti jazbalar yqpalymen aldynghy «A» týsip qalyp, «súltan» bolyp ózgerip ketken.

Asyljikter (seldjuk) VI ghasyrda Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina ruynan taraydy. Turky Ashina ruyn qytaylar «Tuge Asyani-she» dep jazady. Olar IV ghasyrda Ordostaghy húndardy biylegen, sosyn V ghasyrda Altaygha auyp kelgen. «Tuge Asyani-she» dúrysynda – «Tórgi Asúyan-shy» («Asúyan-shy» - «asylúya dinastiyasynan», al «Tórgi» – joghary tórdegi ru, yaghny «biyleushi» degen maghynany beredi). Yaghni, «Turky Ashina» – Asylúya dinastiyasynyng «Tórgi» degen ruy. Tórgi Asúyanshy atauyn «R» dybysy joq qytay «tuge asyani-she» etse, iran-arab jazbalary «turk ashina» etip tariyhqa engizdi. Al «turgesh» – «turk ashina» atauynyng qysqarghan núsqasy. Demek, Orta Aziyany VII ghasyrda biylegen Týrgesh toby da Tórgi Asúyanshy – Turk Ashina dinastiyasynan bolyp tabylady.

Europany IV ghasyrda titiretken Attila (Attyly) patshanyng atasy Balamir (Balamir) ejelgi Huni imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýiding (shaniu) 15-shi úrpaghy ekenin ghalymdar anyqtaghan. Yaghny Atilla patsha da – Asylúya úrpaghy. Sol Atilla biylegen aimaqta VII ghasyr men HI ghasyr arasynda Úly Búlghar imperiyasy ómir sýrdi. Onyng HI ghasyrda Vizantiyagha baghynghan aimaghyndaghy halqy (búlgharlar) HII ghasyrda hristian dinin qabyldau arqyly «bolgar» degen últqa ainalghan. Olardyng Asean degen ruy bas bolyp Vizantiyadan bostandyq alyp, sol jýzjyldyqta Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatty. Osy biyleushi «asean» ruy «asúyan» boluy әbden mýmkin. Bolgariya tarihynda biyleushiler әuelde «hanasuvegiy» degen maghynasy belgisiz ataumen atalghany, sosyn «knyazi» delinip, keyin Bolgar patshalyghy ornaghanda «sari» atauy ornyqqany aitylghan. Múndaghy «Hanasuvegiy» dúrysynda «han asýy begi» ekeni anyq kórinip túr. Demek, bolgarlardyng týrkitildi atalary – búlgharlar hannyng tuystaryn, yaghny hanzadalardy «han asýy begi» degen. Osy «han asýy begi» atauyndaghy «asýi» Úly Búlghar patshalyghyn biylegen Asylúya dinastiyasy ókilderi ekenin rastaydy. Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatqan Asean (asúyan) ruy men bolgar tarihynda kórsetiletin Asparuh han esimi de sózimizding dәleli.

Keyingi jyldary ózbek ghalymdary Ibn Batuta jazbasyn týpnúsqasynan ózbekshege audardy. Olar Altyn Orda astanasy týpnúsqada «As-saray» ekenin dәleldep otyr. Demek, Shynghyshan negizin salghan Altyn Ordanyng astanasy, Resey aitqanday, «Aq saray» emes, «As saray» degen qala eken. Húng imperiyasyn biylegen adam «shynýi» (shaniu) dep ataldy, al Shynghyshannyng óz esimi – Temirshyng («R» dybysy joq qytay «Timuchiyn» degen). Temirshyng men Shynghyshan degen eki esimde de «shyn» sózi boluy beker emes, «shyn» – Shynghyshannyng ejelgi Húng imperiyasyn ornatqan Mýde shynýiding úrpaghy ekenin kórsetedi.

Shynghyshan ústanghan «konstitusiya» «Yassy» dep jazylady. Al onyng dúrysy «Assy» boluy mýmkin. Shynghyshan ústanghan tәrtip – «As dәstýri», yaghny Asylúya dinastiyasy qalyptastyrghan «konstitusiya» bolyp tabylady. Ol biylikke kelgen song Temirshyng esimin Shynghyshan dep ózgertti, onyng sebebi belgisiz. Biraq Shynghyshan esimining dúrysy «Shyn-as-han» desek, qatelespeymiz. Maghynasy. «Shyn» dәrejeli, «As» úrpaghy bolghan «han». Onyng Shynashan esimin Shynghyshan etken ózge tildi jazbalar yqpaly ekeni anyq.

Sonymen, Húng imperiyasyn biylegen – Asylúya taypasy. Osy taypa úrpaqtary barlyq týrkilik elderdi, tipti Euraziyalyq memleketterdi kem degende 20 ghasyrgha deyin biylegen. Naqty derekterge jýginsek:

 

Kangiu (qanly) memleketi. Ejelgi grek tarihshylary derekterinde

kangiu taypasy saq-skif halqynan ekeni jazylady. Qytay derekteri b.d.d. II ghasyrda kangiu taypasy Ferghana oipatynyng soltýstik-batysyndaghy tauly aimaqta otyrghanyn, olargha kórshi húndardyng alan (úlan) taypasy baryn bayandaydy. Osy jazbadaghy «kangiu» sózin «qanghy-ýi» deymiz, óitkeni, dalany tastap taugha «qanghyp» ketkendikten, ózge saqtar «qanghy-ýi» dep ataghan. Olar sol tauda otyryp Huni imperiyasy yqpalyna týskenin, olarmen alan (úlan-lyani) taypasy aralas otyrghany bayqatady. B.d.d. I ghasyrda olar qazirgi qazaq dalasyndaghy saq halqy biyligin qolyna alyp, Kangiu patshalyghyn ornatty, al búl Huni imperiyasy kómegimen iske asty. Qytay derekteri Kangiu patshalyghy Huni imperiyasyna tolyq tәueldi bolghanyn dәleldeydi. Ony Lev Gumiylev te qytay derekterimen anyqtap kórsetken. Qytay derekteri Kangiu memleketi «ash dalada» ornalasqanyn jәne Ýisýn memleketimen kórshi әri jau bolghanyn rastaydy. Al Resey tarihty búrmalau niyetimen «ash dalany» Myrzashól dep kórsetti, dúrysynda ol Betpaqdala. Osy derekterden Kangiu patshalyghy aimaghy Betpaqdaladan bastalyp, soltýstikke qaray sozylyp jatqanyn, Ýisýn imperiyasy shekarasy sol zamanda Aral tenizine qúighan Shu ózeni men Balqash kóli boyynda jatqanyn bayqatady. Qanly taypasynyng әli kýnge deyin Jetisu men Aral (Syrdariya) aimaghynda otyruyda sol zamandardan qalyptasqan deu oryndy.

Ýisýn patshalyghy b.d.d. I ghasyrdan bastap Qytay imperiyasy yqpalynda boldy, yaghni, Kangiu men Ýisýn memleketterining jaulyghy Húng (huni) imperiyasy men Qytay imperiyasy jaulyghymen tyghyz baylanysty. Húng imperiyasynda býlik shygharghan hanzadanyng Kangiu patshalyghyna baryp boy tasalaghanyn dәleldeytin qújattar bar. Húng imperiyasynyng ydyrauy biylikke talasqan hanzadalar býliginen bastaldy, qanghyýy taypasynyng býlikshi hanzadany qoldaghanyn shynýy әuleti keshirmegen tәrizdi. Óitkeni, Húng imperiyasy ydyrap, halqy I ghasyrda bizding dalagha kelgennen keyin Kangiu patshalyghy tarih sahnasynan kórinbey ketti. Biylikten airylghan qanghyýy taypasy keshegi jauy Ýisýn imperiyasymen til tabysyp, sonda yghysqany bayqalady. Olar «kangary» («qanghylar») atauymen VI ghasyrda tarih sahnasynan qayta kórindi.

Syrdariya aumaghynan baryp, HI ghasyrda Ýz (oghyz) elin baghyndyryp, onda Islam dinin ornyqtyrghan Týrki Asyljikterding (turky seldjuk) negizgi kýshi qanly taypasy bolghany belgili, yaghny atau ol kezde «qanly» bolyp ornyqqan. Osy derekter ejelgi Kangiu patshalyghyn jәne VI-HI ghasyrlardaghy qanly taypasyn Asylúya dinastiyasy biylegenin aighaqtaydy. Jetisu qanlylaryndaghy «aq qanly» ruy ejelgi Kangiu patshalyghyn biylegen Asylúya tobynan qalyptasqan, al Syrdariya qanlylaryndaghy týrke ruy Tórgi Asyljik (turky seldjuk) taypasynan irge qalaghan degenimiz jón. Turky Seldjuk-Týrki Asyljik dinastiyasynyng negizin salghan – Mәlik Seldjuk әl-Ghazy degen biyleushi, onyng әkesining lauazymy – Su-bashi, әkesi ólgen song Mәlik Seldjuk әl-Ghazy Su-bashy bolghan. Osyndaghy «Su-bashi» dúrysynda – «Asýi-basy» degen qazaqy atau («Asylýy basshysy» nemese «As dinastiyasynyng basshysy» degen maghynada), ony da «Su-bashi» etken arab әripti jazbalar yqpaly.

 

Alan men Kavkaz. B.d.d. I ghasyrda Kavkazdy jaulaghan alandardy

(úlan, qytaysha – «lyani») Asylúya taypasynyng «as-túghyr» ruy biyledi, armiyan jazbasy IV ghasyrda alandarda «ash-digor» ruy bolghanyn aighaqtaydy. Arab tarihshysy Ál Masudy alandardyng VII ghasyrda hristian dinin qabyldaghanyn, alayda olardyng IH ghasyrda svyashennikterin Vizantiyagha quyp jiberip eski senimderine auysqanyn, al taudyng arghy jaghyndaghy dalada Úly Búlghariya hany sol jýzjyldyqta Islam dinin qabyldaghanyn jazady. Búlghar hanzadalary «hanasuvegiy», yaghny «han asýy begi» dep atalghany belgili. Demek Úly Búlghariyany biylegen – Asylúya adamdary.

Ál Masudy derekterinen shyghatyn qorytyndy:  Úly Búlghariyada Islam dini ornyghuyna qarsy key hanzadalar Kavkazgha ketip, ondaghy Alan eli biyligin as-túghyr (ash-digor) tobynan tartyp alyp, alandardy eski «tәniri» senimine qaytarghan. Alandar úrpaghy – balqar men qarashay últtary jәne osetinder qúramyndaghy digor toby. Alan elin biylegen sol «búlgharlyq» dinastiya balqar últyn qalyptastyrsa, qarasha halyq, yaghni  qarapayym alandar – qazirgi qarashay últy. Biylikten airylghan ash-digor toby «iyr» halqyn baghyndyryp, osetin últynyng negizin qalady (Ál Masudy alandargha kórshi ir degen halyq otyrghanyn kórsetken jәne osetinderding negizgi bóligi ózin «iron» deytinder).

«Osetiyn» atauy gruzindik «As-etiyn» («as edi») sózinen shyqqanyn ghalymdar dәleldeydi. Yaghni, ir halqyn biylegen as-túghyr (ash-digor) tobyn gruzinder «As-etiyn» dep ataghandyqtan, halyq atauy «Osetiyn» bolyp ornyqty. Qazir osetin últynyng 80 payyzy «iron» dep atalatyn parsytildi etnos, al qalghany – solargha sinip óz týrkitilin  joghalta bastaghan alandyq «digor» toby. Qarashaylar men digorlardyng ýlken bóligi keyingi zamangha deyin balqar tóreleri biyligine jýginip kelgeni belgili. Balqarlardyng sosloviyelik qúrylymy Húng imperiyasy jýiesine óte úqsas, eng biyik biylik «Úlyýi» tórening qolynda. Osy derekter balqar últy alandardy biylegen búlgharlyq Asylúya dinastiyasynan qalyptasqanyn kórsetedi.

Qytay derekteri húndardyng tandauly huyani (qúman) taypasynyng ýlken toby bizding zamanymyzdyng I ghasyrynda (93 jyly delingen) batysqa auyp ketkenin jazady. B.z. I ghasyrynda Qúman (huyani) taypasy ornyqqan ózen Qúman dep atalghanyn rim derekteri rastaydy. Qazir ol ózen Kubani dep atalady. Olardyng bir toby keyingi Atilla zamanynda Qyrymdaghy saq-skiftik urus-sakalban eline ketken, al negizgi bóligi Zakavkazege ketip sonda «qúmyq» degen halyq bolyp qalyptasty. Ál Masudy jazbasy Zakavkazedegi qúmyq halqy H ghasyrda hristian dindi jәne alan biyleushilerine tәueldi bolghanyn aighaqtaydy. Yaghny ejelgi húng halqynyng qúman taypasynan qalyptasqan qúmyq eli Asylúya dinastiyasy biyligin moyyndaudan ainymaghan.

 

Qosymsha:

Sol I-III ghasyrlarda batys dalagha ornyqqan Asylúya taypasy qazaqtyn

Jappas taypasyn qalyptastyrghan boluy mýmkin (kórshilerining «jappay as» deuimen «jappas» atauy shyqqan). Al Asylúya taypasynyng shyghys dalada qalghany qonyrat ruy tәrizdi («qaramen» qúdalaspaytyn Shynghyshan әuleti tek qonyrat taypasymen qyz alysyp, qyz beristi, osy jayt qonyrat «aq taypa» ekenin kórsetedi). Jappas pen qonyrat taypalarynyng arghy tegi «Altyn adam» dep kórsetilui sózimizge dәlel. Húng halqynyng alan (úlan) taypasy úrpaqtary da qazaq halqynda saqtaldy. Olar – tarihy derekterde «alan-tanaidy» dep kórsetiletin tana taypasy men qúramynda baytana ruy bar dulat taypasy (alan kósemi Dula esimi keyin «alan» atauy ornyn basqanyn vengr-majarlary deregi kórsetedi).

 

Kýltóbe qalashyghynyng kangiu-qanly taypasyna esh qatysy joq. Ol

qalashyq – tәjik-parsylardyng tau etegindegi mekeni. Qalashyqtan tabylghan kirpishtegi jazbalarda «kangiu» atauyna jәne kangiu taypasyna qatysty esh derek joqtyghyna qaramastan, Qazaqstan arheology Podushkin ol shahardy kangiulerdiki dep sendiruge tyrysady. Kangiu taypasy sak-skif halqyna jatatynyn ejelgi grek jazbalary kórsetkeni mәlim. Al Resey bolsa saq-skifter – parsy tildiler dep búrmalap keldi. Podushkinning pighyly – Kýltóbede tabylghan parsylyq jazbalardy «kangiu taypasynynki» dep, reseylik sol jalghan tújyrymdy sanamyzgha sinire týsu.

 

Iron-osetin tili iran tiline tuys ekenin jәne osetinder qúramyndaghy

digor tobynyng alandardan ekenin paydalanghan Resey «Alandar úrpaghy – osetinder, osetin tili (iron tili) parsy-iran tiline tuys, demek alandar irantildi bolghan. Al alan taypasy skiyf-sarmattargha jatady, olay bolsa skiyf-sarmat halqy (saktar) parsytildi bolghan» dep búrmalady. Bir-birin «alan» deytin týrkitildi qarashay men balqarlardyng naghyz alandar ekenin әdeyi kózge ilmedi, ony aitsa bar ótirikterining kýli kókke úshatynyn jaqsy týsindi. Mine, saq-skif halqynyng parsytildiler ekenine Resey dәlel retinde keltiretin osy eki jayt ta negizsiz ekenin kóremiz, «ótirikting qúiryghy – bir tútam» degen osy.

Osy tústa aita keter bir manyzdy jayt: Songhy jyldary qazaqtyng bir tarihshy qyzy Irannan qazaq halqy jayly tyng derek tapqany belgili. Ol H ghasyrda qanly taypasyn qazaq halqynan dep kórsetken irandyq jazbany tapty (ókinishke oray, qazaq tarihy ghylymyn biylep otyrghan orysqúl qazaqtar ol derekti kózge ilmedi, tipti ol jaytty úmyttyrugha kýsh saldy). Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – HI ghasyrda Syr boyynan (qazaq dalasynan) baryp oghyz elin baghyndyrghan túlgha, onyng әskerinde qanly taypasy da bolghany belgili.

Irannyng ataqty jyrshysy Ferdausy «Rustam» dastanynda bizding dalada H ghasyrda Qazaq handyghy bolghanyn, onyng at ýstinde nayza ústaghan jauynger halqy QAZAQ dep atalatynyn jazyp ketkeni mәlim. Demek Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – Qazaq handyghyn biylegen dinastiya ókili, onyng esimining sonyndaghy «әl-Ghazi» degen sózding dúrysy «әl-ghazaq» bolyp tabylady («qazaqtan» degen maghynada, yaghny «Mәlik Seldjuk qazaqtan» dep atalghan). Arab әripti jazbadaghy «ghazaq» atauyn «ghazi» dep búrmalaghan Resey sayasaty, olar osylaysha «qazaq» atauynyng bolghanyn jasyrdy (kóne jazbada songhy «q» әrpining key jeri óship «i» әrpine úqsap ketkenin paydalanghany týsinikti). Mәlik Asyljik әl-qazaq bastaghan qazaqtar oghyz elin («ýzik», keyin «ýz» dep atalghan taypa-el) baghyndyryp biyledi, ol elde Islam dinin ornatty. Arab jazbalarynda ol elding «bazuh» jәne «ushuk» degen eki toptan túratyny aitylady. «Ushuk», dúrysynda «ýzik» degen sol elding óz atauy, al «bazuh» – «kazah»  degen atau (arabtyng «k» әrpi men «b» әrpining jazylu úqsastyqtaryn paydalanyp «kazah» atauyn «bazuh» etip tariyhqa engizgen Resey sayasaty ekeni dausyz). Tarihshylardyng «seldjuk toby kynyk taypasynan» dep tanyitynyda sózimizge dәlel, óitkeni «qynyq» pen «qazaq» ataulary arapsha jazyluynda óte jaqyn ekeni belgili. «N» men «z» әripteri arapsha jazyluynda óte úqsas, osyny paydalanghan Resey «seldjuk qazaq tobynan» degen derekti «seldjukter qynyq taypasynan» dep búrmalap ketken. Áriyne úzaq ghasyrlar oghyz (ýz) elin biylegendikten olar qazaqtildiliginen airylyp oghyztildiler bolyp ózgergeni týsinikti, osy sebepten Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) qalyptastyrghan týrik halqy men oghyzdar úrpaghy týrkimender tili jaqyn bolyp tabylady.

 

 

Asylúya - Euraziyany biylegen dinastiya

Gunn Imperiyasy. Shamamen IV ghasyrda ornaghan Gunn imperiyasyn biylegender de Asylúya úrpaqtary. Attila (Attyly) kósemning әkesi – Mundzuk (Mynjik), al arghy atasy Balamirding (Balamir) ataqty Mode (Mýde) shynýi-shaniuding on besinshi úrpaghy ekenin ghalymdar dәleldegen. Jalpy Gunn imperiyasy men Jujan qaghanaty әuelde bir imperiya bolghan tәrizdi. Yaghni, ol – Manghystauda kýsh jinaghan ýisýndik dinastiya men Asylúya toby ornatqan alyp imperiya (Manghystaudaghy Altynqazghan degen jerden tabylghan «Gunn biyleushilerine tiyesili» delingen asyl zattar sózimizge kuә).

Jujandar basyp alghan Zakavkaziede Savir memleketi payda bolghany jәne onyng patshalary men Gunn biyleushileri bir adamdar ekeni Jujan men Gunn әuelde bir imperiya bolghanyn bayqatady.

 

Jujan qaghanaty. Jujan biyleushileri – b.d.d. I ghasyrda Ýisýn imperiyasy biyliginen airylghan toptyng úrpaqtary. Ýisýn eli jýndi halqynan bolghanymen, olardy biylegen honyr (hún) halqy adamdary (ózderin «honyrmyn» degendikten, qytay jazbasyna «hunimo» bolyp engen).

Qytay derekteri Ýisýn biyleushileri әieldi tek húng halqynan alatynyn, húng qyzynan tughan adam ghana taq múrageri bolatynyn kórsetedi. Osy derek Ýisýn memleketin biylegen dinastiya men Asylúya taypasy qúdalyqty dәstýr etkenin dәleldeydi. Ýisýn knyazdigin biylegen húndar (hunimo) súrbóri (suybu) taypasynan siyaqty, al Húng imperiyasynda súrbóri taypasy sot jýiesin basqarghany mәlim. Ýisýn knyazdigi halqy qytay derekterinde yuechjy dep te kórsetiletinin aittyq. Húng imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýy sol yuechji-ýisýn elinde er jetti, Ýisýn knyazdigin biylegen húndar onyng naghashy júrty boluy mýmkin. Demek Ýisýn knyazdigin biylegen súrbórilik dinastiya men Huni imperiyasyn biylegen asylúyalyq dinastiya qúdalyq baylanysta bolghan, búl Ýisýn biyligi «qytay jiyenderine» tiygenshe jalghasqan. Ýisýn memleketi b.d.d. III ghasyrda Shynjanda kishigirim knyazdik bolyp túrghanda, halqy oshaq (nechji) taypasy bolatyn (qytay «oshaq» atauyn «yechjaky» deuding ornyna, qysqasha «ngechjiy» degen). Qytay imperiyasy kómegine sýiengen Ýisýn knyazdigi (oshaq-iechjy eli) b.d.d II ghasyrda Orta Aziyany basyp alyp Ýisýn imperiyasyn ornatty (Resey ony tariyhqa Kushan patshalyghy dep engizdi), sonyng nәtiyjesinde qytaylargha Orta Aziyagha jol ashylyp, Úly Jibek joly bastaldy.

Sol Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiya b.d.d. 1 ghasyrda «qytayshyl» jәne «hunishyl» bolyp ekige bólinip, ózara biylikke talasqany belgili, aqyry «qytayshyl» top jenip, jenilgeni Kaspiy tenizi jaqqa ketken (Tarihshylar «iechjiyler men uysunder qaqtyghysy» deytin oqighalar). Olardyng ózderi húndardyng súrbóri taypasynan bolghanymen, negizgi kýshi oshaq (yechji) taypasynyng tazjýrek ruy bolghan. Sol sebepti Kaspiy tenizi manyndaghy jergilikti taypalar olardy «jýr-jan» dep ataghan (Kaspiy tenizi sol zamannan IH ghasyrgha deyin Jurjan dep ataldy, al tazjýrek ruy qazir sol aimaqta otyrghan Taz taypasy bolyp qalyptasty).

Jýrjan eli III ghasyrdyng sonynda Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziya aimaghyn basyp alyp óz biyligin ornatty. Yaghni, «atalaryna tiyesili bolghan biylikti qaytaryp aldy» (L.Gumiylev «Ýisýnder jerin III ghasyrdyng sonynda hundar basyp alghanyn qytay derekteri dәleldeytinin» jazghan). Osylaysha IV ghasyrdyng basynda qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyada Jýrjan memleketi (qytaysha «jujan») payda boldy. Ýisýn imperiyasy biyleushileri qazirgi Shynjan aimaghynda ghana óz biylikterin saqtap qaldy jәne Soltýstik Qytay biyligin de qoldaryna aldy. Olardyng basty әskery kýshi tabyn taypasy bolghan (qytaysha «tabgachi» nemese «toba»).

Jýrjandar (jujan)  IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda (367 jyly) sol shyghys aimaqty da jaulay bastady. Osy tústa «toba men jujandar soghysy» degen ataugha ie tarihy oqighalar oryn aldy. Jujandardyng arghy tegi ýisýndik biyleushi dinastiyadan ekenin aittyq. Jujandar ózderi men tobgach-toba dinastiyasy bir halyq ekenin moyyndaytyny qytay derekterinde keltirilgen. Yaghni, jujan men tobgach-toba biyleushileri Ýisýndik biyleushi dinastiyagha jatatyndyqtan, ózara tuystyghyn moyyndaghan. Qazirgi tabyn taypasynyng qonyr ruy sol Ýisýndik «qonyr» (hunimo) dinastiyasynan qalyptasqan. Osy sebepten «tobgach-toba» degender tabyn taypasy, al basqarushylary Ýisýndik biyleushi dinastiya degenimiz oryndy.

Reseylikter tobgachtar men jujandar syaniby halqynan, yaghny manghol tildiler dep búrmalady. Qytaylyq «Lyanshu» deregi men «Nanishi» deregi jujandar hunidargha tuys taypa deydi, al «Veyshu» deregi «jujandar sunshu taypasy» dep kórsetedi. Qytay jazbalary hunidardy «sunnu» dep te ataghan, «sunnu» men «sunshu» úqsas dybystalatyny kórinip túr. Yaghni, ýshinshi derek aldynghy ekeuin rastaydy. Resey ghalymdary osy «sunshu» atauyn «syanbi» dep týsindiru arqyly «jujandar – syanibiylik taypa» dedi. Sosyn jujandardyng toba-tabgachtargha tuystyghy jayly derekti paydalanyp, «toba-tabgachtar da syanibiyler» dep tújyrymdady. Alayda ýsh derekting ekeui «jujandar – hunidargha tuys taypa» deydi, demek, ýshinshi derekti de solay týsinuge bolady. Sonda jujandar da, tobghach-tobalar da – týrkitildiler. Jujan biyleushilerining arghy tegi húndardyng súrbóri (suybu) taypasynan bolsa, analary asylúyan (siluani) taypasynan. Osy sebepten olar «súrbór-as» dep atalghan dep bilemiz.

Jujan-gunn zamanynda húnzaq halqynyng abar taypasy Kavkazgha ornyqty (qazirgi avar últy solardan qalyptasty). Manghystaulyq manghy taypasynyng bir toby Zakavkazege sol zamanda bardy, olardyng ekinshi ýlken bóligi qazirgi Mangholiya aimaghyn mekendedi. Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy sol jujandar zamanynda Manghystaudan barghan manghy taypasy bolatyn (Shynghyshan zamanynda manghyl taypasynda taydjut ruy boldy, al ol adayjúrt atauynyng qytaysha jazbagha týsken núsqasy bolatyn). Jujan-gunnderding Kavkazdaghy әskeri abar men manghy taypalary, qazirgi Mangholiya aimaghyndaghy әskeri manghy men jergilikti tele (dele) taypasy bolghanyn tarihy jazbalar rastaydy.

Syanibiy-qidandar ózderin baghyndyryp biylegen jýrjan-jujandardy «manjur» degendikten, olardyng aimaghy keyin Manjuriya dep atalyp ketti («man» – manghy, al «jur» – jýrjan). Qidandar – ejelgi syanibiylerding ózi, al syanibiyler ejelgi qytaylyq Sya elining soltýstikke ketip ondaghy hu taypasymen aralasuymen qalyptasqan (hu taypasy japon men koreylerding arghy tegi). Yaghny syanibiyler qytay men hu halqy aralasuymen payda bolghan, osy sebepten húng tilinde olar «hudan» dep te ataldy (maghynasy – hu halqynan). Osy «hudan» atauy tariyhqa qytay jazbalary yqpalymen «hidan» bolyp engen. Al jujan-manjurlar bolsa qidan-syanibiylerdi, ózderine bóten bolghandyqtan, «halyq» dep ataghan tәrizdi. Sondyqtan syanibiy-qidandar keyin «halha» dep atalyp ketken (qazirgi mangholdar sol halhalar ekeni, manghol men japon, korey tilderi ózara tuys ekenide aqiqat).

Qol astyndaghy qidan-halhalar yqpalymen manjurlar «jujandyq» týrkilik tilin joghaltty. Alayda, olarda qazaqy belgiler әli de bar desedi. Keyingi IH-HI ghasyrlarda Qidan memleketin biylegen sol manjur-jujandyq dinastiya. Olardy qytay deregi «syao» dep kórsetedi, dúrysy – «asúya» (Asylúya atauynyng qysqarghan núsqasy). Al HVI ghasyrda Qytaydy basyp alyp, Manjur-Sini imperiyasyn ornatqan ru «jurjen» dep atalghan. Olardyng әskeri qidan-halhalar boldy, qazir manghol sanatyndaghy sol halhalar Mangholiyagha HVI ghasyrda ghana kelip ornyqty. Oghan deyin búl aimaqty tek qazaq taypalary iyelendi. Osy derekter jujandardyng dúrys atauy «jýrjan» ekenin, Shynghyshan zamanyndaghy «manghyl» taypasy Kaspiyden barghan «manghy» taypasy ekenin dәleldeydi (taydjut ruy – adayjúrt, yaghny aday ruy). Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy men qazirgi halha-mangholdardyng esh tuystyq baylanysy joq. Dese de, olardy biylegen toptar ózara tuys jәne jurjandyq Asylúyanyn úrpaqtary bolyp tabylady. Qytay deregi qidandardyng soltýstiginde tatab (tatar) taypasy otyrghanyn aitady. Olardyng soltýstik shyghysqa barghandary saha (yakut-jahút) halqyn qalyptastyrdy, qalghany – Shynghyshan zamanyndaghy tatar taypasy.

Qytay shekarasyndaghy ontýstik húndary (Ordos hunndary) qytay jazbalary «yiveni», «Hessiy», «Lyani» degen ataularmen kezdesetin kishigirim memleketter ornatqan. Biraq ol memleketterdi jujandar zamanynda Qytay imperiyasy joyyp jiberdi. Qytay jazbalary húndardy «sunnu» dep te kórsetedi, maghynasy «jabayy» degenge sayady. Osy «sunnu» atauy keyin qytaysha «nay» dep te oqylghanyn fransuz ghalymy Marseli Grane atap ótedi. Qytaysha «nay» sózining maghynasy «sýt», sýtti taghamdar óndiretin sunnu-húndardy qytaylardyng «sýt eli» maghynasyda «nay» dep atap ketui zandylyq. Osy derek qytaylar IV ghasyrdan keyin ontýstik húndaryn «nay» dep atay bastaghanyn bayqatady. Sol nay-húndardyng key toptary qytay qysymynan batysqa ketken. Olardy Asylúya toby bastap jýrdi, óitkeni húndar tek Asylúya dinastiyasyn «biyleushi» dep tanyghan.

Qytay derekterinde Jujandar әsker retinde qoldanghan tele-telegut taypasy býlik shygharyp óz memleketin qúrghany turaly mәlimet bar. Shyndyghynda, sol býlikti bastaghan ontýstikten baryp tele-teleutterdi óz biyligine kóndirgen nay-húndar tәrizdi. Sebebi, «hun derjavasy» delinetin Yuevan memleketi sol kezde sol aimaqta payda boldy. Onyng aldynda qytay shekarasynda bolghan húng memleketi de Yuyveni dep ataldy. Ekeui ózara úqsas atau jәne ekeuin de ornatqan húndar ekenin qytay deregi dәleldeydi. Sol Yuevan memleketining aimaghyna qazirgi Almaty men Shyghys Qazaqstan oblystarynyng jeri kiretinin qytay derekterinen angharu qiyn emes (qazir nayman taypasy mekendeytin aimaqtar). Demek, qytay shekarasyndaghy Yuyveni memleketi joyylghanda nay-húndar soltýstik-batysqa ketken, olar sol jerdegi Teleut taypasymen odaqtasyp, Yuevan derjavasyn ornatqan (nayman qúramyndaghy tólegetay sol teleutter ekeni týsinikti). Artynan atalghan memleketting soltýstik aimaghy jujandargha baghyndy, al ontýstik aimaghyn eftalitter basyp aldy. Degenmen, nay-húndar sol aimaqqa ornyghyp, olardy Asylúyalyq top basqaryp, biyledi dep tújyrym jasaugha әbden bolady. Olardyng soltýstiktegi ózen boyyn mekendegenderi Nay ózenining atauyn qalyptastyrdy. Olargha keyin Manghy taypasynyng key rulary engendikten bolar, nay atauy «nayman», yaghny «nayman» bolyp ózgerdi (Naymandardaghy kókjarly, matay, bazarhan, qarasha, qarjau, tiney, balyqshy rulary men manghylyq adaylardyng jary, matay, bazar, qarash, qarjau, tiney, balyqshy rulary tuys deuge negiz bar). Keyin, HIII ghasyrda olar qazirgi Mangholiyada jeke Nayman handyghyn ornatty (naymandar qúramyndaghy Asan ruy men Aqnayman ruy sol Asylúya dinastiyasynan qalyptasqan boluy mýmkin). Demek Nayman taypasy húng halqynyng I ghasyrda Qytay shekarasynda qalghan bóligining VI ghasyrda qazirgi Mangholiya men Qazaqstan aumaghyna kóship keluimen qalyptasty desek, qatelespeymiz.

Jujan patshalyghyn biylegen dinastiya keyinirek «shiyvey» dep ataldy. Áuelgi ataulary «súrbóras» ekenin aittyq. Súrbóri (suybu) – ataqty «kókbóri» taypasy (qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas, yaghny «kók» pen «súr» sózi qatar qoldanylady). Jujan atauyn tariyhqa engizgen «R» dybysy joq qytay jazbalary, dúrysynda onyng atauy – Jýrjan, biyleushi dinastiya – «súrbóras». «Súrbór» atauy parsy-grek jazbalarynda «saviyr» dep kezdesedi. Sondyqtan jujandar Zakavkazede ornatqan memleket tariyhqa Savir bolyp endi. Ol zamanda Kaspiy tenizi «Jurjan» dep atalsa, Kavkazdaghy Savir memleketining halqy keyin «jurjan» degen hristian dindi últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál-Masudy jazbasy aighaqtaydy.

Ýisýnder – ejelgi taulyq jýndi halqynan, jýndilerding tanbasy taudyng Tazqara qúsy bolghan. Ýisýn imperiyasy ornyna Jujan imperiyasyn ornatqandar da ýisýndik dinastiyanyng bir tarmaghy ekenin aittyq. Sol sebepten Syibóras dinastiyasynyng tanbasy Tazqara bolyp saqtaldy. Keyingi Týrki Ashindermen bolghan biylikke talas súrbóras atauyn «shiybórash» etti. Ony qytay jazbalary «shiyvey» dep kórsetedi. «Shynghyshan әuleti – ejelgi shiyvey úrpaqtary» delinedi, keyingi manjurlyq jýrjen biyleushileri de ózderin ejelgi shiyvey úrpaqtary retinde tanidy. Shynghyshan әuleti jaghymsyz «shiybórash» atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» (qytaysha «bodjigiyn») dep ózgertuge qol jetkizdi. Al olardyng músylmandyqqa ótken Orta Aziyalyq tuystary qara taypalarmen qúdalasyp, qarapayym qazaq taypasyna ainaldy. Olar jaghymsyz «shiybórash» atauyn «shapyrash» dep ózgertken. Yaghny Shapyrashty taypasynyng arghy tegi Shynghyshannyng Bórijiging ruymen tuys, ekeuining arghy tegi Jujan imperiyasyn biylegen shiybórash-súrbóras dinastiyasyna baryp tireledi.

 

Eftality patshalyghy. IV ghasyr sonynda Jujan qaghanaty iyeliginde qazirgi qazaq dalasy men Mangholiya aimaghy qaldy. Ontýstik Qazaqstan, Orta Aziya, Shynjan, Aughanstan aimaqtaryn býgingi Týrkimenstan jerinen kelgen Eftalit әskeri basyp aldy. Al batys aimaqta derbes Gunn imperiyasy payda boldy (Zakavkaziedegi jujan-jýrjandar keyin derbes Savir imperiyasyn ornatty). Eftalit elin keyde "aq gunnder" dep te ataydy. Qazirgi Týrkimenstanda I ghasyrda «huni» taypasy bolghanyn qytay deregi naqtylaydy. Lev Gumiylev: «Olar huni boluy mýmkin emes, mýmkin hionidter bolar» dep búrmalap jiberdi. Alayda, hunidardy jaqsy biletin qytay qatelese qoymas, yaghny Huni imperiyasy joyylghanda húndardyng bir toby sol aimaqqa baryp ornyqqan.

Eftalitter saqtardyng Yazygy taypasy mekendegen aimaqtan shyqty, al Yazygy – grek tili búrmalaghan Ýzikýy taypasy. Keyin ýzik atauy qysqaryp «ýz» bolghan, al biyleushi taypa «aq-ýz» dep atalghan. Arab әripti jazbalardaghy «aq-ýz» atauyn «oq-ýz» dep tariyhqa búrmalap engizgen – Resey imperiyasy. Olardy biz Ýz (oghyz) eli deymiz, týrkimender – solardyng úrpaqtary. Ýz eli (eftaliyt) kelip basyp alghan aimaq – ejelgi ýisýn jeri, olargha otyryqshy ýisýnder ghana baghyndy. Al qytay tarihshylary ýisýnder biy-kósemderin «Bek» dep ataytynyn jazghan. Ýisýnder sol әdetimen ózderin biylep bastaghan ýz taypasy adamdaryn «Ýz-bek» dep atap ketkenin, keyin osy atau Orta Aziyanyng barsha otyryqshylaryna ortaq atau bolghanyn bayqau qiyn emes. Ýzbek últy qúramynda sanalatyn 92 rudyng qatarynda Ýz ruyda kórsetilgen, al ýisýn (uyshun) taypasy ýzbek últynyng negizi (fundamenti) ekenin ghalymdar moyyndaydy. Ýz tili (oghyz) men ýisýn tili aralasyp, ýzbek tili payda boldy. Ýzbek últynyng qalyptasuy osylaysha V ghasyrdan bastaldy.

Týrkimenderdi tanytatyn bir erekshelik – alabay iyti, týrkimen últy qalyptaspay túryp onday it bolghan. Osynday «epti alyp iyti» bar Ýz (oghyz) elin kórshileri «eptialpiyt eli» dep ataghan, osy ataudy ózgetildi jazbalar «Eftaliyt» etip tariyhqa engizgen dep tújyrymdaymyz. Al olardyng biyleushileri – «Aq gunnder», yaghny Hunidyq biyleushi dinastiya, dәlirek aitsaq, Asylúya dinastiyasy.

 

Zakavkazedegi Savir memleketi. Resey Savir memleketi Soltýstik Kavkazda boldy dep búrmalady. Alayda, onyng orny Zakavkaziede bolghanyn tarihy derekterdi salystyra qarasaq, anyq angharamyz. Savir men Gunn biyleushileri bir adam ekeni de anyq bayqalady. Al gunndar Zakavkazieni IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda jaulap alghany belgili. Zakavkazedegi Savir memleketi óz zamanynda Iran men Vizantiyany titiretken aibyndy imperiya boldy, onyng әskery kýshin abar, súrbór (saviyr), manghy (aday ruyda bar) taypalary qúraghan (abar taypasy ózin hunzah halqynan dep tanydy, al súrbóri men manghy taypalary shettegi Manghystau jarty aralynan shyqqandyqtan ózderin hunzah halqynan dep sanamaghan).

Búlaq (Bolah) patsha ólgen song ornyna jesiri Bóriqyz (Boariks) otyrdy. Sol kezden bastap Savir biyleushileri vizantiyalyq hristiandyqqa óte bastady. Onyng ornyn basqan Jilikti (Ziligda) patsha da, odan song biylegen Múrager (Muager) patsha da Vizantiyamen tyghyz odaqtas bolghany jәne hristian dinin qabyldaghany ras. Savir imperiyasyn Asylúya dinastiyasyna jatatyn Syibóras dinastiyasy biyledi, halqy jurjan dep ataldy. Vizantiyalyq shirkeu tilimen hristiandyq qabyldaghan sol jurjandar H ghasyrda Kishi Kavkaz tauynda otyrghan hristian dindi jurzan degen últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál Masudy jazady. Jurzan atauy keyin gurzan, sosyn gruzin bolyp ornyqty. Osylaysha Zakavkazede Savir imperiyasyn ornatqan jurjandar vizantiyalyq hristiandyqty qabyldau arqyly gruzin últyn qalyptastyrdy.

Gruzin tilining 18 dialektige bólinui olardyng qúramyna kóptegen kavkazdyq etnostar engenin aighaqtaydy. Alayda, últtyng negizin salghan týrkilik jýrjan-jujandar bolghan. Vizantiyalyq shirkeu tili jurjan-gruzinder tilin mýlde ózgertti deuge bolady. Dese de, gruzinderding negizgi sózderi qazaqylyghyn saqtaghan. «Men, sen, senin, qala, oshaq, adam, nәzik, bar, tapal, qarip, saqtaushy, kóshe, shisha, shalbar, saghat, perde, eltiri, zere, sypyrghy, suret, shabys, darbaza, estimeu, súrau-bilis, keshe, saparjýgi, qaghaz, shanyshqyly, boldy, talqan, qoly, shoshu, aqsham, babam, satyly, airan, baq, Samaradan, úshqyr, shoshqa eti, shәli (oramal)" degen qazaq sózderi gruzinshe de óte úqsas aitylady. Gruzin tilindegi kóptegen qazaqy sózder men gruzinderding últtyq muzykalyq aspabynyng qazaqy dombranyng tap ózi ekeni sózimizding aiqyn dәleli. Gruziyany imperiya etken ataqty David Stroiyteli patsha Asylúya dinastiyasynyng ókili. Onyng dúrys tegi – «David Astartóli» (Astartóli – «As úrpaghy» degen maghynada, ol tariyhqa «Stroiyteli» bolyp búrmalanyp engen).

 

Qosymsha: 

A) Atilla saqtardyng Siraq taypasyn baghyndyrghan son, olargha kósem etip Asylúya adamdaryn taghayyndady. Osy sebepti siraq taypasy «siraq-as» dep atalyp ketken deu oryndy. Sol Siraqas taypasy úrpaghy qazirgi Sherkesh taypasy boluy mýmkin (siraqas-sherkas-sherkesh degen ózgeristermen qalyptasqan tәrizdi).

B) «Nayman – segiz taypaly qidandar» degen orys ghalymdarynyng boljamy qate, óitkeni qidandar úrpaghy kәzirgi halha-mangholdar. Naymandar – qytaylar IV ghasyrdan keyin «nay» dep atap ketken ontýstik húndary, olardyng kóbi qytaygha sinip ketti. Qytay qysymynan batysqa aughan nay-húndar óz memleketin ornatqan. Keyin manghy taypasymen odaqtas bolyp, «nay» atauy «nayman» bolyp ózgerdi. Al olardyng odaqtas әskeri bolghan tele-teleut halqy naymandardyng ýsh tarmaghynyng biri «tólegetay» bolyp saqtaldy (tele-teleut halqy I ghasyrdaghy dilin halqynyng naq ózi bolyp tabylady).

V) Tabgachiy-toba taypasynyng soltýstik Qytaydy biylegenderi qytaygha sinip ketti. Olardyng Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziyalyq bóliginde qalghan toby qazaqtyng Tabyn taypasy bolyp saqtaldy. Honyrmyn-hunimo dinastiyasynyng bir tarmaghy tabyn qúramyna Qonyr ruy bolyp sindi. Tabgachiy-tobalardyng «tufa» dep kórsetiletin ruy keyin tuva últyn qalyptastyrdy. Sibirge barghan tabyndar bashqyr últy qúramynda qaldy, olardy «ýisýn» dep te ataydy. Yaghni, osy fakt tabyn ejelgi jýndi-ýisýn halqynan ekenin aighaqtaydy.

G) Shynjanda әuelgi kishigirim Ýisýn knyazdigin ornatqan oshaq-iechjy taypasy keyin qazaqtyng Oshaqty taypasy bolyp saqtaldy. Al Honyrmyn-hunimo dinastiyasy – Oshaqty taypasynyng tórt ruynyng biri qonyr ruy.

D) Orys-gruzin sózdigi: Ya – me, ty – shen, tvoy – sheni, yz – dan, gorod – kalak, semiya – odjah, chelovek – adamian, nizkiy – dabali, nejnyy – nazi, bednyy – garibi, esti – var, vodka – arak, uhodit – ketili, kamera hranenie – sakani, ulisa – kucha, steklo – shusha, bruky – sharval, koja – petri, plata – kiriys, ruchka – kalam, sahar – shakar, (quyrdaq) – khaurma, rynok – bazar, chasy – saat, shtory – parde, tmin – dzira, britva – saparsi, kartina – suratia, zal – darbaz, rabota – mushabs, ploho slyshno – ismiys, razgovor – saubriys, vchera – gushiyn, bagajnik – sabarguli, bumaga – kagaldi, vilka – changali, kones – bolo, repa – talgani, ruka – heli, strah – shishi, ujin – vahshami, moy ded – babuachem, etaj – sartulze, smetana – arajan, sad – bagi, ya iz Moskvy – me var moskovidan, iz Samary – Samaridan, skoryy – chkari, vetchina – shashhi, platok - shalli. (Orys-gruzin tilashary / Vahtangashvily E.A)

 

Euraziyany biylegen Asylúya dinastiyasy

 

Týrki qaghanaty, Avar qaghanaty,

On aq týtin-Batys týrki qaghanaty

 

7)      Týrki qaghanaty. Orhonda qalghan húndardy IV ghasyrda biylegen ru qytay jazbasynda «tuge», «asyani-she» degen eki ataumen kezdesedi. Olardyng dúrys atauy «tórgi asúyan-shy», yaghny Asylúya taypasynyng Tórgi degen ruy. Soltýstik Qytaydy biylegen ýisýndik hunimo-toba (tabyn) dinastiyasy V ghasyrda Orhon húndaryn basyp aldy, biylikten airylghan «tórgi asúyan-shy» (tuge asyani-she) ruy Altay tauyna baryp ornyqty. Olardyng «Huni hanzadasy úrpaqtary» ekeni jәne tariyhqa «Turky ashina» bolyp engeni belgili. Osy tórgi asúyan-shy ruy әieldi tek súrbóri (suybu) taypasynan aludy dәstýr etken, yaghny tórgi asúyan-shy (turky ashina) ruy analary súrbóri taypasynyng qyzdary bolghan. Súrbórilik bolghandyqtan olardy «bóri qyz» dep te ataghan. Osyny dúrys týsinbeuden «Turky ashinlardy bóri qanshyq emizip ósirgen» degen qisynsyz anyz qaldy. Osyghan úqsas jaghday: Zakavkazedegi Savir imperiyasyn Bolah (Búlaq) patshanyng jesiri Boariks hanym biylegeni belgili. Ghalymdar Boariks esimi dúrysynda Bóriqyz ekenin birauyzdan maqúldaghany mәlim, yaghny ol súrbóri taypasynyng qyzy bolghandyqtan «bóri qyz» dep atalghan (kýieui Bolah Attilanyng tuysy, yaghny ol Asylúya taypasy adamy).

Tórgi asúya (Turky ashina) ruynyng naghashylary súrbóri taypasy bolghandyqtan, Jujan patshalyghyn biylegen «súrbóras» dinastiyasymen jaqyndasa aldy  (Turky ashinalar jujandargha temir óndirip bergen, yaghny jujandardyng qamqorlyghynda bolghan). Búl jaghday Turky ashinalar biylikti súrbóras tobynan tartyp alghansha jalghasty. Áueli súrbóras dinastiyasymen jaqyn bolghan «Tórgi asúya» (Turky ashina) toby keyin biylikti tartyp alyp, Jujan imperiyasy ornyna VI ghasyrda Tórgi qaghanatyn ornatty (Týrki qaghanaty). Osylaysha, Asylúyanyng «Tórgi asúyan-shy» (qytaysha – tuge asyani-she) ruy tariyhqa «Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina dinastiyasy» bolyp endi.

Týrki (tórgi) qaghanaty zamanynda qazirgi Qazaqstandaghy húnzaq halqy «hazaq» dep atalatyn, yaghny qazaq halqy óz atauymen qalyptasyp qoyghan. Aldynghy maqalalarda arghyn, kerey, oshaq, uaq, qanly, alban, syban (suan), jappas, qonyrat, manghy (aday), tazjýrek (taz), tana taypalarynyng qalyptasu tarihyn aittyq, al Qytay shekarasynda qalghan «ontýstik qúndary» IV ghasyrdan keyin «nay» (qytaysha «sýt eli» degen maghyna beredi) dep atalyp ketti. Olardyng qytaylanudan aman qalyp, VI ghasyrda soltýstik-batysqa ketkeni qazaq halqy qúramyna naymang (nayman) atauymen jeke taypa bolyp kirdi (qúramyna manghy rulary da kirigip ketkendikten, «nay» atauy nayman bolyp ózgerdi). Atalghan taypalar VII ghasyrda ózderin qazaq dep tanyp ýlgergen (Qytay jazbasy VII ghasyrda Qashqar aimaghynda «hasa» degen halyq bolghanyn dәleldeydi, qytay bertinge deyin qazaqty «hasa» dep ataghany dausyz. Osy derek qazaq halqynyng sol jýz jyldyqtaghy shyghys shekarasy Qashqar aimaghy bolghanyn anghartady). Alayda, biyleushi Tórgi asúya (Turky ashina) ruy tauly Altaydan kelgendikten әri han әuletinen bolghandyqtan, әuelde ózderin «qazaq» dep atay qoymaghan. Biyleushi sol ru bolghandyqtan memleket Tórgi (turki) qaghanaty dep atalyp, memleket halqynyng «qazaq» degen óz atauy eleusiz qaldy. Ýndistan aimaghyna jetken Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary arab әripti jazbalarda «halaj» nemese «hilj» dep kórsetilgen (olardyng jeke ru-taypanyng atauy emestigi, kerisinshe, barlyq ru-taypa jauyngerlerine ortaq atau ekeni dәleldengen). Osy eki atau men «qazaq» atauy arabshada úqsas jazylatyny Týrki qaghanaty әskeri qazaq halqy ekenin aighaqtaydy («Qazaq» atauyn bilmeytin zertteushiler olardy «hilj» nemese «halaj» dep týsinip, tariyhqa solay engizgen).

حذح (hazah)      حلج (halaj)

Týrki qaghanaty batystaghy biyligin Qara tenizge deyin jaydy, ol aimaqtaghy әskery kýshi búlghar taypasy boldy. Týrki qaghanaty Orta Aziyany biylegen Eftaliyt-ýz patshalyghyn joyyp, Irangha deyingi aimaqty da baghyndyrdy. Sol qysymnan qazirgi Týrkimenstan aimaghyndaghy ýz (oghyz) halqynyng Hazar taypasy VI ghasyrda Zakavkazege auyp ketken (hazarlar 555 jyly Zakavkazede bolghanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy, al 562 jyly hazarlardyng Zakavkazege anyq ornyqqanyn ghalymdar da moyyndaydy). Osylaysha Turky ashina, naqtyraq aitsaq Tórgi Asúya dinastiyasy ornatqan ataqty Týrki qaghanatyn ornatqandar Asylúyanyng Tórgi degen ruy bolyp tabylady.

8) Europadaghy Avar qaghanaty. Zakavkaziedegi Savir memleketi VI ghasyrda Iran-Vizantiya odaghynan jenilip, joyyldy. Osy soghysta Irannyng әskery kýshi Hazar taypasy bolghan (hazarlar 555 jyly Zakavkazede ornyqqanyn Psevdo-Zahariy jazbasy rastaydy). Savir memleketi halqy – jurjandar búl kezde Vizantiyalyq hristiandyqty ústanatyn. Savir memleketi joyylghanda onyng halqynyng kishi Kavkaz tauyna ketkenderi keyin jurjan (gurjan-gruziyn) halqyn qalyptastyrdy. Olardy Súrbóras dinastiyasy biylep qaldy, gruzinning ataqty patshasy David Astartóli (David Stroiyteli) – sol dinastiya ókili (Gruzinderding negizgi sózderi men jalghaulary qazaq tiline úqsaytyndyghy jәne gruzin últtyq muzykalyq aspaby men dombyra birdey ekeni sózimizge kuә. Alayda, Vizantiyalyq shirkeu tili men qúramyna engen ózge etnostar jurjan-gruzin tilin qatty ózgertken).

Arap tarihshysy Ibn әl Asir jazbasynda «XIII ghasyrda gurjandardy  (gruzinderdi) biylegen әiel patshagha óz elinen patsha әuletinen bolatyn layyqty kýieu tabylmaghany, sol sebepten ózge eldi biylegen Týrki seldjuk dinastiyasy adamyn aldyryp ýilengeni» kórsetetilgen. Al «seldjuk» -Asyljik, yaghny Asylúyadan taraytyn dinastiya. Osy derekting ózi Jurjan (gurzan-gruziyn) halqy biyleushi dep tek Asylúya dinastiyasy adamyn moyyndaghanyn dәleldeydi. Gruzin astanasy Tbilisy eltanbasynda tazqara qúsy beynelengen, ol – súrbóras-jujandyq tanba.

Savir memleketi halqynyng ýlken Kavkazda qalghandary (negizinen, hunzah halqynyng Abar taypasy) keyin onda taulyq Sarir memleketin ornatty. Kóp úzamay Sarir memleketi biyligin Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasy tartyp alghanyn avar handary tuyndaghy bóri beynesi dәleldeydi. Alayda avarlardyng batys bóligining tanbasynda býrkit beynelengen (tazqara keyin býrkit delinip ketken deu oryndy, yaghni, ol da súrbóras-jujandyq tanba). Daghystandyq avarlardyng ata qonysyHunzah dep atalady, onda Sarir memleketining astanasy Hunzah qalashyghy orny saqtalghan jәne Hunzah atauynyng avarsha maghynasy «hun jeri» degendi bildiredi.

Arab tarihshysy Ál Masudiydin: «Armiyandardyng eng jauynger bóligi – syiavurda» degen deregi H ghasyrda taudaghy armiyan eli biyliginde syiavurda-súrbóras dinastiyasy otyrghanyn bayqatady.

Súrbóras dinastiyasy Qyrymdaghy urus-sakalban elinde de óz biyligin saqtap qalghanyn derekter aighaqtaydy. Urus-sakalban elin biylegen súrbóras toby qysqasha «bóri» dep atalyp ketken, keyin hristian-bolgarlar kópshe týrde olardy «Buriki» dep ataghandyqtan, «bórik» bolyp ózgerip ornyqty. Osy atau europalyq jazbalargha «varyag» bolyp engen, al Resey iyezuidterining zymiyan sayasaty «Bórik» atauyn «Ruriyk» etip búrmalap tariyhqa engizdi («B» әrpin «R» etip ózgertti, sol urus-sakalban elining týrkitildi qoljazbasyn «slavyandau» arqyly «Slova o polke Igorevo» jazbasy payda bolghanyn Oljas Sýleymenov «AZiYa» kitabynda búltartpas dәleldermen bergen).

Resey eltanbasyndaghy eki basty býrkit emes, ol ýshkir qúiryqty tazqara ekenin HVII ghasyrdaghy Resey imperiyasy eltanbasynan anyq kórinedi. (ortasyndaghy «salt attynyng nayzamen aidahardy týirep túrghan» beynesi, Bórik-Rurik әuleti «aydaharly Qytaymen alysyp ótken Huni patshalary úrpaghy ekenin» dәleldeydi).  Tazqara beynesi jujandyq Súrbóras dinastiyasyna tiyesili, Resey imperiyasyn ornatqan Ruriyk-Bórik әuleti sol dinastiya úrpaqtary bolyp tabylady.

Demek, Asylúyalyq Súrbóras dinastiyasy óz biyligin Kishi Kavkazdyng jetui qiyn tauly aimaqtarynda (gruzin men armiyan elinde) jәne Qyrym jarty aralynda ghana saqtap qaldy (urus pen sakalban elinde). Gruziyn, armiyan jәne qyrymdyq urus-sakalban elderin biylegen Súrbóras toptary ózara baylanysta bolghanyn tarihy derekter anyq kórsetedi. Osy Súrbórastyq «ýshtik odaq» H ghasyrdyng sonynda ataqty Hazar qaghanaty men Úly Búlghar imperiyasyn jәne taudaghy avarlardyng Sarir memleketin joydy, yaghni, baqtalastary Turky ashina toby biyleytin ýsh memleketti de joyghan sol «ýshtik odaq» ekenin keyin dәleldep beremiz.

 

Taz Qara (Chernyy Griyf)  Gerb Rossiy XVII v.                             

Joyylghan Savir memleketi halqynyng ýlken toby (negizgi bóligi Abar taypasy) VI ghasyrda Europa aimaghyna qonys audardy. Olar qazirgi Don-Ukrayna dalalarynan oryn tappady, óitkeni ol aimaq baqtalastary biyleytin Týrki qaghanaty qúramyna enip qoyghan bolatyn (Vizantiyagha joryq jasaghan búlghar әskerining óz jerine avarlar kelgenin estip keri qaytqany jazba derekterde saqtalghan). Saviyr-avarlardy bastaghan Súrbóras dinastiyasynyng Bayan hany Europada Avar qaghanatyn (ortalyghy Vengriya aimaghy) ornatty. Avar taypasy ol jaqqa «hunzah» degen halyqtyq atauyn alyp bardy, Venrgiyadaghy «kishkunzak» pen «nadkunzak» ataulary sonyng dәleli (Abar taypasy I-IV ghasyrlarda Tarbaghatayda otyrghan, húng men saq qosylyp «húnzaq» halqyna ainalghan, IV ghasyrda Kavkazgha ketken, al otanynda qalghan húnzaq halqy atauy qysqaryp keyin hazaq boldy).

Vengriyadaghy qazirgi Sombathey qalasy Avar qaghanaty zamanynda «Savar» degen ortalyq qala bolghany, Avar qaghanatyn biylegen Saviyr-súrbóras toby ekeninen habar beredi. Yaghni, Europada VI-IH ghasyrlarda ómir sýrgen Avar qaghanatyn jujandyq Asylúya úrpaghy – Súrbóras dinastiyasy biylegen.

 

9) «On aq týtin» – Batys Týrki qaghanaty. Súrbóras dinastiyasy qol qusyryp qarap otyrmaghan. Olar VII ghasyrda ontayly sәtti paydalanyp Týrki qaghanatyn ekige ydyratyp, qazirgi Qazaqstan aimaghyndaghy biylikti qayta qoldaryna aldy. Osylaysha tarihy jazbalarda «On aq týtin» dep kezdesetin Batys Týrki qaghanaty payda boldy (arapsha jazyluyndaghy úqsastyqtaryn paydalanyp, «on aq týtin» atauyn «on oq butun» dep búrmalaghan Resey). Al Turky ashina (Tórgi asúya) dinastiyasy tek Shyghys Týrki qaghanatynda jәne batystaghy búlghar dalasynda biylikterin saqtap qaldy. Qazirgi Qazaqstan aumaghyndaghy Turky ashinalar jaulary Súrbóras dinastiyasyn «shiybórash» (shakal golodnyi) dep, ózderin «bórishi» (volkodav) dep atap ketti. Qazaqstan aimaghyndaghy biylikten airylghan sol bórishi-turky ashinalar (tórgi asúya) VII ghasyrda qazaq halqynyng ózderin qoldaytyn bóligin ertip, batysqa ketuge mәjbýr boldy. Sol bórishi-týrki ashinalardyng búlghar dalasyna barghandary ondaghy biylikti qoldaryna alyp, nyghaytyp, ol aimaqta Úly Búlghar memleketin ornatty. Olarmen barghan qazaqtar H ghasyrdaghy әl Masudy jazbasynda «ghazaq kóshpendileri» dep kórsetilse (Reseylikter búrmalap «kochevniky guzi» dep audarghan), HI ghasyrdaghy tarihy derekterde «kasog kóshpendiler» dep jazylghan, al HIII ghasyrdaghy Qyrym jazbalarynda olardy «kazak» dep bayandaydy.

Bórishi-týrki ashinalardyng Zakavkazege barghandary ondaghy hazar taypasyn óz biyligine kóndirip, ol aimaqty Iran-Vizantiya odaghynan tartyp alyp, Zakavkazede Hazar qaghanatyn ornatty. Olarmen ilesip barghan qazaqtar eki Kavkaz tauy arasyndaghy qyratty dalagha ornyqty (Kolhida jәne Kura-Araks jazyqtary). Zakavkazedegi qazirgi Qazaq qalasy VIII ghasyrdaghy әskery bekinis ekenin arab jazbalary bayandaydy. Vizantiya imperatory IH ghasyrda eki Kavkaz tauy arasyndaghy eldi «strana Kasahiya» dep kórsetti, al arab tarihshysy әri geografy әl Masudy H ghasyrda sol jerding halqyn «Kashak» dep jazdy. Osy derekter qazaq halqynyng ýlken bóligi VII ghasyrda Zakavkazege baryp ornyghyp, onda kem degende HIV ghasyrgha deyin ómir sýrgenin, sosyn Don (dón) aimaghyn mekendep, keyin HVI-HVII ghasyrlarda Resey әskerine ainalyp, hristiandyq qabyldap, últtyq kiyimderi – zakavkazelik, al tili oryssha kazak degen topqa ainalghanyn dәleldeydi. Don kazaktarynyng eski sózderi «kirgiyz-kaysakskiy» bolghanyn orys tarihshylary moyyndaydy. Lev Tolstoy Kavkaz kazaktary orystarmen orys tilinde, al ózara «tatarsha» sóilesetinin jazghan («terskie kazaki» - teriskey qazaqtary). Ataqty akademik Bartolid «Kazaktar kirgiyz-kaysaktardan taraghan» dep anyqtap ketken.

Týrki qaghanatyn ydyratqan «jujandyq Asylúya» qazirgi Qazaqstan aimaghynda On aq týtin qaghanatyn (Batys týrki qaghanaty) ornatty, olardyng súrbóras atauy «shiybórash» bolyp ózgergenin aittyq. Bóten ataulardy qysqartqysh әri «r» dybysy joq qytay jazbalary «shiybórash» atauyn «shiyvey», «nushivi» dep atady. Shynghyshan әuleti «ejelgi shiyvey» úrpaghy dep kórsetiledi. Al nushiviy dúrysynda «on ýi-shiviy» ekenin bayqau qiyn emes, yaghny «on taypa shiybórash». Olar ornatqan memleketting «On aq týtin» dep ataluy da sózimizge dәlel. «On aq týtin – Batys týrki» qaghandarynyng qytaysha jazbadaghy «shabalokehani»  (shiybóri qaghan), «silibidolukehani»  (súriybóriyde úly qaghan), laqap aty «nushiby batyry» delinetin «irbis yshbara han» (erbas shiybóri han), «shabolohilishiy-kehani» (shiybóri hylyshy qaghan), «tongalp silibidolu-kehani» (tәnge alyp súrbóriyde úly qaghan), «sibir han» (súrbór han) degen ataulary olardyng súrbórash-shiybórash toby ekenin bayqatady.

Keyin osy «On aq týtin – Batys týrki» qaghanaty nushivy men dula taypalary arasyndaghy azamattyq soghystar nәtiyjesinde joyyldy. «Bes taypa odaghy» delinetin dula taypasy qúramynda 5 ru bolghan, onyng biri – «turkash» degen Týrki Ashina dinastiyasy. Osy derek Týrki Ashina dinastiyasynyng negizgi әskery kýshi Dula taypasy ekenin anyqtaydy (alan taypasy Dula kósemning esimimen atalyp ketken). Dula qúramyndaghy «chumukuni», «shunishiy»,  «huluszuy» degen rular dúrysynda «shymyrqún», «janysy»,  «qúlsyzýi» ekeni anyq. Al shymyr, janys, qúliy – qazirgi dulat taypasy qúramyndaghy rular.

Súrbóras dinastiyasynyng «shiybórash» dep ózgerui olardyng jaqyn odaqtasy, tuysy Súrbóri taypasynyng da atauynyng ózgeruine sebep bolghan tәrizdi. Jaghymsyz «shiybóri» atauy tanyluynan qoryqqan taypa kósemderi ataularyn Jalayyr kósemning esimine ózgertken desek, qatelese qoymaymyz. Yaghni, jalayyr ejelgi súrbóri taypasynyng ózi bolyp tabylady. Jalayyr taypasynyng ýisýndik taypalar arasynda joly ýlken sanaluy, shejirede Jalayyr atauy batyr-kósemning esimimen baylanysty tarqatyluy jәne Shynghyshannyng negizgi senimdi tiregi jalayyr taypasy bolghany bizding tújyrymnyng dúrystyghyn nyghyrlay týsedi.  Shynghyshannyng ata-babalary sol «shiybórash» (shiyvey) atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» etip ózgertkeni qytay derekterinde bayqalady («Bórijigin» atauynyng ózi Shynghyshannyng halqa-manghol emes, qazaq tildi halyqtan ekenin aiqyn dәleldeydi).

 

Qosymsha: 

A) «Savir imperiyasy joyylghan son, Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen qisynsyz tújyrymdy engizgen Resey ghalymdary. Iran-Vizantiya odaghy Zakavkazege parsylardy nemese grekterdi emes, ózderine esh tuystyghy joq hazarlardy kóshirui aqylgha simaydy. Reseyding olay búrmalau sebebi, Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskerining hazaq ekenin jasyru qajet boldy. Orys oqymystylary hazar men hazaq ataulary úqsastyghyn paydalanyp, «Zakavkazeni VII ghasyrda jaulap alghan Batys Týrki qaghanaty әskeri – hazarlar» degen tújyrymdy engizdi. Osylaysha Batys Týrki qaghanaty әskeri qazaqtar ekenin jasyryp baqty. Qytay derekterindegi «hasa» atauyn da «hazar» dep tújyrymdatty. Hazar taypasynyng Zakavkazege VI ghasyrda ornyghyp qoyghanyn kórsetetin derekti óz ótirikterine sәikestendiru ýshin «Iran-Vizantiya odaghy hazarlardyng bir tobyn VI ghasyrda Zakavkazege zorlap kóshirdi» degen tújyrym jasady. Zakavkazeni jaulap alghan bórishi-turky ashinalardyng әskeri qazaqtar bolghanymen, onda ornaghan memleket Hazar qaghanaty dep ataldy. Óitkeni ol aimaqta hazarlar VI ghasyrda otyrghandyqtan, onda ornaghan memleketti kórshi halyqtar Hazariya dep ataghan. Osy jayt ta Reseyding jalghan tújyrymynyng ornyghuyna septesti.

B) Qazaq halqynyng әuelgi atauy Qúnzaq (hunzah) ekenin abar taypasymen baylanysty derekter dәleldeydi. Húng halqynyng abar taypasy I ghasyrda Tarbaghataydy mekendegenin, IV ghasyrda Kavkazgha auyp barghanyn tarihshylar rastaydy. Resey, әriyne bayyrghy әdetimen «Abar taypasy men daghystandyq avarlardyng esh baylanysy joq» deydi. Alayda, avarlar da savirler tәrizdi shashtaryn artyna buyu dәstýri bolghan), avarlarda shyghys jekpe-jegine úqsas kýres týri bar. Búl avarlardyng shyghystan, yaghny Tarbaghataydan kelgen abar taypasynan qalyptasqanyn anyq anghartady. Óitkeni, shashty artyna buu kóshpendilerge tәn, qytaymen tyghyz qarym-qatynasta bolghan húng halqynda shyghys jekpe-jegi óneri boluy zandylyq.

Avarlardyng húng halqynyng abar taypasynan ekenin dәleldeuge «hunzah» degen bir atau da jetkilikti. Óitkeni, Daghystan avarlarynyng ata qonysy Hunzah dep atalady, al onyng maghynasy avarlar tilinde «hun aimaghy» degendi bildiredi. Huni imperiyasy joyylghan I ghasyrda húng (huni) halqy bizding ólkemizge kelip, saq halqyna qosylghany anyq derek. Huni halqynyng ýlken bóligi batysqa ketkenin qytay jazbalary dәleldeydi, yaghny húndar bizdegi saqtar dalasyna kelgen. Biylik qúndarda bolghanyna, Edil ózeni boyyndaghy gunnderding Attila patshasynyng arghy babasy Huni imperiyasyn ornatqan Mode shaniu ekeni dәlel, yaghny qúndar biyligi ýzilmey jalghasqan. Biylik Húndarda bolghandyqtan bizding dalany Altaydaghy týrkilik etnostar «Qúnzaq» dep atap ketken («Qúng jaq», yaghny «qúndar aimaghy» degen maghynada). Al IV ghasyrda osy Qúnzaq atauy sol aimaq halqynyng aty bolyp ketken, yaghni, qúng men saq halyqtary birtútas Qúnzaq degen halyq bolyp qalyptasqan. Abar taypasy osy halyqtyng atauyn Daghystangha da, Vengriya aimaghyna da alyp bardy. Daghystandaghy avarlardyng qonysy Hunzah dep ataluy, kezinde Avar qaghanatynyng ortalyghy bolghan Vengriyadaghy Kunzak atauly jerler sol abar taypasynyng halyqtyq atauy qanday bolghanyn pash etedi. Al óz jerindegi Qúnzaq halqynyng atauy VII ghasyrgha deyin ózgerip, qazaq bolghanyn naqty tarihy derekter dәleldeydi. Qazaq atauynyng shyghu tarihynyng ózi últymyzdyng ejelgi qúng (huni) men saq (skiyf) halyqtarynyng ýzilmegen zandy jalghasy ekenin aighaqtaydy.

V) Qazaq halqy VII ghasyrda óz jerinde óz atauymen qalyptasqany anyq. Dәlel mine: Qytay dereginde VII ghasyrda «hasa» dep atalatyn halyq bolghany kórsetilgen, al qytaylar qazaqtardy bertinge deyin «hasa» dep atady; Ýndistangha deyin jaulaghan Týrki qaghanaty әskerining jeke adamdary  arab jazbalarynda «halaj» dep kezdesedi, ol atau men «qazaq» sózining arabsha jazyluy óte úqsas; VII ghasyrda qazirgi Qazaqstan jerinen baryp Zakavkazeni jaulap alghan jalpaq bet, qysyq kóz aziattar qazaq dep atalghan, olardyng úrpaghy kiyimderi – kavkazdyq, týrleri – qara, eski tilderi kirgiyz-kaysaksha bolghan – kazaktar. Sol VII ghasyrda Qyrymgha jaqyn batys dalagha ornyqqan qazaqtardy H ghasyrda әl Masudy «ghazaq kóshpendileri» dep jazdy. Ony Resey audarmashysy «kochevniky guzi» dep búrmalaghan. Al HI ghasyr oqighalaryn bayandaytyn «Drevnerusskie letopisi» derekterinde ol qazaqtar «kasog» dep kórsetiledi.

Orys, gruziyn, armiyan últtary ózderi jayly osynday naqty derekter tapsa, ony útymdy paydalanar edi. Orystar ózderine ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn qyrymdyq urus-sakalban elin «rus-slavyan» dep búrmalap, óz atalaryna ainaldyryp jiberdi. Osylaysha «Orys erteden bar» degen tújyrymgha ótirik bolsa da sendirdi. Gruzinder atam zamanda Kolhida oipatynda bolghan eldi esh dәlelsiz babalarymyz dese, armiyandar odan da ary jatqan ejelgi Urartu júrtyn esh dereksiz arghy atalarymyz dep soqty. Al «Ivanov, Sidorovtardyn» aitqanyna senip qalghan  qazaq ghalymdary eshkim talasa almas aiqyn derekterdi paydalana almay, beyshara kýide otyr. Tipti, qypshaq ruynan taraytyn key bedeldi tarihshylarymyz qazaq halqy erteden bar bolghany dәleldense, qazaqtyng qypshaqtan qalyptasqany ótirik bolyp shyghatynyna kýiinip, shynayy tarihty qauzaugha qarsylyq tanytuda.

V) Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasyn biylegen Ysdemi men Ysyq qaghandar esimi qazaq tilinde «As» (asylúya) atauynyng balamasy retinde «Ys» atauy ornygha bastaghanyn bayqatady. Kishi jýz qúramyndaghy Yssyq pen Úly jýz qúramyndaghy Ysty taypalaryn Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasynan qalyptasqan deuge negiz bar. Ysty men Yssyq taypalary Týrki qaghanaty men Týrgesh qaghanaty zamandarynda qazirgi Qazaqstan aumaghyn biylegen Tórgi Asúya (Turky ashina nemese Turgesh) dinastiyasynan qalyptasqan.

G) Al Tórgi asúya dinastiyasynyng batysqa ketken «Bórishi» degen toby Zakavkazege jәne Qara teniz jaghasyna ornyqqanyn aittyq. Azarbayjandar qúramyndaghy qarapapaqtarda «Han taypasy» dep atalatyn «borchala» degen ru bar, osy borchala dúrysynda – bórishiler. Arab tarihshysy әl Masudy urus-sakalban elining bir bóligi Hazar qaghanatymen odaqtas bolghanyn jazady, yaghni, urus-sakalban elining bir bóligin ashinalyq Bórishi toby biylegen (negizgi bóligin ashinalardyng jauy súrbóras toby biylegenin aittyq).

Mysyrdy biylegen Beybarys súltan Qyrymnan shyqqany, onyng ruy arab derekterinde «Burshi» dep kórsetilgeni belgili. Qyrymdyq urus-sakalban eli kemelermen teniz saudasyn jasaghan, Beybarys súltan bala kezinde qúldyqqa týsip, kemede eskek esushi bolghany da mәlim. Ony qúldyqqa salyp, keyin Egiypette satyp jibergen Ashina Bórshi dinastiyasyna jau Súrbóras toby adamdary. Beybarys súltan biylikke kelgen son, Qyrymda Islam dinin ornatugha qatty kýsh saldy, onda Beybarys saldyrghan meshitting orny saqtalghan. Keyin Beybarys súltan shyqqan Bórishi ruy Berish bolyp ózgerip ornyqty. Olardyng birazy biyleushi tap bolghandyqtan ukrayn, kazak, alban jәne basqa da europalyq últtar qúramyna sindi. Olardan aman qalyp saqtalghany qazaqtyng kәzirgi Berish taypasy ekeni týsinikti.

 

Euraziyany biylegen Asylúya dinastiyasy

10) Úly Búlghariya men Hazar qaghanatyn biylegen Asylúya dinastiyasy

VII ghasyrda Asylúyalyq jujan syibóras (ol kezde shiybórash bolyp ózgergen) toby men Asylúyalyq Turky ashina toby arasyndaghy baqtalastyqtan Týrki qaghanaty ekige ydyrady. Onyng Shyghys Týrki Qaghanaty bóligindegi biylik Turky ashinalarda qaldy, al On Aq Týtin (Batys Týrki qaghanaty) bóligin shiybórash toby iyelendi. Biylikten airylghan Týrki ashina toby qazaq halqynyng ózderine baghynyshty bóligin ertip batysqa ketti. Olar baqtalas jaulary súrbóras tobyn «shiybórash» dep, ózderin «bórishi» dep atap ketkenin jogharyda aittyq. Sonymen Bórishi-ashina tobynyng 626 jyly Zakavkazeni jaulap alghandary onda Hazar qaghanatyn ornatsa, búlghar taypasy otyrghan batys dalagha barghandary 632 jyly Úly Búlghar memleketin ornatty. Jalpy, búlghar taypasy otyrghan aimaq Týrki qaghanaty qúramyna VI ghasyrda enip qoyghan bolatyn, al VII ghasyrda kelgen Qúbrat han bastaghan Bórishi-ashina toby sol búlghar dalasyndaghy dinastiyalyq biylikterin nyghaytyp, Vizantiya derekterinde Úly Búlghar dep jazylghan imperiyany ornatty. Olar baqtalastary Súrbóras (Saviyr) toby biyleytin Europadaghy alyp Avar qaghanatyn ydyratyp tyndy (Avar qaghanaty qazirgi Vengriya aimaghynda kishigirim knyazdik dengeyde IH ghasyrgha deyin saqtalghan). Gunn imperiyasy zamanynan batys dala men Kavkazdy biylep kelgen jujandyq Asylúya súrbóras toby osylaysha VI-VII ghasyrlar arasynda biylikten shettetildi, olardyng ornyn әuelgi odaqtastary әri keyingi baqtalastary Týrki Ashina toby basty. Yaghni, Asylúyalyq jujan súrbóras dinastiyasy ornyn taghy bir Asylúyalyq týrki ashina dinastiyasy basty.

Osylaysha Edil ózeninen bastap Vizantiya shekarasyna deyin sozylyp jatqan alyp aimaqta Týrki ashina dinastiyasy biyleytin Úly Búlghar imperiyasy payda boldy. Dәl osy kezde Kishi Kavkaz tauynyng Jurjan (Kaspiy) tenizine tireler túsynan bastap Azu (Azov) tenizine deyingi aimaqta Hazar qaghanaty payda boldy, ony da ornatqan – qazirgi Qazaqstannan barghan Bórishi-ashina toby. Osy Bórishi-ashinalargha erip barghan әsker qazaq halqy bolghanymen, eki memleket te sol aimaqtardyng negizgi halqy bolghan taypalar atauymen «Úly Búlghar» jәne «Hazar qaghanaty» bolyp tariyhqa endi. Sol sebepti ol memleketterdi ornatuda basty roli atqarghan qazaq atauy eleusiz qaldy. Degenmen, Úly Búlghar aimaghyna barghan qazaqtar H ghasyrdaghy arab ghalymy әl Masudy jazbasynda «ghazaq kóshpendiler» dep kórsetilse, HI-HII ghasyrlardaghy oqighalardy bayandaytyn kóne urus jazbalarynda «kóshpendi kasog halqy» degen ataumen kezdesedi. Tipti, Oljas Sýleymenov sol jazbalarda «gzah» atauy da saqtalghanyn aitqan bolatyn. Al HIII ghasyrda sol qazaqtardyng Qyrym aimaghynada ornyqqandary «Sugdeyskiy sinaksar», «Kodeks Kumanikus» jazbalarynda «kazak» dep jazylghan.

Hazar qaghanatyn ornatuda basty kýsh bolghan qazaqtar sol Zakavkazede ornyghyp qalghanyn onda saqtalghan qújattardaghy «Qazaq» pen «Kasah» ataulary rastaydy. Vizantiyanyng IH ghasyrdaghy imperatory Konstantin Bagryanorodnyy jazbasy Kolhida jazyghyndaghy Qazaq elin «strana Kasahiya» dep aiqyndasa, әl Masudy jazbasynan Zakavkazedegi qazaq halqy H ghasyrda músylman jәne músylman emes bolyp ekige bólingenin, ekeuining ortasyn Kavkaz jotasynda otyrghan qarapapah, alan elderi bólip jatqanyn angharamyz. Osy derekterge sensek, qazirgi Azarbayjandaghy Kura-Araks dalasynda músylman knyazdigi (ortalyghy Qazaq qalasy) bolghan. Sol qazaqtardyng shyghysynda Jidan patshanyng eli (evrey patsha eli), ontýstigindegi tauda armiyandar, soltýstiginde hristian dindi qúmyqtar, batysyndaghy tau jotasynda músylman qarapapah eli (ortalyghy Tbilisiy), soltýstik batysynda eski senimdegi alandar, al ontýstik batysyndaghy tauda abhaz jәne jurzan (gruziyn) elderi bary bayandalady. Qazirgi Gruziyadaghy Kolhida jazyghyn mekendegen qazaqtar eski senimin ústanatynyn, ortasynan han saylap, baghynudy bilmegendikten, kórshileri tarapynan údayy qysymgha úshyrap otyrghany da jazylghan. Sonymen qatar ol qazaqtardyng jeri Qara teniz jaghasyna deyin sozylyp jatqan, olar «shәli» dep atalatyn óte qymbat mata óndirgen jәne teniz arqyly kemelermen sauda jasaudy da mengergen. Ál Masudy qazaqtar men balyqqa tabynatyn ir halqyn Iron ózeni bólip túrghanyn da kórsetedi (Iron – qazirgi Rion ózeni, ir halqy – qazirgi ózin Iron dep tanityn osetinder). Sol qazaqtardyng soltýstigindegi kórshisi Shemar (sheshen men ingushterding ata-babalary) eli eken. Shemar halqynyng sózge sheshen bóligine «sheshen» atauyn, taudy ýngip ýy salyp túrghan tobyna «ýngish» atauyn, asa qu, ailaker tobyna «әkki» atauyn bergen sol qazaqtar degen oryndy. Yaghny qazirgi sheshen, ingush jәne akkinsy degen ózara tuys ýsh últqa atau bergen zakavkazelik qazaqtar. Kәzirgi Sheshenstan, Soltýstik Osetiya, Ingushetiya aimaghyndaghy dalaly jerlerde de ol kezde qazaqtar mekendegen dep bilemiz. Olar Kolhida dalasyndaghy qazaqtardyng soltýstigindegi taudyng arghy jaghynda otyrghandyqtan «teriskey qazaqtary» dep atalghan (Kolhidadaghy qazaqtar bergen atau). Keyin «teriskey qazaqtary» Resey yqpalymen shohynyp slavyantildi bolghanda «Terskie Kazaki» dep atalyp ketti (Lev Tolstoy «ózara tatarsha sóilesedi» dep kórsetetin kazaktar sol «terskie kazakiy-teriskey qazaqtary»).

Reseydi biylep-tóstegen iyezuidter (olardyng júmysshy kýshi – «Russkoe geograficheskoe obshestva» qoghamy) búrmalap dayyndaghan tarihta: «Hazar qaghanaty aimaghyna qazirgi Daghystan men Batys Qazaqstan aimaqtary kirgen» degen joldar bar. Al Úly Búlghariya jayynda: «Úly Búlghariya kóp úzamay sol VII ghasyrda ydyrap ketken, búlgharlardyng qazirgi Bolgariyagha barghany ondaghy slavyandarmen aralasyp bolgar últyn qalyptastyrdy. Qyrym aimaghynda qalghandary da bar jәne Edil ózeni boyynda qonystanghandary Edil Búlghariyasy memleketin ornatqan» dep jazghan. Shynshyldyghymen «Tarihshylardyng imamy» atanghan arab zertteushisi әri geografy әl Masudiyding «Shirvan men Ál Bab tarihy» atty enbegi orys tarihshylarynyng osy tújyrymdaryn tolyq jalghan ekenin dәleldeydi.. Al «Shirvan men Ál Bab tarihyn» әlem ghalymdary әldeqashan moyyndaghan.

Ál Masudy Hazar qaghanatynyng әuelgi astanasy Samandar qazirgi Azarbayjanda bolghanyn (Gyandj qalasy tәrizdi), ol jerdi Músylman halifaty basyp alghan song Hazar astanasy qazirgi Azov tenizine jaqyn ózen boyyna kóshirilgenin jazady (Amal qalasy) jәne H ghasyrda Músylman halifaty men Hazar qaghanaty shekarasyn Kavkaz jotasy bólip jatqanyn bayqatady. Sonymen qatar Kabh (Kavkaz) tauynyng Ál Bab qalasy ornalasqan bir silemi Hazar (Kaspiy) tenizine, ekinshi silemi Trabzund (Trapezond) qalasy ornalasqan Maytas (Qara) tenizine jaqyn ekenin kórsetedi. Qazirgi Trapezond qalasy ornalasqan jer әl Masudy aityp otyrghan tau kishi Kavkaz ekenin anyq dәleldeydi. Demek, Ál Bab qalasy dep býgingi Derbent qalasyn núsqaghan Resey tújyrymy qisynsyz, Hazar qaghanaty eshqashan Daghystanda bolmaghan. Ál Bab qalasy HI ghasyrda bolghan 11 baldyq joyqyn zilzaladan qirap qalghan deu oryndy, sol tosyn oqighadan shamamen 250 myng adam qaza bolghany jәne Kyapaz tauy da sol tústa joyylghany jayynda naqty jazbalar bar (Ibn әl Asir jazbasy).

Arab ghalymy әl Masudiyding derekterinde Hazar qaghanaty men Úly Búlghar imperiyasy arasyn Hazar ózeni bólip túrghany, eki memleket beybit ómir sýrgeni kórsetilgen. Hazar ózeni Qara teniz ben Kaspiy tenizin qosyp jatqan. Ol ózenning orny jaqynda Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Qara tenizdi Kaspiy tenizine qosatyn kanal salu jobasynda aitylghan Kuma-Manych oipaty ekenin mamandar moyyndaydy. Qyrymda otyryp, kemelerimen kóptegen eldermen sauda-sattyq jasaghan sakalba men urus eli kóptegen rulardan qúralatyny jәne olar ólgende deneleri órteletini, әielderi de qosyla órteletini jayynda әl Masudy naqty aityp ótedi. Múndaghy sakalba – sakalban, yaghny saq halqynyng alban taypasy. Al urus – V ghasyrgha deyin rim derekterinde «aors» dep kezdesetin saq-skiftik arys taypasy. Olardyng negizgi toby Úly Búlghar hanyna da, Hazar qaghantyna da baghynbaytynyn, alayda ekinshi az toby Hazar qaghanatyna baghynyshty bolghanyn әl Masudy bayandaydy.

Úly Búlghar hanzadalary «hanasuvegiy» dep atalghany Bolgariya tarihynda saqtalghan. Onyng «han asýy begi» ekenin jogharyda aittyq. Hazar qaghanatyn biylegen Turky Ashina dinastiyasy ekeni ghalymdar tarapynan rastalghan, al «han asýy begi» atauy Úly Búlghariyany da biylegen Asylúya toby ekenin dәleldeydi, naqtyraq aitsaq Turky Ashina tobynyng ókilderi. Qyrymdaghy urus-sakalban elining olargha baghynbaytyn ýlken toby Asylúyanyng jujan súrbóras toby biyliginde bolghan (alghashynda Bóri dep, keyin Bórik dep atalghan, sodan song Resey sayasatynyng saldarynan Rurik bolyp qalyptasty). Urus-sakalban elining Hazar qaghanatyna baghynatyn tobyn Turky ashinalardyn  Bórishi ruy biylegen, ataqty Beybarys súltan sol Bórishi ruynyng úrpaghy (olardyng az bóligi keyin Berish dep atalyp qazaq halqy qúramyna kirigip ketti). Albaniya memleketining halqy albandar sol Qyrymnan auyp barghan sakalban-urustardan qalyptasqan, múny alban halqy qúramyndaghy Arberesh tobynan angharugha bolady (urus eli atauy dúrysynda – arys (aors), Arberesh atauy әuelde «arys beresh» bolghan).

Albaniya men Reseyding eltanbalary birdey – eki basty tazqara qúsy (keyin «dvuhglavyy orel» dep búrmalaghan). Búl eki memleketti de Asylúyalyq jujan súrbóras dinastiyasy ornatqan dәleldeydi (Bórik-Rurik toby). Sol jujan súrbóras (shiybórash) dinastiyasynyng úrpaghy Shynghyshannyng tuynda da tazqara qúsy beynelengeni mәlim, ony orys oqymystylary «qargha» dep búrmalaydy. Shynghyshan ruynyng Bórijiging (Bóri ruyn) atauy da arghy tegi Jujan qaghanatyn biylegen súrbóras tobynan ekenin bayqatady. Shynghyshan әuletin ejelgi shiyvey tobynan dep tanu onyng әuleti shiybórash dinastiyasyna jatatynyn kórsetedi. HI ghasyrda Qyrymnan kelip Avar nusalidigin ornatqan Urus toby men Shynghyshan әuletining odaqtastyghy da kóp derekting betin ashady. Bórik-Rurik toby biylegen Búlghar eli (Resey ghalymdary «Mәskeu knyazdigi» dep búrmalaghan) shyn mәninde Shynghyshan dinastiyasynyng qamqorlyghynda bolghanyn Resey tarihshylary moyynday bastady (eshqanday Kulikova shayqasy bolmaghanyn da moyyndaugha mәjbýr). Osy derekter Asylúyalyq súrbóras-shiybóras dinastiyasy óz tuystary qay elde biylikte otyrghanynan jaqsy habardar bolghanyn jәne olardy Shynghyshan tarapy tolyq qoldaghanyn aighaqtaydy.

Ál Masudy Hazar qaghanatyn biylep otyrghandar evreyler ekenin, olardyng biylikke Hazar biyleushilerine qyzdaryn úzatu arqyly kelgenin, yaghny sol qyzdan tughan jiyenderining arqasynda Hazar qaghanaty biyligin iyelengenin bayandaydy. Sonymen qatar Hazar qaghany «quyrshaq biyleushi» ekenin, ony tek mereke kezinde el aldyna shygharyp, qalghan uaqytta «ýy qamaqta» ústaytynyn, biylik negizi evrey patshanyng qolynda ekenin jәne ol qalasa qaghandy óltire alatynynda jazady. Kәzir әlemdik biylikti iyelenetin evreylik toptar bóten eldi biyleu tәjirbiyesin eng alghash ret sol Hazar qaghanatynda jýzege asyrghan (olar Asylúya dinastiyasynyng biylik tәsilinen sabaq alyp jetilgen). Arab ghalymynyng dereginshe, sol H ghasyrda urus-sakalba eli Hazar patshasyna syi-siyapat jasap, Hazar ózeni arqyly Jurjan (Kaspiy) tenizine kemelerimen barugha rúqsat alyp, 500 kememen Hazar ózenimen Kaspiy tenizi jaghalauyna ótip, músylmandardyng qalalaryn tonaghan. Olardyng músylmandardy tonaghanyn estigen Hazar qaghanatynyng jaldamaly әskeri – músylman Arysy taypasy qaytyp kele jatqan urus-sakalban kemelerin tonap, qyryp, músylmandar ýshin kek alghan, al Hazar qaghanatyn biylegen evrey patsha músylman Arysylardy toqtatugha qoryqqan, tek urus-sakalbandargha shabuyl bolatynyn eskertip habarshy jibergen. Osy qújattar Reseydin: «Rusi adamdary ishki Reseyden Volga ózeni arqyly kemelerimen baryp, Kaspiy jaghalauyn tonaghan» degen tújyrymyn tolyq joqqa shygharady. Ál Masudy jazbasy Resey ghalymdarynyng «rusi» pen «slavyan» dep ataytyndary urus pen sakalban ekenin, olardyng Reseyde emes Qyrymda mekendegenin anyq dәleldeydi. Olardyng kóp rulardan qúralatynyn jәne bir bóligining Hazar qaghanaty әskeri ekenin kórsetip, olardyng týrkitildes ekenin bayqatady (orys halqy rulardan qúralmaghan delinedi, olar otyrghan mekenderine baylanysty «novgorodsy, suzdalisy, chernigovsy...» dep bólingen dep tanylady).

Ál Masudy urus elining ýlken bóligi – әl-uzdgan taypasy ekenin aitady, ony «uzdan» degenimiz jón. Yaghni, «ýz taypasynan» degen maghynada jәne ondaghy «dan» jalghauy ataudyng taza týrkilik ekenin anghartady (qazirgi týrkitildi әri hristiyan dindi gagauz últy sol taypadan qalyptasuy mýmkin, «kaka uz» – «jaman ýz»). Ál Masudy jazbasyn audarghan reseylik osy «әl-uzdgan» atauyn «әl-urman» dep týsindiredi, osylaysha «urus eli Qyrymgha ertede soltýstikten kelip ornyqqan normandar» degen jalghan tújyrymdy ornyqtyrugha tyrysyp baghady. Urus elining jerleu ghúryptarynan olardyng H ghasyrda eski senimdi ústanghanyn bayqaymyz, yaghny olar orys zertteushileri aitqanday, pravoslavtyq hristiandar emes. Jalpy qyrymdyq urus-sakalban eli HI ghasyrda katoliktik hristiandar ekeni әldeqashan moyyndalghan, ony Múrat Adjy naqty dәleldermen kórsetken. Katoliktik diny kitaptardyng latyn әrpimen týrki tilinde jazylghan jiyntyghy – «Kodeks Kumanikus» HIII ghasyrda Qyrymda basylghan, onyng tili Qyrymlar (Qyrym tatarlary) tiline óte jaqyn ekeni ghalymdar tarapynan rastalghan. Demek atalghan jazbanyng qypshaqtar men qazaqtargha esh qatysy joq, ol – týrkitildi әri katolik dindi urus-sakalba elining diny kitaby. Olar Beybarys súltan zamanynda – HV ghasyrda músylmandyqqa kóship, otyrghan ornyna baylanysty Qyrymlar dep atalghan týrkitildi músylman últ bolyp qalyptasqan. Resey «Indiyagha kememen barghan tverlik orys saudageri» deytin Nikita Afanasiy, shynynda Qyrymdyq týrkitildi urus elining músylman dindi adamy. Solay ekenin onyng jazbasynda saqtalghan «A rusi eri tangryd saklasyn, ollo sakla, hudo sakla. Urusi eri abodani bolsyni» degen týrkilik sózderi men arapsha dúghalary dәleldeydi (jazbany slavyantildi etip ózgertken reseylik key sózderding maghynasyn týsinbegendikten oryssha balamasyn taba almaghan, sol sebepten onday sózderdi qaldyrugha mәjbýr bolghan). Osy derekter men dәiekterge sýienip, urus-sakalban elining orys halqyna esh tuystyghy joq, orys halqy keyin hristiandyqqa ótken búlgharlardan taraghan dep tújyrym jasaugha әbden negiz bar.

Ál Masudiyding jazuynsha, Úly Búlghar alyp imperiya bolghan, onyng bir sheti Vizantiya shekarasyna baryp tirelgen jәne Búlghar hany Europalyq elderge jii әskery joryqtar jasap kelgen. Imperiyanyng key aimaghynda jyldyng key mezgilinde týn óte qysqa ekenin de bayandaghan sol arab ghalymy. Ol jer qazirgi Mәskeu aimaghy ekenin HIV ghasyrda Búlghar qalasynda (qazirgi Mәskeu) bolghan arab sayahatshysy Ibn Batuta jazady. Solay ekenin Mәskeu klimaty jayyndaghy naqty faktiler de dәleldeydi, yaghny Úly Búlghar imperiyasy qúramyna qazirgi Mәskeu aimaghy kirgen. Ál Masudy derekterinde H ghasyrda Úly Búlghar hany Islam dinin qabyldaghany, onyng balasy odan búryn músylman bolyp qajylyqqa baryp kelgeni jәne Baghdatta otyrghan Halif onyng әkesine (Úly Búlghar hanyna) syy retinde Qaghba jamylghysynan jyrtys berip jibergeni turaly joldar bar. Úly Búlghar hany Orta Aziyamen keruen saudasy arqyly baylanysqan, ol jolda keruen qauipsiz bolghan. Osy naqty derekter Úly Búlghar imperiyasy VII ghasyrda ydyrap ketpegenin, kerisinshe HI ghasyrgha deyin ómir sýrgen alyp imperiya bolghanyn kórsetedi.

Úly Búlghariyanyng músylman dindi hanynyng Orta Aziyamen sauda jasaytyn keruenderi qazirgi Qazaqstan arqyly ótken jәne qauipsiz bolghan. Búl bizding jerimizdegi Qimaq pen Qarahanid dep eki bólek kórsetiletin memleketterding shynynda músylman dindi birtútas Qazaq handyghy ekenin jәne kórshiles músylman memleketteri arasynda sauda keruenderi qauipsiz jýrgenin bayqatady (әripterining key jeri óshken kóne arabsha qoljazbalardaghy «qazaq» atauyn «qimaq» nemese «qaraq» dep shatasu әbden mýmkin, Resey bizdi qúlsha biylegen imperiya bolghanyn eskersek, әdeyi solay búrmalanghan desek te, qatelese qoymaymyz). Úly Búlghar imperiyasynyng aimaghy men búlghar hany balasynyng qajylyghy jayly derekter «Ibn Fadlannyng Edil búlgharlaryna sayahaty» degen jazbanyng jalghan ekenin dәleldeydi (ol enbekting jalghan ekenin islam dininen jetkilikti habary bar kez kelgen adam oqysa da týsine alady). Resey ghalymdary osy jalghan jariyalanym arqyly qazirgi Qazaqstan aumaghynda qazaq degen últ bolmaghanday, onda tek oghyzdar men bashqyrlar mekendegendey, músylman dindi búlghar hany alyp imperiyany emes, shaghyn ghana Edil búlgharlaryn biylegendey etip kórsetudi, al urus pen sakalban elin Qyrymda ghana emes, Oral tauy aimaghynda, yaghni, ishki Reseyde ómir sýrgen rusi-slavyan eli etip tanytudy maqsat etti. Sondyqtan «Hazar qaghanaty – Zakavkazeden bastap, Qara tenizge deyin sozylyp jatqan memleket emes, Daghystannan bastap, qazirgi Qazaqstannyng batysyn ghana alyp jatqan memleket» degen qisynsyz tújyrym jasady.

Hazar qaghanaty turaly derekter jinaghan Lev Gumiylevting ózi Hazarlar boldy degen aimaqtan hazar-evrey biyleushilerine tiyesili esh jәdiger taba almaghanyn ókinishpen jazghany belgili (qaydan tapsyn, mýlde basqa jaqtan izdese). Kenes odaghy kezindegi sayasat Ál Masudy men Ibn Batuta enbekterin qasaqana eleusiz qaldyrdy, búl kezdeysoqtyq emes. Óitkeni, atalghan ghalymdardyng zertteulerining shynayylyghyn әlem oqymystylary moyyndasa da, ondaghy naqty derekter Resey tarihynyng mýldem ózgeshe ekenin kórsetedi. Esesine, orys biyligi arnayy dayyndatqan Ibn Fadlan, Rashid ad-diyn, Mahmud Qashqari, Jalayyri, «Igor polki turaly dastan», Dulaty jazbalary barynsha oqytyldy, jarnamalandy. Eng ókinishtisi, sol jalghan jazbalar arqyly orystyng ghana emes, qazaq, ózbek, qyrghyz, úighyr, tatar, týrkimen, azarbayjan, qúmyq, bashqyr, noghay últtarynyng da tarihy týgel  búrmalandy. Onda týrkitildi halyqtar «keshe ghana payda bolghan, búryn memlekettilik degendi bilmegen jabayylar» keypinde bayandaldy. Al hristian dindi orys, gruzin jәne armiyan tarihtary kóneden bar halyqtar retinde jasaqtaldy.

Úly Búlghariyany biyleushi әuletting Islam dini ornyghuyna narazy toby, yaghny «han asýy bekterinin» bir toby Kavkaz tauyna ketken. Olar IX ghasyrda Alan eli biyligin qoldaryna aldy. VII ghasyrda Alan eparhiyasyn qúryp hristiandyq qabyldaghan Alan elining IX ghasyrda hristian dininen bas tartuy osynday sebepten dep bilemiz (búl oqigha Masudy jazbasynda aitylady). Alandardy biylep kelgen Asylúyalyq ash-digor toby biylikten airyldy, osylaysha olar óz halqynan bólektenip, keyingi zamandarda ózderi biylegen Iron halqymen birigip osetin halqyn qalyptastyrghan. Úly Búlghariyadan kelip Alandar biyligin qolyna alghan búlgharlyq Asylúya tobynan balqar últy irge qalady. Al qarasha halyqtan, yaghny qarapayym alandardan qarashay últy tarady. Balqarlardy XVIII ghasyrgha deyin gruzinder Basiany, al osetinder As dep ataghan eken. Sonday-aq balqar halqynyng biylik jýiesi men Qúng imperiyasynyng biylik jýiesi jaqyn ekeni kórinip túr jәne onday jýie basqa kórshi halyqtarda joq (tek osetinder qúramyndaghy Digor tobynda úqsas jýie bar, ol digorlardyng Asylúyalyq as-túghyr ruy ekenin anghartady). Balqarlardyng biyleushi әuleti «Oli» (Úlyýi) dep atalady, olardyng tóreligine qarashaylar men digorlar da (osetinder qúramyndaghy) jýgingen. Osy derekterden balqar halqyn biylegen Asylúya toby men Úly Búlghariyany biylegen Asylúya әuleti tuys ekenin kóremiz. Digorlar qúramynda qúl sanatynda bolghan «kasogta» toby men balqarlar qúramynda qúl sanatynda bolghan «kazak» toby HI ghasyrda alandargha qúldyqqa týsken zakavkazelik qazaqtar ekeni týsinikti.

Hazar qaghanaty әuelde Zakavkazede ornaghan. Azarbayjandardy qúmyq jәne vaynah halyqtary osy kezge deyin «hajari» dep atap keldi. Demek, ózin «әzerbayjan» emes, «azarbayjan» dep ataytyn halyq Hazar qaghanaty zamanynda qalyptasa bastaghan. Hazar taypasy Kavkazgha Orta Aziyadan VI  ghasyrda kelgen jәne Oghyzdyq taypa bolyp tabylady. Qazirgi týrkimen halqy qúramynda Hasar taypasy bar. Týrki qaghanaty yghystyrghan Hazar taypalary VI ghasyrda Zakavkaziege aughan, onda olar Iranmen odaqtas retinde Savir imperiyasyn joigha atsalysty. Keyin olar VII ghasyrda kelgen Turky ashinalargha baghyndy, ol aimaqta hazarlar basym bolghandyqtan memleket Hazar qaghanaty dep ataldy. Ál Masudy armiyandardyng eng jauynger toby siavurda taypasy ekenin jazady, osy derek Savir imperiyasyn biylegen súrbóri tobynyng Kishi Kavkaz tauyndaghy armiyandardy biylep qalghanyn bayqatady (olar Jurzan (gruziyn) eli men Qyrymdaghy urus-sakalban eli biyliginde óz qoldarynda ústap qalghan).

Ál Masudy X ghasyrda gruzin (jurzan delingen) men abhaz knyazdikteri Tbilisy aimaghyndaghy Iskah b. Ismail degen biyleushi basqarghan músylman memleketine salyq tólep túrghanyn jazady. IX ghasyrda Vizantiya imperatory osy eldi Papagiya dep kórsetken. Búl – "týrkimen bórkin" mysqyldaghan atau. Bas kiyimderining týsine qarap kórshileri «qara papahtar» dep ataghan. Qazirgi qara papah toby azarbayjan últynyng qúramynda jәne birazy Gruziya aimaghynda ómir sýrip jatyr. Qara papahtar qúramyndaghy "han taypasy" dep atalatyn Borchalo tobynyng dúrys atauy Bórshiler ekenin angharu qiyn emes. Onyng Terkavun degen ekinshi atauyn Tórki men Kópýi dep bólip qarau kerek. Óitkeni, XI ghasyrdaghy Kiyev knyazdigindegi chernoklobuk halqy qúramynda torkiy men kopuy toptary bolghan. Osy derekter Kiyev knyazdigin biylegen chernoklobuk halqy Zakavkazieden barghan qara papahtar ekenin dәleldeydi, yaghny Kuәb (Kiyev) knyazdiginde biylegen Asylúya toby. Demek, olardy biylegen Bórishi (qazirgi Berish ruy) taypasy Tórgi asúya (Turky ashina) tobynan.

Qarapapah halqy Tbilisy aumaghynda qalyptasty. Savir imperiyasy joyylghan song Tbilisy VI ghasyrda Iran biyliginde boldy, Iran әskeri hazar taypasynan qúraldy. Demek VI ghasyrda Tbilisy aimaghyn hazarlar mekendedi, al VII ghasyrda ol jerdi Turky ashina әskeri bolyp kelgen qazaqtar basyp aldy. Sol qazaqtar qysymynan kishi Kavkaz tauyna ketken hazarlar H ghasyrda adjar últy bolyp qalyptasa bastaghanyn әl Masudy jazbasynan angharamyz. Al ornynda qalyp qoyghan hazarlar men jana kelgen qazaqtardyng birigip aralasuymen qarapapaq halqy payda bolghan. Ol qazaqtar hazarlarsha týrkimen bórkin kiidi әdetke ainaldyrdy. Olar ghana emes, sol mandaghy barsha halyqtar sol bas kiyimdi kiidi dәstýr ete bastady jәne ol bas kiyim «papah» degen ortaq ataugha ie boldy. Osylaysha Tbilisy aimaghyndaghy hazarlar men qazaqtardan bir halyq qúraldy. Olar ózderine baghynyshty ainaladaghy ózge halyqtardan erekshelenu ýshin tek qara týsti papah kiydi. Osy sebepten olardyng halyqtyq atauy qarapapah bolyp qalyptasty. Qarapapahty biylegen – Asylúya dinastiyasy, olardyng Bórishi degen Turky ashinalyq top ekenin azarbayjan qarapapahtary qúramyndaghy «han taypasy borchala» tobynyng atauy dәleldeydi. Qaraqalpaq últy sol Zakavkazeden kelgen qarapapahtardan qalyptasqanyn keyingi jazbalarymyzda aitatyn bolamyz. Qarapapah halqy tәrizdi qaraqalpaq últy da tek qara týsti týrkimen baskiyimin kiyetini anyq fakt.

Azarbayjan jerinde «qara bórik» degender de bolghan, alayda olar qara papah tobynan emes. Olar – HIII ghasyrda Orta Aziyadan Zakavkaziege kelgen qypshaq әskeri qúramyndaghy qara bórikter. Qypshaq taypasy – Horezmshah Djalelidinning әskeri bolatyn, olardy ókshelegen Shynghyshan әskeri ekeni belgili. Yaghni, Qara papah toby Zakavkaziege ondaghy qara bórikterden birneshe ghasyr búryn kelgen.

Sonymen H ghasyrda Hazar qaghanatyn, Úly Búlghar imperiyasyn, Tbilisy aumaghyndaghy  Qarapapah memleketin, jartylay taulyq Alan elin jәne ýlken Kavkaz tauyndaghy Sarir memleketin biylegender Asylúyanyng Turky ashina dinastiyasy bolyp tabylady. Al jurzan (gruziyn) knyazdigi men armiyan elin jәne Qyrymda derbes otyrghan sakalban-urustardy Asylúyanyng jujan súrbóras toby biylegen. Songhylary ynghayly sәtte baqtalas jaulary – Turky ashinalar biylegen memleketterdi joyyp jiberedi. Ol jayynda kezekti maqalamyzda jazamyz.

 

(Jalghasy)

14. Qarlúq qaghanaty men Qarahanidy: Resey iydeologiyasy ornyqtyrghan resmy tarihta «Turgesh qaghanatynan keyin 756 jyly (VIII ghasyr) Qarlúq qaghanaty ornady. Sosyn onyng ornyn 840 jyly (IH ghasyr) Qarahanidy memleketi basqan» dep oqytylady. Búl senimsiz derekter men dәlelsiz boljamdardan qúralghan jalghan tújyrymdar ekeni anyq. Qarlúqtar qúramynda «turgesh» degen bar, al Turgesh toby Turky Ashina dinastiyasynyng ózi ekenin aldynghy maqalamyzda jazdyq (turk ashina – turkash). Yaghni, Qarlúq qaghanaty zamanynda da qazirgi Orta Aziya men Qazaqstan aumaghynda Turky Ashina (turkash-týrkesh) dinastiyasy biyligi jalghasqan.

Álem ghalymdary moyyndaghan tarihy jazbalardyng biregeyi – HIII ghasyrdaghy arab tarihshysy Ibn әl Asirding «Kitab әl-kamil fiy-t-ta'riyh» atty enbegi. Ataqty akademiyk V.V.Bartolidtyng «Ibn al-Asir s velichayshey dobrosovestnostiu y redkiym po tomu vremeny kriticheskim taktom sobral ogromnyy material dlya svoego truda», degeni sózimizge aighaq. Áriyne, atalghan tarihy jazbany Resey oqymystylary orysshagha audarghan. Sondyqtan onda kóptegen týrkilik ataular men esimder búrmalanghan, jazbadaghy derekter tizbegi reseylik jalghan tújyrymdargha say ózgertilgen. Mysaly, oryssha audarmada jaqsha ishinde týrkilik ataulardyng arabsha jazbadaghy jazylu núsqasy  kórsetilgen, alayda «karluk», «guziy», «uchuk», «bazuk» tәrizdi asa manyzdy ataulardyng jazylu núsqalary joq (olardy «v tekste:***» dep júldyzshalarmen jasyrghan). Degenmen, osy oryssha audarmanyng ózinen shynayy tarih orystar aitqanday emestigin týsinu qiyn emes (tikeley arabsha núsqadan qazaqsha audarsa, kóp shyndyq ashylar edi).

Reseylik iyezuydterding zymiyan sayasaty Týrgesh qaghanatyndaghy qazaq halqyn «karluk» dep búrmalap engizgen tariyhqa. Arab әripterining jazylu úqsastyqtary olargha solay búrmalaugha mýmkindik berdi (arabsha onnan solgha qaray oqylatynyn eskertemiz): كزاق – kazaq, كرلق – karluq. Osylaysha 751 jylghy Talas (Atlah) shayqasynda músylman arab әskerimen qosylyp Sin әskerin talqandaghan qazaq emes, Qarlúqtar bolyp shygha keldi. Alayda shynayylyghyn әlem ghalymdary ghana emes, Resey tarihshylary da amalsyz moyyndaghan Ibn әl Asir jazbasy tarihymyzdyng mýlde ózgeshe ekendigin kórsetedi.

Qytay jazbalarynda «karluk» degen joq, orystar qytay jazbasyna «gelolu» dep engen ataudy «karluk» dep týsindiruge mәjbýr boldy. Shyndyghynda, «gelolu» – «Kereyler» degen ataudyng qytaysha búrmalanuy, gelolu qúramyndaghy «moluo», «chisy», «tashiliy» degen rular – kerey taypasynyn molqy, sherushi, taryshy rulary. Sol gelolu taypasy mekendegen aimaqta әli kýnge deyin qazaqtyn Kerey taypasy otyr. Al Qarlúq pen Qarahanidy degen ataularmen esh ru nemese el saqtalmaghan, olar iz-týzsiz joq boldy. Qaydan saqtalsyn, onday ataumen tarihta esh el nemese taypa bolmasa, ol ataular qazaqtyng bolghanyn jasyrumen ainalysqan reseylikterding qalamynan tughan. Kanigu – kanly, jujan – jýrjen, taydjut – adayjúrt, mangu – manghyl men manghyt, nay (qytaysha «sýt eli») – nayman (nay men manghy odaghynan), gelolu – kerey, arguni – arghyn, hunrat – qonyrat, uysun – ýisýn, dula – dulat, kifchak – qypshaq, burch – berish, cherkash – sherkesh, hegu – qyrghy nemese qyrghyz, uhu – uaq, yuechjy – oshaq, ata – atalyq, huni – qonyr, hunimo – qonyrmyn, tartar – tatar, siliuani – asylúyang (as), bordjigin – bórijigin, shiyvey – shiybórash (shapyrash), lani – úlan (alan), suybu – súrbóri (kókbóri), huyani – qúman (kumandy men qúmyq), hanasuvegy – hanasýibegi, tuge – tórgi (turkiy), asyanishe – asúyanshy, sirak – siraqty, yazyk – ýzik (ýz-aqýz), ýzbek – ózbek, aors – arys (urus), kasah, kashak, hasa, kosag – qazaq, ýiqyr – úighyr, qarapapah – qaraqalpaq, tazjik – taz jәne tәjik, djalayyr – jalayyr, akkoyly – aqqoyly, qarakoyly – qaraqoyly, chumukun – shymyrqún, shunish – janys, hulsuzu – qúli, abar – abyraly men avar, sakalban – alban, syvan – syban, shahsevan – saqsyban, alan tanaidy – tana men baytana, alan – qarashay men balqar jәne digor (osetiyn) men dula (dulat), asyldan – súltan, asyljik – seldjuk bolyp jalghasa beredi. Osylaysha ejelgi taypa-elder men olardyng úrpaqtarynyng ýzilmegen baylanysyn kóremiz. Al jeke dara memleket ornatty delinetin Qarahanidy men Qarlúqtardan esh iz qalmaghan. Óitkeni, múnday ataular tarihta bolmaghan. Tarazdaghy Qarahan baba kesenesi Qarahanidiylerding bolghanyna dәlel emes. Óitkeni, onyng HIH ghasyrda salynghany belgili, Qarahanidy dinastiyasynyng tarihta bolghanyn dәleldeu ýshin túrghyzylghan.

 

Endi Sin eli jayynda dúrys anyqtama alyp alsaq, reseylikter «Sin – Qytay eli» dep tújyrymdaghan. Qytayda eng alghashqy Sini memleketi bizding dәuirimizge deyingi III ghasyrda boldy. Ony ornatqan Shihuandy qytay derekteri «sunu (varvarlar) elinen, yaghniy, huni eli adamy» dep kórsetken. Al Huni imperiyasyn biyleushi «Shyn» dep atalghan,  maghynasy – asa biyik úly, biyleushi әuleti Shynýi dep atalghan (shaniu) jәne biyleushiler tek asylúyan ruynan bolghan (siluani). Huni adamy ornatqan qytaylyq memleketting «Sini» atauy men huni biyleushisining «Shyn» lauazymy úqsas dybystalady. Shamasy, Qytayda memleket ornatqan Huni ózin «Shyn» dep atatqan. Osy atau qytay tilinde «Sini» bolyp, memleket osy ataumen tariyhqa engen.

Qazirgi Qytayda VI ghasyrdan bastap Shynghyshan zamanyna deyin bolghan memleketter: Suy (581-618 j.j), Tan (618-907 j.j), Sun (960-1279 j.j), Yuani (1280-1368 j.j). Reseylikter «751 jyly Talas shayqasynda arabtar men kóshpeli týrkiler әskeri qytay (Siyn) әskerin talqandady» dep tújyrymdaydy. Ol zamanda qytay elinde Tan memleketi bolypty, onyng atauy Sin atauyna esh úqsamaydy. Tan memleketi VIII ghasyrda óz ishindegi alauyzdyqtan óte әlsiz bolghan. Qytay tarihynda sol jýzjyldyqta Talas shayqasy oryn alghany jazylmaydy. Olay bolsa arab jazbasyndaghy «Siyn» qytay eli boluy mýmkin emes, onyng ýstine Ibn әl Asir «Sin eli – týrkiler» dep anyq kórsetken. Ibn әl Asir jazbasy «Sin eli» dep derektegen aimaqqa qazirgi Mangholiya men «ishki Mangholiya» jәne batys Manjuriya engen deymiz (ejelgi Huni halqy jeri), arabsha jazbadaghy atau – «Siyn» emes «Shiyn», dәlirek aitsaq, «Shyn». Ol aimaqta VIII ghasyrda Ýiqyr kaghanaty boldy.

Qytaydyng soltýstik batysynda, kәzirgi Bayan Nur qalasy ornalasqan aimaqta H ghasyr men HI ghasyrda tanghúttardyng óte quatty Sya memleketi bolghan (tanghút emes, tatar eli ekeni Ibn әl Asir derekterinen bayqalady). Ol ataudyng dúrysy Asúya dep bilemiz, yaghniy, Asylúya dinastiyasy biylegen týrki-tatarlar memleketi.

Manjur jurjenderi HII ghasyrdyng basynda Szini imperiyasyn ornatqan (1115-1234 j.j) jәne onyng qúramyna Soltýstik Qytayda engen, artynsha onyng ornyn Shynghyshan imperiyasy basqany mәlim. Keyin XVI ghasyrda sol Manjur jurjenderi Qytaydy qayta baghyndyryp, Siyn imperiyasyn ornatqany belgili.

Asylúya jayly aldynghy maqalalarymyzdyng birinde IV-VI ghasyrlar arasyndaghy Jujan qaghanaty jayly aitylghan. Sol maqalada «jujan» sózi dúrysynda «jýrjan» ekenin aittyq. Olardyng әuelgi qalyptasqan jeri – Jurjan tenizining (Kaspiy)jaghasy, Manghystaudan manghy taypasyn ertip joryqtaryn bastaghan, sol manghylarmen jýrjandar ornyqqan aimaq Manjýr (Manjuriya) dep atalyp ketken. Alayda, biyleushi jýrjandar onda (jýrjen) derbes ru bolyp saqtalyp qalghan, «r» dybysy joq qytay jazbasyna «jýrjan» atauy «jujan» bolyp engen. Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy sol Manghystaudan barghan manghy taypasynyng tap ózi. Jujan qaghanatyn biylegen – Súrbóras dinastiyasy (súrbóri taypasy men han taypasy asylúya odaghynan qalyptasqan), keyin baqtalastary – Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasy olardy «Shiybórash» dep atatyp ketken jәne osy shiybórash qytay jazbasymen tariyhqa «shiyvey» bolyp engen. Búl derekterding bәri bizding maqalamyzda naqty dәleldermen jazylghan.

Manjýr jýrjenderi ózderin ejelgi shiyvey úrpaghy dep bilgen jәne Shynghyshan dinastiyasy da ózderin shiyvey úrpaghymyz dep tanidy. Manjýrler (manjur) qol astyndaghy hidan-halhalar yqpalymen jәne keyin qytay tili yqpalymen HVII ghasyrdan keyin týrkitildiligin joghaltty. Alayda, әli de tilderinde qazaqy sózder kezdesedi. Degenmen, olar sol HVII ghasyrgha deyin týrkitildiligin saqtap kelgen. Manjur jýrjenderi ózderi ornatqan eki memleketti de «Sini» dep atady, al qytay elinde ejelde bolghan Sini memleketin ornatqan huni adamy (ol da týrkitildi). Osy «Siyn» atauy dúrysynda «Shyn» dedik, ol – biyleushige, patsha-hangha beriletin lauazym. Óz imperiyasyn HIII ghasyrda ornatqan Temirshyn esimin Shynashan dep ózgertti, onyng eki esiminde de «Shyn» sózi bary beker emes. Onyng «Temirshyn» esimin «Timuchiyn» etken «r» dybysy joq qytay jazbalary, al «Shynashan» esimin «Chingishan» etken arapsha jazbalar yqpaly. Ol – Asylúya taypasynan taraytyn shiybórash (shiyvey) dinastiyasynan, osy «shiybórash» degen jaghymsyz ataudy onyng atalary «bórijigin» dep ózgertken (Shynghyshan ruy – bordjigiyn, yaghny bórijigin). Ol esimin Shynashan degen lauazym-esimge ózgertti, maghynasy: «Shyn» dәrejeli, «As» úrpaghynan bolghan «Han» (Shyn-As-Han). Ejelden týrkiler mekendegen qazirgi Mangholiya men Batys Manjuriya aimaqtaryn arab-parsylar erteden «Shiyn» atauymen tanyghan. Mine, osy ataudy oryssha «Siyn» dep kórsetken reseylikter ekeni týsinikti (arapshada: شين – shiyn, سين – siyn). Al Soltýstik Qytay ólkesi XI ghasyrdan bastap Shyng eli ornatqan Imperiyalar (manjur jýrjandyq Szini (Shyn) imperiyasy men Shynghyshan imperiyasy) qúramynda boldy, sol sebepten XIV ghasyrdaghy arap jazbalary ol aimaqtyda «Shin eli» (Sin eli) dep kórsetedi. Al oghan deyingi arap jazbalaryndaghy «Shin eli»,  ejelde huni halqy mekendegen qazirgi Mangholiya men Batys Manjuriya aimaqtary (Ibn әl Asirding «Sin eli – týrkiler» dep kórsetui sonyng dәleli).

Týrki Ashina dinastiyasy biylegen Týrgesh qaghanaty VIII ghasyrdyng ortasyna taman shyghys aimaghynan airylyp qalghan, onda jujandyq Asylúya shiyvey-shiybórash dinastiyasy biylik alyp, Ýiqyr qaghanaty ornaghanyn aldynghy maqalamyzda kórsetkenbiz. Onyng derbestigin 745 jyly Qytay imperatory amalsyz moyyndaghan jәne Guly Peylo (úly bóri) han ózin Gudulupigasuekehanem (Qúttyly-bek-Asýii-hany) dep jariyalaghany mәlim. Ol aimaqty arap jazbalary «Shin eli» dep tanyghanyn, ony reseylikter «Siyn» dep orysshalghanyn aittyq. Olay bolsa, Talas shayqasyna bir jaghynan Shyng eli әskeri (Ýiqyr qaghanaty әskeri), ekinshi jaghynan Týrgesh pen músylman arabtardyng birikken әskeri qatysqan. Týrgesh elining bir bóligi ol zaman músylman bolghan, memleket te músylman halifaty qúramynda dep tanylghan. Sondyqtan arab pen týrki músylmandary qazirgi Mangholiyadan kelgen dinsiz Shyng eli әskerimen soghysqan. Talas shayqasyna qatysqan kóshpeli týrkiler qazaq halqy, ony jasyru ýshin arap deregindegi «kazaq» atauyn «karluq» dep búrmalaghan jәne sol qazaq halqynyn memleketin Karluq qaghanaty etip tariyhqa engizgen Resey sayasaty. Sol Qazaq memleketi hanynyng IX ghasyrda Islam dinin qabyldaghanyn kórsetken arap dereginde búrmalaghan, ondaghy  «Qazaqhan» atauyn «Qarahakan» dep orysshalaghan jәne memleket atauyn  Qarahanidy etip tariyhqa engizgende Resey imperiyasy. Ony tómendegi derekter de rastaydy.

 

Halqymyzdyng shynayy tarihynan syr shertetin әri Resey iydeologtary tarapynan búrmalanbaghan Ibn әl Asir jazba múrasyn múhiyat zerdelep kórsek:  «Y nastupil god devyanosto chetvertyi (713 g)... V etom godu Kutayba, forsirovav reku, obyazal jiyteley Buhary, Kesha, Nasafa y Horezma dvadsati tysyach voinov, ony prisoedinilisi k nemu. Y napravil on ih v Shash, a sam dvinulsya na Ferganu y pribyl k Hodjentu. Podnyalisi ego jiyteli, vstretily y neodnokratno vstupaly v srajeniye. Y kajdyy raz uspeh soputstvoval musulimanam… V etom (750 g) possorilisi ihshid Fergany y sari Shasha. Ihshid poprosiyl pomoshy u sarya Sina, y dal emu podkreplenie iz 100 tysyach voinov, sarya Shasha okrujili, y on sdalsya na milosti sarya Sina, y tot ne prichinil zla ny emu, ny ego pribliyjennym. Izvestie ob etom dostiglo Abu Muslima, y on vyslal na voynu s nimy Ziyada ibn Saliha. Ony vstretilisi na reke Taraza, y musulimane pobedily iyh, perebily 50 tysyach y vzyaly v plen okolo 20 tysyach, ostalinye bejaly v Siyn. Bitva proizoshla v zulhidjja v tridsati, tretiem godu (751 g)».

Shash – qazirgi Tashkent qalasy, al Taraz degeni – qazirgi Talas ózeni. Osy derekten Tashkent aimaghyna músylman arabtar 713 jyly ornyghyp qoyghanyn bayqaymyz. Al 750 jyly Shash qalasyn Sin patshasy (Ýiqyr qaghanaty әskeri) basyp alghanyn estigen halif Ábu Muslima ol jaqqa qosymsha әsker jibergen. Yaghni, Tashkent pen Taraz halqy VIII ghasyrdyng basynda músylman bolghan (halif músylman jerin kәpirlerden qorghaugha tiyis, sol sebepten Tashkent pen Taraz aimaghyna qosysha әsker jibergen). Ol aimaqqa Islam dinin jetkizgen arabtar sol mangha ornyghyp qaldy. Óitkeni, arabtardyng barghan jerine ornyghyp, islam dinin jaidy maqsat etkeni belgili. Resey oqymystylarynyng «Talas shayqasynda jeniske jetken arabtar óz elderine qaytyp ketken tәrizdi» degen tújyrymdary orynsyz.

Ózge aimaqtarda biyleushi bolyp arab qolbasshylary saylandy, tek týrkiler otyrghan aimaqtarda olay bolmaghan. Óitkeni, sonau Huni imperiyasy zamanynan bastap, kýni keshege deyin týrkiler әleminde tek Asylúya dinastiyasy úrpaghyn ghana patsha dep tanityn dәstýr saqtalyp keldi. Sondyqtan músylman arab halifteri týrkilerding patshalyq dәstýrin búzugha tyryspady, týrki patshalarynyng halifatqa tәueldi ekenin moyyndauy olar ýshin jetkilikti bolghan (tipti, týrki patshalaryna músylman arap-parsy әlemi moyyúsynghanyna Osman Halifaty tarihy kuә). Islam dinine shaqyru ýshin kóshpeli qazaq halqymen aralasqan arabtar kóp úzamay qazaqqa sinip ketti, tek qalalyq arabtar ghana úzaq uaqyt últtaryn saqtaghan. Búdan kóshpeli týrki (qazaq) taypalarymen birigip Talas shayqasyna qatysqan arabtar men qojalar bir emes ekenin úghamyz.

Ibn әl Asir qojalar jayly mynaday asa manyzdy aqparat beredi: «Y nastupil god sto tretiy (722 g)... Yavilsya dvoirodnyy brat sarya Fergany k [Harashi] y skazal emu, chto sogdiysy v Hodjente. Soobshil emu ob ih polojeniy y dobaviyl: «Nagonyay iyh, poka ne ushly v ushelie. Poka ne vyidet srok, ot nas im ne budet pomoshiy... Harashy okrujil ih y naselil na nih stenobitnye mashiny. Y podnyalsya voin iz arabov y brevnom stal lomitisya v vorota Hodjenta. Y vorota otvorilisi.... Sabit Kutna, vspominaya kazni znatnyh, govoriyt: «Poradovala dushu kazni Karzandja, Kashkira, uchasti Beyada. Y Divashti, a takje uchasti Halandja v Hodjentskoy sitadeliy, gde ony pogibly y propaliy.... Y nastupil god chetyresta devyanosto shestoy (1103 god)... V etom godu v Ree byl ubit Abu-l Muzaffar ibn al-Hudjandiy. Rod Hudjandy proishodit iz goroda Hodjenta, raspolojennogo v Maverannahre. Ony svoe proishojdenie k Muhallabu ibn Abu Sufra». Osy jazbadan Ábu Muzaffar degen imam-qojanyng HII ghasyrdyng basynda qaytys bolghanyn, qoja ruy qazirgi Hudjant qalasynda qalyptasqanyn, olar óz ruynyng negizin qalaghan Muhallab ibn Ábu Sufra dep týsingenin kóremiz. Muhallab ibn Ábu Sufra – VII ghasyrdyng sony men VIII ghasyrdyng basynda ómir sýrgen tabighin músylman, Iran aumaghyn 20 jyl biylegen әl-Hadjjadj ibn Yusuf degen arabtyng әsker basshysy bolghan. Tarihta osy eki adamnyng esimi qatar kezdesedi. Ál-Hadjjadj ibn Yusuf Mekke qalasy manyndaghy Tayfte dýniyege kelgen, esimindegi al-Hadjjadj atauynyng maghynasy – tughan jeri qajylyq aimaq boluymen baylanysty (mysaly, Búharadan shyqqan ghalym «әl-Búhariy», Tarazdan shyqqan adam «әl-Tarazi» dep ataldy). Onyng qol astyndaghy әskeri de sol qajylyq aimaqtan shyqqan araptar, olar da ózderin «hadjjadj» dep ataghandy únatqan deu oryndy. Ál-Hadjjadj ibn Yusufting Horasan biyleushisi etip Muhallab ibn Ábu Sufrany taghayyndaghany mәlim (Irannyng qazirgi Meshhed qalasy ornalasqan aimaghy). Onyng әskeri hadjjadj arabtarynan qúralghan jәne ózi 703 jyly qaytys bolghan. Jogharydaghy derekte 722 jyly Harashy bastaghan arabtardyng Hodjent qalasyn qalay basyp alghany qamtylghan. Osy Harashiy qolbasshy әl-Hadjjadj әskerinde shyndalghan jauynger dep aitylghan. Yaghni, Hodjent qalasyn basyp alghandar Hadjjadj araptary bolyp tabylady (Ibn әl Asir araptardyng Hodjent qalasyn Ferghana hanynyng kelisimimen jaulap alghanyn kórsetken, olar tek sol qalany ghana jaulap alugha kelisim alghan). Olar jaulap alghan qala әuelde Qohandy dep atalghan (túrghyndary qoqandaghysh boluy mýmkin). Arabsha «Hodjend» pen «Hohand» óte úqsas jazylady (خحند – hohand, خجند – hodjend), osyny eskermegen orys audarmashylary arabtar kelgenge deyingi oqighalarda da qalany Hodjend atauymen kórsete bergen. Dúrysynda, VIII ghasyrda hadjjadj arabtary jaulap alyp, iyelengen qala – Hohand, olar keyin, HI ghasyrda hodja degen ru-el bolyp qalyptasqanda qala «Hodjand» dep atalyp ketken deu oryndy. Al qalasynan airylghan týrki-ýzbekter sol aimaqta Hohand atauymen ózge qala túrghyzghan. Qazirgi Hudjand pen Hohand qalalary kórshi jatyr (arasy, shamamen 100 shaqyrymnan asady). Kóp úzamay Harashy qolbasshy halifting ashuyna úshyrap qaza tapqan. Sondyqtan halif hadjjadj arabtaryn 351 jylghy Talas shayqasyna tartpaghan dep tújyrym jasaghanymyz jón. Óitkeni, basqa derekte Talas shayqasyna qatysqan arab әskeri iyemendikter ekeni jazylghan.

Olay bolsa, VIII ghasyrda Tashkent pen Taraz aimaqtaryna ornyqqan músylman arabtar qazaqtar pen ózbekter qúramynda boluy tiyis. Ózbekter – ru-taypalaryn әldeqashan úmytqan otyryqshy halyq, sondyqtan qay ózbekting atasy arabtan taraytynyn anyqtau mýmkin emes. Qazaqtar – kóne huni-saq zamanynan beri ru-taypa bolyp tәrtiptelu dәstýrinen esh ainymaghan halyq. Qazaqta Ramadan degen taypa bar. Olardyng basym bóligi batysta – Kishi jýz qúramynda bolghanymen, edәuir bóligi Qazaqstannyng ontýstiginde otyr. Olardyng ata qonysy ertede Tashkent aimaghy bolghanyn dәleldeytin derekter bar. «Ramadan» atauy taza arab sózi ekeni anyq, búl taypanyng tanbasy dulat taypasy tanbasymen birdey. Osy derekter VIII ghasyrda kelgen arab músylmandary dula (dulat) taypasy qyzdaryna ýilenip, qazaq halqy qúramyna «ramadan» atauymen jeke ru bolyp singenin kórsetedi. Sol kelgen arabtar arasynda Múhammed payghambarmen (s.gh.s.) rulas adamdar da bolghan. Olardy ózge músylmandar «seyd» (myrza) dep ataghany, tәjik elindegiler әli de «seyd» dep atalatyny jәne qojalar arasynda eng bedeldisi seyd qojalar ekeni belgili. Sol seyd arabtar ramadan taypasynda bolsa jeke ru atauymen saqtalar edi. Demek, seyd arabtar ózge qazaq taypasy qúramynda qalghan. Oshaqty taypasyndaghy seyit ruy sol qúrmetti músylman arabtardan qalyptasuy mýmkin. Óitkeni, ol ruda ata-babasynan moldalyqty, din jolyn ústanyp kelgen әuletter kóp kezdesedi. Sonymen ramadan taypasy men seyit ruy VIII ghasyrda Tashkent pen Taraz aimaqtaryna ornyqqan arabtardan bastau alghan dep bilemiz. Al qoja ruy Hodjend qalasyna qonystanghan Hadjadj arabtarynan VIII-HI ghasyrlarda qalyptasqan (shamamen 250 jyl), Ibn әl Asirde olardyng «otany» Hodjend qalasy ekenin kórsetken. Olar HI ghasyrdan bastap osy qaladan ózge aimaqtargha taralghan (Zakavkazie men Týrkiyadaghy Hodjaly qalalary, Qaraqalpaqstandaghy Hodjeli qalasy). Qazirgi Qaraqalpaqstangha VIII ghasyrda ornyqqan arabtar nókis ruy bolyp qalyptasty jәne ondaghy Nókis qalasy atauyn solar ornyqtyrghan. Keyin sol nókis ruynyn Shymkent aimaghyna yghysqandary dulat taypasy qúramyna endi (olar arghy tekteri arab ekenin úmytqan joq).

 

Endi Ibn әl Asir derekterinen orystar Qarlúq pen Qarahanidy dep eki bólektegen jazbalardy zerttep kórsek: «Vladetelem Balasaguna y Strany turkov byl Sharaf ad-Daula (1030-1056). On byl religiozen y udovletvorilsya povinoveniyem emu ego bratiev y rodstvennikov iy razdelil stranu mejdu nimi. Svoemu bratu Arslan-teginu otdal mnogoe iz Strany turkov, Taraz y Isbidjab otdal svoemu bratu Bogra-hanu, Ferganu vsu selikom otdal dyade po otsu Tuga-hanu, a Buharu y Samarkand y drugie otdal Ibn Aliy-teginu. A sam on udovolistvovalsya Balasagunom y Kashgarom.... Ony — musulimane iz potomstva Afrasiaba Turka.... Ih praded, Shabuk Kara-hakan, ... vo sne svoem prinyal islam y poutru obnarujiyl, chto on musulimaniyn. Kogda on umer, na ego mesto vstal ego syn Musa ibn Shabuk. Y v etom kraY sarskiy san ne prekrashalsya sredy ego potomkov vploti do Arslan-hana ibn Muhammada ibn Sulaymana ibn Dauda Bogra-hana ibn Ibrahima.... On vzbuntovalsya protiv Kadiyr-hana v 494 (1101) g., y tot otnyal u nego sarstvo, no Sandjar ubil Kadirhana y vernul sarstvo Arslan- hanu... Sredy ego voyska byl odin vid turkov, kotoryh nazyvaut karlukiy iy turky guziyskiye... Ih toje dva vida. Odin vid nazyvait uchuk, y drugoy narod, kotoryy nazyvayt buzuk... V etom godu, safare (1043 g.) prinyaly islam 10 tysyach kibitok iz nevernyh turkov... Y priynesly v jertvu v deni prazdnika Jertvy (zu-l-hidjja) 20 tysyach golov oves, y Allah izbavil musuliman ot ih vrajdy. Ony provodiliy leto v krayah Bulgara, a zimovaly v krayah Balasaguna.... Ne prinyavshimy islam sredy turkov ostalisi tatary y hitaiy, ony v oblastyah Sina».

Búl jerde «strana turkov» dep kóshpeli qazaq eli kórsetilgeni týsinikti (arabtyq týpnúsqada solay jazyluy da mýmkin). Óitkeni, otyryqshy týrkiler (ýzbek, ýiqyr) otyrghan aimaqty Taraz, Ispidjab (Shymkent), Ferghana, Búhara, Samarqand, Qashqar degen basty qalalary arqyly sipattaghan. Qazaq elining (týrkilerdin) músylman emesterining eng songhylary HI ghasyrdyng basynda (1043 jyly) islam dinin qabyldaghanyn, olardyng jaylaugha – Búlghar eline (Oral taularynan әri jatqan aimaq) deyin baratynyn, al qystaulary Balasaghún aimaghy ekenin jazghan. Balasaghún aimaghy da, Balasaghún qalasy da qay jerde ekeni naqty anyqtalmaghan. Ibn әl Asir týrkilerding jaylauda soltýstiktegi alys Búlghar eline (Oral taulary aimaghy) baryp, qysta Balasaghún aimaghyn qystaytynyn kórsetedi. Soghan qaraghanda, ol qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary ornalasqan ýlken aimaq tәrizdi. Onyng atauyn Balasaghún emes, Talasaghyn degen oryndy. Talas pen Shu ózenderi Alataudan bir jerden aghyp shyghady,  sputniktik kartadan ekeuining arnasy ertede Telqonyr degen jerde qosylyp, odan әri Aral tenizine deyin sozylghany anyq bayqalady. Qosylyp aghyp jatqandyqtan ol ekeuide sol zamanda kóbine Talas ózeni dep atalghan tәrizdi. Yaghni, qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary jerleri Talas ózeni aghyp ótetin aimaq bolghandyqtan, halyq «Talas aghyny» dep atap ketken. Arabsha eki atau óte úqsas, «t» әrpin «b» dep týsindirip, búrmalap orysshalaghan: تالاصغن – talasaghyn, بالاصغن – balasaghun.

Týrkilerding islam dinin qabyldamaghandary Sin aimaghynda (qazirgi Mangholiya) otyrghanyn, olardyn tatar jәne hitay bolyp ekige bólinetinin jazady Ibn әl Asiyr. Derekte osy ekeuining de týrki ekeni anyq kórsetilgen. Yaghni, «Tatar taypasy ol zamanda manghol tildi bolghan, hitay degender – qidandar, olar da manghol tildiler» degen reseylik tújyrymdar tolyq jalghan. Búl jerdegi «tatar» degeni – tatar men hakas últtaryn qalyptastyrghan el (hakastar ózderin «tadar» dep te ataydy, olardy «qyrghyz» dep búrmalaytyn Resey sayasaty). Al «hitai» degeni – qazaqtar, «hazaq» sózin oryssha «hitaiy» dep әdeyi búrmalaghan. Osy eki sózding arabsha jazylulary mynaday: حظاق – hazaq, حطاى – hataiy. Eski arab jazbasynda «q» men «z» әripterindegi noqattar óship qalghanyn paydalanghan audarmashy «z» әrpin «t», «q» әrpin «i» dep týsindirip, «hazaq» atauyn «hataiy» dep tanbalaghan (ony «hitaiy» dep týsindirgen). Demek Shynghyshangha deyinde onda otyrghan kerey, nayman, merki (merkit), manghyl (manghy), jalayyr, qonyrat taypalary men adayjúrt (taydjut), bórijiging (bordjigiyn) rulary qazaq halqy dep tanylghan.

Shabuk Karahakan Resey biyligi dayyndatqan tarihta Satuq Qarahan dep kórsetilgen, onyn Karahanidy memleketin ornatushy ekeni de aitylady. Karahanidy memleketi 840 jyly (IH ghasyr) ornady delingen, yaghniy, Shabuk Karahakan sol jýzjyldyqtyng ókili. Ibn әl Asir onyng biylikte otyryp músylmandyqty qabyldaghanyn jәne Afrasiaba Turka dinastiyasynyng úrpaghy ekenin jazady (onyng derekterinen atalghan dinastiya arabtargha jaqsy tanys ekeni bayqalady, yaghni, ol arabtar Orta Aziyagha kelgen zamanda da biylikte otyrghan Turkash dinastiyasy). Onyng memleketi qúramyna qazirgi Orta Aziya men Qazaqstan jәne Shynjan aumaqtary kirgen (Ýrimshi qalasy ornalasqan soltýstik aimaghynan basqasy) jәne memleket jerin eng alghash HI ghasyrda bauyrlaryna bólip bergen – Sharaf ad-Daula han. Memleket әskerinde «karluk» jәne «turky ghuziy» dep eki týrli atalatyn halyq bolghan. Ol halyq óz ishinde «ushuk», «buzuk» dep ekige bólingen (arabta «g», «ch» әripteri joq). Jogharyda orystardyng arabshadaghy «qazaq» atauyn «karluk» dep búrmalaghanyn kórsettik. Yaghni, Ibn әl Asiyr karluktardyn, yaghny qazaqtardyn ekinshi atauy turky ghuziy ekenin derektegen. Arabshada ghuziy men ghazaq birdey dese de bolady: غزق – ghazaq, غزى – ghuziy. Demek, memleket әskeri qazaq halqynan jasaqtalghan, olardy «qazaq» dep te, «týrki ghazaq» dep te ataghan. Ol qazaqtar óz ishinde eki halyqqa bólingen, ondaghy «ushuk» dúrysynda – uzbek, al «buzuk» dúrysynda qazaq dep bilemiz. Óitkeni, әripteri eskirip, key túsy óshken qoljazbadaghy «uzbek» pen «qazaq» ataularyn «ushuk» pen «buzuk» dep әdeyi búrmalap týsindiru qiyn emes. Olardyng arabsha jazylulary ózara úqsas: ذبكو – uzbek, شكو – ushuk,  قزك – qazak, بزك – buzuk («q» әrpining bas jaghy óship kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «b» dep kórsetken).

Reseylikter әdeyi búrmalap, «ghuzy degen – oghyzdar, olar ushuk pen bazuk degen eki topqa bólingen» dep tújyrymdady. Ibn әl Asirding osy derekterinin oghyz eline, yaghny qazirgi Týrkimenstan aumaghyna esh qatysy joghy aidan anyq. Ángime qazirgi Qazaqstan men Ózbekstan jәne Shynjan aimaqtary jayly ekeni aiqyn kórinip túr. Sondyqtan reseylik tújyrymnyng týsingen adamgha qúny kók tiyn.

Biyleushi әulet – Afrasy Turkiy dinastiyasy («Afrasiaba» sózindegi «aba» – orystyq jalghau). Osy atau dúrysynda – Asúyashy, eki ataudyng arabsha jazyluy úqsastau: اثواشى – asúyashy, افراسى – afrasiy (әripterining key jeri óship, eskirgen kóne jazbadaghy qazaqy ataulardy búrmalap týsindirip, ózgeshe etip orysshalaghan Resey audarmashylary. Búl – jay qatelik emes, olar shyn tarihty búrmalau niyetimen josparly týrde enbek etken). Al «Turkiy» atauy qazaqsha «tórgi» ekenin aldynghy maqalalarymyzda aittyq. Demek, memleketti biylegen dinastiya – Tórgi Asúyashy, ol tariyhqa «Turky Ashina» bolyp engen jәne Týrgesh qaghanatyn biylegen de solar ekenin naqty derektermen dәleldedik dep oilaymyz.

Memleket biyleushileri – Shabuk Karakahan úrpaqtary, olardyng arabsha jәne týrkilik esimderi qatar qoldanylghan. Shabuk Karakahan – Asylúya taypasynyng ókili, Tórgi Asúyashy (Turky Ashina) dinastiyasynan. Memleket biyligi HII ghasyrdyng basyna deyin osy әulette bolypty, songhy hany – Arysúlan, ol basyna týsken qiyn jaghdayda Sanjar súltannyng kómegine jýgingen. Sanjar súltan – Turky Seldjuk dinastiyasynyng adamy, ol dinastiya da Shabuk Karahakangha tuys ekeni Ibn әl Asir derekterinen anyq angharylady. «Turky Seldjuk» dúrysynda – Tórgi Asyljikdinastiyasy, sondyqtan dinastiya adamdaryn halyq «asyldan» dep ataghan. Ol ataudy «sultan» etken arabsha jazbalar ekenin aldynghy jariyalanymdarymyzda aitttyq. Yaghni, H ghasyrda qazirgi Týrkimenstan aumaghynda oghyz elin biylep, olargha islam dinin ýiretken, sosyn HI ghasyrda Zakavkazie men qazirgi Týrkiya aumaghynbiylegen, músylman әlemine jasalghan Krest joryghyna toytarys bergen, keyin Osman imperiyasynyn negizin qalaghan Tórgi Asyljik (Turky Seldjuk) dinastiyasy IH ghasyrdaghy Shabuk Karahakan әuletinen taraydy.

Endi Shabuk Karahakan esimin taldap kóreyik, onyng esimi dúrysynda Shattyq boluy mýmkin. Orystardyng ony birese Shabuk, birese Satuk dep kórsetui sony anghartady (arapshada: شاتوق – shatuq, شابوق – shabuq, ساتوق – satuq). Ibn әl Asir týrkilerde biyleushini «han» dep ataytynyn anyq jazghan (kelesi aqparatta), yaghny «hakan» degen ataudy qoldanbaghan. Negizinen «han» atauyn «kagan» dep kórsetetin qytay jazbalary, sebebin qytay tili zandylyghynan izdegen jón. Sol qytaylyq búrma ataudy qoldanyp, arabsha jazbalardaghy «han» atauyn ynghayy kelse «hakan» dep orysshalaghan – orys ghalymdary. Sondyqtan «Karahakan» dúrysynda «Kazahkan» dep bilemiz. Óitkeni H ghasyrda parsy jyrshysy Ferdausy ol memleketti biylegender Kazah handary ekenin, halqy «kóshpeli jauynger kazah» dep atalatynyn anyq jazghan. Orystar osy jazbadaghy «Kazahkan» atauyn «Karahan» dep búrmalau arqyly «Karahanidy» atauyn tariyhqa engizgen. Ibn әl Asir jazbasyn orysshalaghanda «Karahkan» atauyn әdeyi «Kara-hakan» dep orystyq «-» belgisi arqyly ózgertip jibergen. Arabsha jazyluynda eki atau birdey dese de bolady, tek «z» ýstinde noqat bar, al «r» ýstinde joq: كزحكن – kazahkan, كرحكن – karahakan. Demek, biyleushilerding arghy atasy Shabuk Karahakan emes, ol Tórgi Asúyashy (týrki ashina) dinastiyasyyng ókili – Shattyq Qazaq han.

Týrki Ashina (tórgi asúyashy) ruy tauly Altaydan shyqty, olar VI ghasyrda әueli qazirgi Qazaqstan aumaghynda Týrki qaghanatyn ornatqan. Qazaq halqy ol zamanda óz atauymen qalyptasyp qoyghanyn aldynghy jazbalarymyzda dәleldegenbiz. Týrki qaghanatynynda jәne onyng ornyn basqan Týrgesh qaghanatynynda halqy qazaqtarboldy, sol sebepten biyleushi dinastiya adamdaryn Orta Aziya halyqtary (ýzbek, tazjik, parsy) «qazaq» dep tanyghan. Memleket biyleushisi esimindegi «Qazaq han» atauy sonyng aiqyn dәleli. Tarazdaghy eski qorymdy «Qarahan baba jatqan jer» dep HIH ghasyrda kesene saldyrghandar, «Karahanidy memleketin biylegen qojalar» deytinder mýlde qatelesedi. Múnyng jalghan ekenin Ibn әl Asir jazbasy dәleldeydi. Qazaq memleketin erteden tek qazaq handary biylegen, qoja nemese arab eshqashan qazaqty biylemegen.

Osylaysha Ibn әl Asir jazbasy Orta Aziyadaghy alyp imperiya Qazaq handyghy ekenin, onyng halqy «qazaq» nemese «týrki qazaq» dep atalatynyn, ol halyq óz ishinde «ýzbek» pen «qazaq» bolyp ekige bólinetinin taygha tanba basqanday aiqyn kórsetedi. Yaghni, ol zamanda ýzbek pen qazaq birtútas halyq bolghan. Ibn Batutanyng HIV ghasyrda Altyn orda hany Múhammedti «Uzbek han» dep jazuynyng sebebi, ol memleket halqynyng qazaq dep te, uzbek depte atala beruimen baylanysty desek, qatelespeymiz. Ol kezde tazjik (tәjik) halqy – taudy mekendegen az el, qaraqalpaqtar (qarapapaq) Orta Aziyagha Kavkazdan tek HII ghasyrdan keyin jetti. Shynjandaghy ýisýn-ýzbekter qyrghy taypasymen aralasyp, ýiqyr (úighyr) halqy bolyp endi qalyptasyp jatty. Al qyrghyz eli Orta Aziyada joq bolatyn (olar Eniyseyden tek HVII ghasyrda kelgenin Aleksey Levshin jazady). Týrkimen halqy óz aimaghynda (oghyz elinde), yaghny qazirgi Týrkimenstan jerinde týzildi. Demek, Ibn әl Asir ómir sýrgen HIII ghasyrgha deyin qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyanyng negizgi halqy qazaq dep atalghan, olardyn otyryqshy bóligi ýzbek dep te tanylghan. Qazaq halqynyng edәuir bóligi sol zamanda qazirgi Shynjan men Mangholiya aimaghynda da otyrghan, onda olarmen kórshi tatar halqy da mekendegenin angharamyz derekterden.

Saq eli men shyghystan auyp kelgen hunidardyn  aralasuymen I ghasyr men VI ghasyr aralyghynda Qazaq halqy qalyptasqanyn aitqanbyz. Yaghni, biylik hunidarda bolghandyqtan bizding dala «Qúnzaq» dep atalghanyn (maghynasy: «qúng jaq» - huni aimaghy) jәne ol artynsha aimaq halqynyng atauyna ainalghanyn, keyin atau «Qzaq» bolyp qysqaryp («ún» bóliginsiz), sosyn «Qazaq» bolyp birjolata ornyqqanyn aldynghy maqalalarda dәleldermen kórsetkenbiz.

Tarihta Qarluk pen Qarahanidy memleketteri bolmaghan. Olar – qazaq últynyng keshegisin jasyru ýshin qoldanylghan jasandy ataular. Ol eki atau da arab jazbalaryndaghy «qazaq» atauyn búrmalaudan payda bolghan. Týrgesh qaghanaty zamanynan memleket birtútas saqtalghan. Onyng halqy qazaq dep atalghan jәne biylik Turky Ashina (Tórgi Asúyashy) dinastiyasynda bolghan. Al VIII ghasyrdan bastap memleketting Orta Aziya aimaghyndaghy halqy jappay músylmandyqqa óte bastaghan, halqy qazaq bolghandyqtan arap derekterinde Qazaq handyghy dep kórsetilgen (ony Karluq qaghanaty dep búrmalaghan orystar). IH ghasyrdyng basynda biyleushi Shattyq Qazaq han músylmandyqty qabyldap, Islam memleketting resmy dini dәrejesin iyelengen (osy handy Qarahakan dep búrmalaghan, memleket atauyn Qarahanidyetken orystar). Ibn әl Asir jazbasynan IH ghasyrda Islam dinin qabyldamaghan dala qazaqtarynyng bir toby bólinip qalghanyn (Qazaqstannyng soltýstik aimaghy), alayda olar da HI ghasyrdyng basynda tolyq músylman bolyp memleket biyligine moyynsúnghanyn kóremiz. Resey sayasaty kәzirgi qazaq elining soltýstiginde Qimaq qaghanaty bolghan degizdi, alayda onysyda arapsha kóne qoljazbadaghy «qazaq» sózin «qimaq» dep búrmalau ekenin angharu qiyn emes: قظق – qazaq, قمق – qimaq (kóne qoljazbada «z» әrpining jogharghy jaghy kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «m» etip kórsetken).

Óte imandy músylman bolghan Sharaf ad-Daula (Ábu Shudja Arysúlan han) qazirgi Qazaqstan aimaghyn («strana turkov») Arysúlan teging (arslan tegiyn) degen bauyryna, Shymkent (ispidjab) pen Taraz aimaghyn bauyry Bogra hangha, Ferghana aimaghyn әkesining bauyry Togha hangha (tuga han), Búhara men Samarhand aimaqtaryn Ibn Ály teginge taratyp beripti. Óz biyliginde Qashqar aimaghy men Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyn ghana qaldyrghan. Qashqar aimaghy qazirgi Qyrghyzstan, Shynjan, Almaty, Taldyqorghan jerlerin, al Talasaghyn (Balasaghun) qazirgi Shu, Moyynqúm, Talas, Sozaq audandary aumaghyn qamtyghan degenimiz oryndy. Anyghynda, ol memleketting eng qauipti aimaqtaryn óz jauapkershiligine alghan. Óitkeni, Qashqar men Talasaghyn (Balasaghún) aimaqtary shyghystaghy dinsiz týrkiler (qazaq pen tatar) mekendegen Shyng (Siyn) elimen shekaralas bolghan.

Sonymen Shattyq Qazaq han әuleti biylegen ortaaziyalyq imperiya – Týrgesh qaghanatynan beri tútastyghyn saqtaghan. Islam dini kelgen VIII ghasyrdan bastap Qazaq handyghy dep atalghan jәne songhy hany Arysúlan zamanynda – HII ghasyrda ydyraghan. Ony joyghan – qazirgi Mangholiya aimaghynan kelgen dinsiz qazaqtar, yaghniy músylman qazaq elin shyghystan kelgen kәpir qazaqtar jaulap alghan.

 

Endi sol «músylman emes» qazaqtar turaly zerdelesek, «V etom godu (1046 g) iz oblasty Tiybet vyshlo besschetnoe mnojestvo turkov. Ony obratilisi k Arslan-hanu, vladetelu Balasaguna, blagodarya ego za horoshee otnoshenie k poddannym. Ot nih ne bylo protivodeystviya ego gosudarstvu, odnako je ony ostanovilisi zdesi. Y on poslal k nim y prizval ih prinyati islam, y ony ne soglasilisi, no y ne bejaly ot nego, ...nahodilisi na slujbe hanstva vladeteley Turkestana. Arslan-han Muhammad ibn Sulayman zastavil pereselitisya svyshe 16 tysyach kibitok. Ih kochevie — u prohodov, kotorye otdelyaIt ego ot Sina. Ony prepyatstvovaly lubomu iz sarey proniknuti v ego stranu, za eto im sledovaly nagrady y nadely. Sluchilosi, chto on rasserdilsya na nih v odin iz godov y otluchil ih ot jen, chtoby ony ne razmnojalisi. Dlya nih eto byla tyajelo, ony neotstupno dobivalisi etogo, no prebyvaly v nereshiytelinosti. Sluchilosi, chto mimo nih sledoval bolishoy karavan s mnogochislennym bogatstvom y dragosennoy utvariu. Ony ego zahvatili, priyvely kupsov y skazaly iym: «Esly hotiyte svoe imushestvo, ukajiyte nam oblasti, obilinui pastbishami, shirokui, chtoby vmestila nas y vmestila nash skot». Mysly kupsov soshlisi na oblasty Balasagun, y ony im opisaly ee. Te vernuly ih imushestvo, vzyaly nadsmotrshikov, kotorye byly pry niyh, chtoby uderjati ih ot jen, y svyazaly iyh, zabraly svoih jen y otpravilisi v Balasagun.... Arslan-han delal nabegy na nih y mnogo raz vel s nimy djihad, y ony ego ocheni boyalisi».

Tiybetten kelgen sansyz týrkilerdi Balasaghún biyleushisi Arysúlan han Islam dinine shaqyrghan eken. Olar kelispegenimen el aimaghynan ketpey, oryndarynda otyrghan. Arysúlan han olardan 16 myng ýidi Shyng (Siyn) elimen baylanystyratyn tau shatqalyna kóshirgen, olar shekara kýzetshisi qyzmetin atqarghan eken. Osy jerdegi atau Tiybet emes Tarbaghatay boluy mýmkin, arabsha qoljazbadaghy osy ataudy әdeyi «Tiybet» dep búrmalaghan tәrizdi: تربغتئ – tarbaghatay, توبعتئ - tubәat. Tarbaghatay tauy Qazaqstannyng shyghysynda ornalasqan jәne negizgi bóligi qazirgi Qytaydyng batys-soltýstik aimaghynda jatyr. Ol – qazirgi Mangholiya aimaghyna kórshi ólke (Chuguchak pen Qaramay qalalary ornalasqan ólke). Osy jerde Qazaqstan men Qytaydy erteden baylanystyryp kele jatqan Bahty-Chuguchak tasjoly bar. Chuguchak aimaghy ertede «Tarbaghatay» dep atalghany kórestilgen. Talasaghyn aimaghyn (Balasaghún) biylegen Sharaf ad-Daul hannyng bir esimi – Arysúlan, alayda týrkilerding odan qashyp Balasaghúngha (Talasaghyn) baryp tyghyluy aqylgha simaydy. Soghan qaraghanda, әngime basqa Arysúlan hanmen baylanysty tәrizdi. Sharaf ad-Daul qazirgi Qazaqstan dalasyn («strana turkov») bauyry Arysúlan tegiynge bergenin jazdyq. Ol aimaqqa Semey-Ayagóz-Balqash aimaqtary da kirgeni týsinikti. Al Tarbaghatay sol aimaqqa kórshi jәne onda Qytaymen jalghastyratyn tau arasyndaghy jol da baryn aittyq. Ibn әl Asir osy týrkilerdi «turkiy-kitaiy» dep derektegen. Al «hitaiy» atauy arabshasynda «hazaq» ekenin aittyq (حظاق – hazaq, حطاى – hataiy), shyndyqty jasyru ýshin orys ghalymdary ony «kitaiy» dep búrmalaghan.

Sonymen Tarbaghatay tauynan týsken sansyz halyq – dinsiz qazaqtar, olar qypshaq taypasy siyaqty. Óitkeni, qazirgi Mangholiyada VIII ghasyrda Ýiqyr qaghanaty bolghan (ýiqyr – qyrghy eli degen maghynada, yaghny qyrghy taypasy basym bolghan). Artynan ol elding biyligin Qypshaq eli iyelengenin Selengi tasyndaghy tanbalar rastaydy (Qypshaq eli jayly kelesi maqalalalardyng birinde tolyq aitarmyz Qúday qalasa). Ondaghy biylikten shettetilgen qyrghy taypasynyng bir toby IH ghasyr ortasynda (840 j) qazirgi Ýrimshi aimaghyna ketip, otyryqshy ýz-ýisýndermen aralasyp, «ýiqyr» atauymen halyq qalyptastyryp bastaghan (úighyr). Sol qypshaqtar biylik alghan Ýiqyr qaghanaty IH ghasyrdyng sonynda birjolata joyyldy delinedi. Ýiqyr qaghanatyn ornatqan Úly Bóri han ekenin, al Selengi tasyndaghy jazba qypshaqtardy El Bóri ruy biylegenin kórsetetinin aldynghy maqalalarda aitqanbyz. Yaghniy, Ýiqyr qaghanatyn Asylúyanyng shiyvey-shiybórash dinastiyasy biylegen.

Al H-HI ghasyrlarda qazirgi Qytaydyng batys-soltýstiginde asa quatty Sya (Asúya) memleketi payda bolghany Qytay tarihynda qamtylghan. Ol memleket Qytay imperiyasynan kәzirgi Ganisu provinsiyasy men Nenisiy-Huey avtonomiyalyq okrugin tartyp alghany kórsetilgen. Yaghni, ol memleket  әuelde kәzirgi Mangholiya shekarasyna jaqyn ólkede payda bolghan (Bayan Núr qalasy ornalasqan ólke). Ibn әl Asir HI ghasyrda týrkilerding Islam dinin qabyldamaghandary Sin (Shyn) aimaghynda ekenin jәne olardyng tatar men qazaq (hitai) dep atalatynyn jazghanyn jogharyda kórsettik. Asúya (Sya) memleketin ornatqan sol tatar eli dep bilemiz, Ibn әl Asir deregi Tatar hany Asylúyanyng Týrki Ashina (tórgi asúyashy) dinastiyasynan ekenin bayqatady. Qypshaq eli biylegen Ýiqyr qaghanatyn joyghan sol Asúya (Sya) memleketi degen jón, yaghniy, Shiyvey-shiybórashtar memleketin Týrki ashinalar (tórgi asúyashy) joq etken. Sya (asúya) asa quatty memleket boldy jәne Qytay imperiyasy men Manjur jurjenderi oghan tәueldi edi. Jenilgen qypshaqtar H ghasyrda Tarbaghatay tauyna baryp ornyqqan, al memleketting soltýstiginde qalghan qyrghy taypasy Baykalgha ketip, keyin – HV ghasyrda qyrghyz últyn qalyptastyrghan (Sibirge barghany ondaghy músylman qazaqtarmen aralasyp, bashqyr degen músylman últy bolyp qalyptasty).

Al HII ghasyrda manjur jurjenderi kýsheyip Asúya (Sya) memleketin ydyratyp, quatty Szini (Shyn) imperiyasyn qúrdy. Yaghni, Asylúyalyq shiyvey-shiybórash toby sol zamanda qayta kýsh alyp, Asylúyalyq týrki ashina toby biylegen Sya (asúya) memleketin joq etti.  Manjur jurjenderden jenilgen Asúya (Sya) elining týrki-tatarlary Tarbaghatay tauyna ornyghyp, ondaghy qypshaqtardy qazirgi Qazaqstangha kóshuge mәjbýr etken. Ol aimaqtaghy nayman taypasy tatarlarmen til tabysyp óz jerinde qalghan tәrizdi (nayman taypasy erteden Turky ashina dinastiyasy biyliginde bolghanyn aldynghy maqalada aitqanbyz, al qypshaq biyleushileri (el bóri) shiyvey-shiybórash ekenin kórsettik).

Demek, tatarlar yghystyrghan dinsiz qazaqtar (qypshaq eli) Tarbaghatay tauynan týsip, qazirgi Ayagóz aimaghyna kelgen jәne el biyleushisi Arysúlan hannan ornyghugha rúqsat súraghan. Olar islam dinin qabyldamaghan, Arysúlan olardyng bir tobyn Shyng elimen (Sin eli) baylanystyratyn tau arasyndaghy jol boyyna ornalastyrghan (Bahty beketi). Artynsha Arysúlan han olardyng kóbeymeui ýshin әielderin bólektep tastaghan eken, oghan shydamaghan dinsiz qazaqtar (qypshaqtar) bir keruenshiler arqyly ózderine qolayly bolatyn Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyn anyqtap, bala-shaghalaryn alyp sonda qashyp barypty (shamasy, Moyynqúmynyng Sozaqqa jaqyn aimaghy tәrizdi, óitkeni qypshaq taypasynyng ýlken toby Sozaq pen Týrkistan aimaqtarynda otyr). Talasaghyn (Balasaghún) aimaghy Sharaf ad-Daul han biyliginde, onyng da bir esimi Arysúlan ekenin eskerttik. Óz biyligindegi Talasaghyngha (qalyng qúmgha) tasalanghan dinsiz qazaqtargha (qypshaqtargha) talay joryq jasaghany, olardyng hannan qatty qoryqqany kórsetilgen (Tarbaghatay men Ayagózden biz aityp otyrghan Talasaghyn (Balasaghún) asa alys emes). Sol XI ghasyr basynda shyghystan kelgenderdi «qypshaq eli» dep kórsetken derekter bar, alayda XIII ghasyrda barsha jazbalar derekterin ózara salystyra otyryp zerttegen, osylaysha músylman elderining ortaq tarihyn jazghan Ibn әl Asir olardy «hazaq» (hitai) dep kórsetipti. Ibn әl Asir ómir sýrgen XIII ghasyrda «qypshaq eli» qazaq halqyna sinip, kóp taypanyng birine ainalyp qoyghany týsinikti, sol sebepten olardy da «qazaq» (hitai) dep kórsetken deu oryndy.

Sonau VIII ghasyrdan bastap músylmandyqqa ótken, sony HI ghasyrdyng basynda Islam dinin qabyldaghan qazaq elin jәne músylman qazaq handary biylegen memleketin HII ghasyrdyng basynda kәpir týrkiler basyp aldy. Ol kәpirler de qazaq ekenin angharamyz derekterden. Olardyng qazirgi Mangholiya aimaghynan kelgen dinsiz qazaqtar ekenin Ibn әl Asir anyq jazady. Sol oqighalardy oqy ketsek: «V 522 (1128) g., Krivoy, a eto Kur-han as-Siniy, dostig granis Kashgara s bolishim chislom, kakoe znaet toliko Allah. Protiv nego voorujilsya vladeteli Kashgara. On sobral svoy voyska y vyshel k nemu. Ony vstretilisi, srazilisi, y Krivoy Gurhan, byl razbiyt, y mnogo ego storonnikov bylo ubito. Zatem on umer, y ego mesto zanyal Gurhan. «Ku» – na hitayskom yazyke — prozviyshe velichayshego iz ih sarey, a «han» – prozviyshe turkskih sarey, tak chto eto znachiyt: «velichayshiy iz sarey». On byl maniyheem. Kogda on vyshel iz Sina v Turkestan, k nemu prisoedinilisi turki- hitaiy. Ony prejde nego vyshly iz Sina ... y otpravilisi v Balasagun... Tak u nih dolgo prodoljalosi, i, kogda vyshel Gurhan, ony takje prisoedinilisi k nemu, ih polojenie vozvelichilosi, a polchiyshe udvoilosi. Ony zavladely stranoy Turkestan... Kajdyy iz sarey, kto podchinilsya iym, prikreplyal na svoey grudy podobie serebryanoy doshechki: takov znak togo, kto im podchinyaetsya».

Jogharyda Manjur jurjenderding HII ghasyrdyng (1115-1234 j.j) basynda Szini imperiyasyn ornatqanyn aittyq. Kur han As Siniy sol manjýr imperiyasy biyleushisi, múndaghy «As» sózi Asylúya dinastiyasyn bildiredi. Al «Siyn» dúrysynda «Shyn» dedik. «Kur» degen hitay tilinde «asa úly» degen maghyna beretinin aitady. Jogharyda «hitay» atauy dúrysynda «hazaq» ekenin kórsettik. «Kur» – «Kuz», dәlirek aitsaq «Qúz» degen qazaqy atau. Qazaq tilinde asa biyik shyng – «qúz» dep atalady. Sonda «Kur han as-Siniy» degen «Qúz han As Shyn» bolyp shyghady. Arabsha jazyluynda «Kur» men «Kuz» aiyrmasy «z» ýstindegi noqatta ghana: قوز – qúz, قور – qur. Osy qysqasha ataudyng ózi týrki-hitaiy degender qazaq ekenin keremet dәleldep túr, olardy deni sau adam qidan dey almas.

Resey ghalymdary qazaq sózderin zerttemegen, bilmegen degenge senbeymin. Olar qazaqtyng erteden bar halyq ekenin shamalary kelgenshe jasyrumen bolghan jәne әli de sol sayasatty jalghastyruda. Alayda, ony týsiner qazaq tarihshysy kórinbeydi. Szini imperiyasy atauy qytaysha búrmalanghan «Shyn» degenimiz oryndy. Shynghyshan әuleti men Manjur jurjenderi ertede Jurjan (jujan) qaghanatyn biylegen Shiyvey úrpaqtary ekenin, «manjýr» - manghy taypasy men jýrjan toby ataularynan qalyptasqanyn aityp óttik. Al Ibn әl Asir HIII ghasyrda olardy qazaq (hitai) deydi. Demek, Manjur jurjandary HII ghasyrda ózderin qazaq halqynan dep tanyghan. Qúz han Shyng (Szini) imperiyasy biyleushisi, yaghniy, manghy (manjur) qazaghy. Ibn әl Asir ony «manhiy» dep kórsetken, osy sóz «maniyheiy» dep orysshalanghan tәrizdi. Arapsha jazyluy: مانحى - manhiy. Reseyding missionerlik sayasaty týrkilerdi shohyndyrugha barynsha tyrysty, Ýiqyr qaghanaty zamanynan Mangholiyadaghy key týrkilik taypalar maniyhey-hristiyan bolghan degen jalghan tújyrym ornyqtyrdy. Anyghynda solay bolghanyn dәleldeytin naqty birde dәlel joq. «Naymandar maniyhey-hristiyan bolghan» degen ótirikteri qazaqty shohyndyrugha qoldanghan ailalarynyng biri.

Keshegi HVII ghasyrda Qazaq handyghyn jaulaugha jiberilgen Sin imperiyasynyn Manjur qolbasshysy: «Búl bizge tuys halyq eken» dep basyp aludan bas tartqanyn qazirgi Qytay qazaqtary aityp jýr (búl shynymen bolghan oqigha dep bilemin). «Qúz han As Shyn» lauazym-esimindegi «As Shyn» atauy «ShynAsHan» (Shynghyshan) esiminde de bary beker emes. Qúz hannnyn ózine baghynghan patshalardyng keudelerine kýmis taqtasha taghu dәstýrin Shynghyshan da ústanghany belgili fakt. Yaghniy, Qúz han – Asylúyanyng Shiybórash dinastiyasynan, al ol jaulap alghan músylman Qazaq handyghyn Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasy biylep kelgenin jogharyda dәleldedik. Áuelde 1128 jyly Qashqar aimaghyna barghan Qúz han jeniliske úshyraghan eken. Ol ólgen song ornyn basqan kelesi Qúz hannyng joryghy aitylyp otyr osy derekterde. Tarbaghataydan HI ghasyrda kelip, Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyna ornyqqan dinsiz qazaqtar da (qypshaq taypasy) Qúz han As-Shyng әskerine qosylyp, músylman Qazaq handyghyn jaulaugha at salysypty. Ibn әl Asir «sany asa kóp» dep kórsetken qypshaq taypasynyng ýlken toby sol HII ghasyrda Torghay dalasyna ornyqqan dep tújyrymdaghanymyz jón. Talasaghyn aimaghyna (Balasaghun) HI ghasyrda kelip ornyqqan dinsiz «hitaiy» men Qúz han eli (turkiy-hitaiy) bir halyq, olar qazaq halqynyng Shyng aimaghyndaghy (Siyn) músylman emes bóligi. Qúz han әskerine músylman qazaqtardyng (turky karlukiy) qosylyp ketui de sózimizge kuә (Shynghyshan biyliginde músylman qazaq eli birden moyyndaghan, qazaq halqy Asylúya dinastiyasynyng jeniske jetip biylik alghan kez kelgen hanyna sózsiz baghynu dәstýrin ústanghan (hannyng qay dinde ekenine qaramaghan)).

Endi Ibn әl Asirding ary qaray ne jazghanyn qarayyq: «Zatem ony otpravilisi k strane Maverannahr. Ony srazilisi, y hakan Mahmud ibn Muhammad byl razbit y vernulsya v Samarkand. Hakan Mahmud poslal k sultanu Sandjaru, prosya u nego podderjkiy... Mahmud ibn Muhammad-han pojalovalsya emu na turkov-karlukov, y Sandjar napal na niyh. Te priybegly pod zashitu Gurhana y teh iz nevernyh, kto s niym. Sandjar ostanovilsya v Samarkande. Gurhan napisal emu pisimo, kotoroe zakluchalo hodataystvo za turkov-karlukov y trebovanie prostiti iyh.... Ony srazilisi 5 safara 536 g. (1141 g.). Turkiy-karluki, kotorye bejaly ot sultana Sandjara, byly silineyshimy iz ludey v boy. Sultan Sandjar ushel razbitym... Gosudarstvo hitaev y turkov-nevernyh utverdilosi v Maverannahre. Gurhan projil do radjaba 537 g (1143 g), v kotorom on umer. Posle nego sarstvovala odna iz ego docherey, no ee period byl nedolgiym, tak kak ona umerla. Posle nee sarstvovala ee mati, jena Gurhana, iy ego syn Muhammad... V etom godu, zu-l-hidjje (1156 g) turkiy-karluky ubily Tamgadj-hana v Maverannahre y obvinily ego v durnyh postupkah, «y otnesliy ego po rodoslovii k hudym vesham». Han hanov as-Siniy, sari hitaev, poruchil upravlenie Samarkandom y Buharoy ilihanu Djagry-hanu, synu Hasan-tegina, y sdelal ego sborshikom podatey u niyh. On iz sarskogo roda drevnego proishojdeniya y projival v Samarkande, rukovodya tam ego delami. V nastoyashee je vremya sari hitaev poslal emu vyseliti karlukskih turkov iz oblastey Buhary y Samarkanda v Kashgar, chtoby oniy perestaly nositi orujiye y zanyalisi zemledeliyem y drugimy delami. Djagry-han otdal im prikazanie ob etom, no ony otkazalisi... Turkiy-karluky zametily eto toliko togda, kogda Djagry-han vnezapno nastig ih so svoimy otryadamy y voyskamy y obratil protiv nih mech. Ony bejaly y rasseyalisi, mnogih iz nih perebily y ograbili. Odna chasti iz nih ukrylasi v yamah y zaroslyah, no zatem soratniky Djagry-hana ih poymaly iy istrebily do poslednego».

Qúz han As-Shyn qazirgi Qazaqstan aumaghynan son, Orta Aziyany tolyq jaulap alypty (tek qazirgi Týrkimenstan aumaghy Tórgi Asyljik (turky seldjuk) dinastiyasynan bolghan Sanjar súltan biyliginde qalghan). Sanjar súltan óz dinastiyasynan bolghan músylman qazaq handaryn qoldaghan, yaghny kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziyany biylep kelgen Shattyq Qazaq han úrpaqtaryna kómektesken. Alayda, sol handardyng әskerleri – músylman qazaqtar («karluk» qazaq ekenin kórsettik) Qúz han jaghyna shyqqan. Demek, karluk-qazaqtar men hitay-qazaqtar bir últ bolghandyqtan, tez til tabysqan. Osy derekting ózi oryssha audarmadaghy«karluk», «hitay» degender shynynda qazaqtar ekenin anyq anghartady (Osy eki ataudyng arapsha jazylularyn ózbek, qyrghyz nemese úighyr ataularymen baylanystyru esh mýmkin emes, al «qazaq» atauymen úqsas jazylatyny dausyz). Sonymen kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziya aimaghy Shyng (Szini) imperiyasy qúramyna engen. Ol imperiya qúramynda kәzirgi Manjuriya, Mangholiya (ishki Mangholiyamen qosa), Shynjan aimaqtary jәne Soltýstik Qytay bolghany belgili. Ár aimaqtyng óz hany bolghanyn, olardyng barlyghyn Qúz han As Shyng taghayyndaghanyn kóremiz (federasiyalyq imperiya bolghan). Osy shyndyq, As Shyng degen alyp imperiya Shynghyshangha deyinde bolghanyn, al Shynghyshan sol imperiyany qalpyna keltirip úlghaytqan túlgha ekenin kórsetedi. Onyng Temirshyng degen óz esimin Shynashan (Shynghyshan) dep ózgertui, ózine deyingi imperiya biyleushisi lauazymy Qúz han As Shyng boluymen tyghyz baylanysty degen jón.

Maurenahr biyleushisi (Búhara men Samarhand) Tamhadj handy músylman qazaqtar (karluk) óltirip, onyng dinastiyasyn jazghyryp-jamandaghany jazylghan tarihy qújatta. Qúz han onyng ornyna qoyghan adam da ejelgi handar dinastiyasynan eken (tórgi asúyashy). Qazaqta «Hannyng basyn han alar» degen tәmsil erteden bar, qarapayym qazaqtyng han túqymyn óltiruge qúqy bolmaghan. Ony istegen adam ýrim-bútaghymen óltirilgen, tipti ruyn qyryp salatyn bolghan. Ol adam Qúz han dinastiyasyna (shiybórash) baqtalas dinastiyadan (tórgi asúyashy) bolghandyqtan óltirgender jazalanbaghanyn, alayda olargha qaru ústaugha tyiym salynyp, Qashqar aimaghyna jer audarugha búiryq berilgenin kóremiz. Oghan kónbegendikten olardy týgeldey qyryp salghany bayandalghan (jauy bolsa da han túqymyn óltiru jazasyz qalmaytyny ózgege sabaq bolsyn degeni). Osylaysha músylman qazaq eline, músylman qazaq handary biylegen qazirgi Qazaqstan men Ózbekstan aumaqtaryna dinsiz qazaqtar ie bolghanyn Ibn әl Asir qamtidy. Qúz han ólgen song ornyna qyzy, sodan keyin әieli, sodan keyin Múhammed esimdi úly otyrypty. Múhammed esimi onyng músylman ekenin aighaqtaydy. Demek, kóp úzamay qalyng músylman qazaqtyng yqpalymen jana kelgen dinsiz qazaqtar da músylmandyqty qabylday bastaghan. Qúz hannyng әskeri negizinen qonyrat taypasy ekeni, odan basqa manghy, arghyn, kerey, uaq, barlas taypalary da bolghany bayqalady. Balqashtyng soltýstiginen bastap Qaraqalpaqstangha deyingi aimaqtarda kezdesetin «Qonyrat» atauly jerler sol zamannan qaluy mýmkin. Ózbek, qaraqalpaq, qyrghyz últtaryndaghy jәne ontýstik qazaqtary qúramyndaghy qonyrat, qypshaq, arghyn, kerey, uaq rulary sol Qúz han joryghy zamanynda kelgender dep bilemiz. Kәzirgi Mankent degen eldi meken atauy sol zamanda kelgen manghy rularynan qalghan estelik bolar.

Al Sanjar súltannyng jeniliske úshyrauy qazirgi Týrkimenstan aimaghyn biylegen Týrki Seldjuk (tórgi asúyashy) dinastiyasy ornyna Horezmshah dinastiyasy keluine yqpal etti. Ibn әl Asir derekterinde Horezmshahtyng arghy atasy Týrki Seldjuk súltanynyng qúly bolghany, keyin onyng bir úrpaghy Horezm qalasynyng basshysy bolyp taghayyndalyp kýsheygeni, sosyn Qúz hanmen soghysta әlsiregen Týrki Seldjukterden qazirgi Týrkimenstan aumaghy biyligin tartyp alghany jazylghan (Týrki Seldjukter óz biyligin qazirgi Týrkiya men Zakavkaziede jalghastyrghan).

Odan keyingi oqighalar bylay órbiydi: «V etom godu (1207g) Ala ad-Din Muhammad, syn horezmshaha, perepravilsya za reku Djeyhun dlya voyny s hitayami. Prichina etogo v tom, chto hitaiy uje davno jily v strane Turkestan y v Maverannahre y tyajelo popiraly ih narody. U nih v kajdom gorode namestniyk, kotoryy dostavlyaet im denigiy, a ony projivait v kibitkah po svoemu obychai... Kogda horasanskie dela utverdilisi v polizu horezmshaha Muhammada, on perepravilsya za reku Djeyhun.... Ony y hitay soshlisi drug s drugom v 606 (1209-10) g. Mejdu nimy proizoshly bitvy, podobnyh kotorym po siyle y stoykosty ne bylo, y hitay poterpeliy strashnoe porajeniye... Zatem horezmshah napravilsya v stranu Maverannahr y zanyal v ney kajdyy gorod y kajdyy kray vploti do Uzgenda y postavil v nih svoih namestnikov. Kogda horezmshah sdelal s hitayamy to, o chem my rasskazali, uselevshie iz nih ushliy k svoemu saru, kotoryy v voyne ne uchastvoval, y sobralisi u nego... Bolishoe plemya tatar v drevnosty vyshlo iz svoey strany u granis Sina y poselilosi v tylu strany Turkestan. Mejdu nimy y hitayamy byla vrajda y voyny. Kogda ony uslyhaly o tom, chto sdelal horezmshah s hitayami, ony napaly na nih so svoim sarem Kushlu-hanom. Hitayskiy sari, uviydev eto, poslal k horezmshahu, govorya emu: «Chto kasaetsya togo, chto ty zahvatyval nashu stranu y izbival nashih ludey, to etomu — prosheniye. No k nam priyshel vrag, kotoromu my ne mojem protivostoyati. Vedi esly ony pobedyat nas y zavladeyt nami, nikto ne otrazit ih ot tebya. Polezno, esly ty otpravishisya k nam so svoimy voyskamy y pomojeshi nam voevati s nimi. A my klyanemsya tebe, chto, kogda pobedim iyh, ne stanem osparivati togo, chto ty zahvatil v strane, y udovletvorimsya tem, chto v nashih rukah». Y Kushlu- han, sari tatar, poslal k nemu, govorya: «Te hitay tvoy vragi, vragy tvoih otsov y nashy vragiy. Pomogy nam protiv niyh, y my klyanemsya, chto, kogda odoleem iyh, ne priblizimsya k tvoey strane y udovletvorimsya temy mestami, v kotoryh selilisi oniy». On otvetil kajdomu iz niyh: «Ya s toboiy y pomoshnik tebe protiv tvoego sopernika» — y vystupil so svoimy voyskami, tak chto stal lagerem poblizosty ot togo mesta, gde ony vystroilisi drug protiv druga, no prisoedinilsya k niym, chtoby ne dati ponyati, s kem iz nih on zaodno, y kajdyy lageri dumal, chto on vmeste s niym. Mejdu hitayamy y tataramy proizoshla bitva, y hitay poterpely velikoe porajeniye. Togda horezmshah napal y prinyalsya ubivati, brati v plen y grabiti y nikomu iz nih ne ostavlyal vozmojnosty spastisi. Uselel lishi neznachiytelinyy otryad vmeste s ih sarem, a odnoy iz turkskih okraiyn, v odnom meste, kotoroe okrujaiyt gory y puti k kotoromu toliko s odnoy storony, v nem ony y ukrepiliysi. A odin ih otryad pristal k horezmshahu y poshel s ego voyskom. Horezmshah poslal k Kushlu-hanu, saru tatar, izveshaya ego, chto yavilsya k nemu na pomoshi y esly by ne on, tot ne odolel by hitaev. Y Kushlu-han nekotoroe vremya priznaval eto. Zatem on poslal k nemu trebovanie o razdele strany hitaev, govorya emu: «Poskoliku my obedinilisi, chtoby pogubiti iyh, nam sleduet podeliti ih stranu». Tot skazal: «U menya dlya tebya net nichego, krome mecha, a vy hrabrostiu ne siliney hitaev y ne slavney sarstvom, budi dovolen y pomalkivay, inache ya otpravlusi k tebe y postuplu s toboy pohuje, chem postupil s hitayamiy». On snaryadilsya y nachal peredvigatisya, poka ne stal lagerem poblizosty ot niyh, y horezmshah ponyal, chto net u nego sily protivostoyati tomu, y stal uklonyatisya ot nego. No kogda tot peredvigalsya v kakoe-nibudi mesto, horezmshah ustremlyalsya na ego narod y obozy y grabil iyh. Y kogda on slyshal, chto kakoe-nibudi plemya snyalosi so svoego stoybisha, on napravlyalsya k nemu y napadal na niyh. Kushlu-han poslal skazati emu: «Tak ne delaiyt sari, tak delait razboynikiy. Esly ty sultan, kak govorishi, nam sleduet vstretitisya: ily ty razobieshi menya y zavladeeshi stranoy, kotoraya v moih rukah, ily ya sdelay eto s toboy». No horezmshah byl s nim grub y ne otvetil na to, chego tot dobivalsya, odnako prikazal jiytelyam Shasha, Fergany, Isfidjaba, Kasana y drugih gorodov vokrug niyh — bolee zdorovyh y bolee prosvetayshih v etom miyre ne bylo — vyselitisya iz nih y prisoedinitisya k musulimanskim oblastyam; zatem on ih vse razrushil iz straha, chto tatary zavladeit imiy... Potom na Kushlu-hana, pervyh tatar, obrushilosi nashestvie drugih tatar, kotorye opustoshily mir y sari kotoryh — Chingishan Temuchiyn. Ony otvlekly Kushlu-hana ot horezmshaha, tot poluchil peredyshku y perepravilsya za reku v Horasan».

Qúz han jaulap alghannan keyin Orta Aziyany dinsiz qazaqtar biylep-tóstegen, yaghni, qazaq dalasyn solar biylegeni, sondyqtan qazaq músylmandyghyna shirik amaldar aralasqany týsinikti (talgha shýberek baylap siynu, tәuip-baqsygha jýginu, molagha týnep bala súrau tәrizdi músylmangha tәn emes shirik amaldar). Orta Aziyanyng әr qalasyna biyleushi bolyp taghayyndalghan qazaq handary qalada senimdi salyq jinaytyn adamyn qaldyryp, ózi sol qala manyndaghy kiyiz ýide ómir sýrgeni hattalypty. Qúz han zamanynan 60 jyldan keyin, HIII ghasyrdyng basynda (1209j-1210j) Horezmshah pen qazaq (hitai) әskeri Orta Aziyada soghysyp, Horezmshah jeniske jetedi. Soghysqa Qúz han qatyspaghany kórsetilgen, shamasy ol imperiya ortalyghy kәzirgi Manjuriyada nemese Soltýstik Qytayda otyrghan boluy mýmkin. Horezmshah Uzgend qalasyna deyingi aimaqty óz iyeligine engizedi. Qúz han әskerining Horezmshahtan jenilgenin estigen tatar biyleushisi Kushly han Shyng imperiyasyna (Szini) shabuyl jasaydy (shamasy 1212 jyl bolar).

Jogharyda qazirgi Qytaydyng batys-soltýstiginde (Mangholiyagha kórshi aimaq) H-HI ghasyrlarda tatarlardyng Asúya (Sya) degen quatty memleketi bolghanyn, ony joyghan Manjur jýrjen qazaqtary (Szini memleketi) ekenin, yaghny Qúz han ekenin, jenilgen tatarlar HI ghasyrda Tarbaghatay tauyna ornyghyp, ondaghy dinsiz qazaqtardy (qypshaq eli) músylman Qazaq handyghyna ketuge mәjbýr etkenin aittyq. Al qazirgi Mangholiya Qúz han As Shyng imperiyasy (Szini) qúramynda sanalghan, onda biylikte Bórijiging ruy otyrdy, yaghni, shiyvey-shiybórash Shynghyshannyng ata-babalary biylegen jәne onyng әkesi men tatar hanynyng jaulyghy da belgili. Shynghyshan tarihynda nayman men merkit taypalary tatarlarmen odaqtas ekeni, Kushly han nayman biyleushisi dep kórsetiletini belgili, al nayman erteden Tarbaghatayda otyrghan qazaq taypasy. Osy derekter, memleketi (Sya-Asúya) joyylghan tatarlardyng  XI ghasyrda Tarbaghatay tauyna baryp ornyqqanyn kórsetedi. Ibn әl Asirdin: «Tatarlardyng ýlken bóligi ertede Sina eline kórshi jatqan óz elin tastap, Týrkistan júrtynyng tu syrtyna ornyqqan bolatyn» degen deregi bizding tújyrymnyng dúrystyghyn bayqatady. Manjýr qazaq hany As Shyng (As-Siyn) tatarlargha qarsy Horezmshahtan kómek súrapty, Tatar hany da Horezmshahty óz jaqtasy etuge úmtylghan. Onyn: «Ol qazaqtar (hitai) sening ata-babannyng jauy jәne bizding de jauymyz» degen sózderi Horezmshah pen tatar hanynyng Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasynan ekenin anghartady. Al Qúz han әuleti jujandyq Asylúya Shiyvey-shiybórash dinastiyasynanekenin aityp óttik (Shynghyshanda sol dinastiyadan). Horezmshah әuletining әuelden Týrki Seldjuk (tórgi asúyashy) dinastiyasy qamqorlyghynda bolghany, keyin solardyng ornyn basyp biylik alghany da sony rastay týsedi. Mine, euraziyalyq barsha halyqtardyng tarihy osy Asylúyalyq eki dinastiyanyng ózara baqtalastyghymen tyghyz baylanysta órbigen. Horezmshah qulyq jasap qazaq pen tatardyng qaysysy jenerin kýtken, sosyn jenilgen qazaq әskerin talqandaugha at salysypty. Osylaysha Horezmshah pen tatar hany әskerleri Qazaq hany әskerin tolyq joyyp, qazaq elin basyp alghan. Shyng (Szini) imperiyasy kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziyadan airylyp әlsiredi, ol tek Manjuriya men Soltýstik Qytayda ghana saqtalyp qalghangha úqsaydy (1234 jylgha deyin). Al kәzirgi Mangholiyadaghy shiyvey-shiybórash hany Shynghyshannyng kýsheygenin, óz aimaghyna týrki ashinalyq Tatar hanyn jolatpaghanyn kóremiz. Kóp úzamay onyng shiyvey-shiybórashtyq Qúz han ýshin Tatar hanynan ese qaytarghanyn, Qúz han As Shyng ornatqan alyp imperiyany qalpyna keltirgenin, tipti onyng qúramyna býkil Qytaydy jәne Tayau Shyghys pen Shyghys Evropanyng kóp aimaghynda kirgizgenin barsha әlem kóretin bolady.

Tatar hany әskeri tatar taypasy ekeni týsinikti, olardyng әskerinde qazaqtyng nayman, merki (merkit), tama, jaghalbayly rularyda bolghan tәrizdi. Kәzirgi dulat taypasyna kirme sanalatyn besterek ruy «tatar» depte tanylady, olar sol kelgen tatarlar úrpaghy bolar. Al tama men jaghalbayly taypalary batys aimaqta otyrghany belgili, olardyng ontýstikte Sarysuda otyrghandary Tatar hany әskerimen sol zamanda shyghystan kelgender boluy mýmkin. Kәzirgi qyrghyz, qaraqalpaq, ózbekterdegi naymandar sol zamanda Orta Aziyagha ornyqqandardyng úrpaqtary ekeni týsinikti. Al Merki qalasy sol kelgen merki (merkit) taypasynan qalghan belgi bolar.

Tatar hany Horezmshahqa qazaq elin ózara bólisip alugha úsynys jasaghany, Horezmshah oghan kelispey tatar hanymen soghysugha bel baylaghany qamtylghan jazbada. Alayda, oghan shamasy kelmeytinin týsingen Horezmshah ashyq soghysqa barmaghan, ol tatarlardyng tu syrtynan shabuyldap, әlsiretumen bolghan. Sol sebepten tatar hany ony «Han emes, qaraqshy ekensin, handar olay jasamaydy» dep jazghyrghanyn kóremiz. Tashkent (Shash), Shymkent (Isfidjab), Taraz, Qúlan, Talasaghyn (Balasaghun) tәrizdi kóptegen qalalardy talqandap qiratqan Horezmshah ekenin Ibn әl Asir kórsetedi. Uaqyt óte kele Tatar hanyna Shyng (Siyn) elinen shyqqan, yaghni, qazirgi Mangholiyadan Shynghyshan shabuyldaghany aitylghan. Yaghni, Asylúyalyq eki dinastiyanyng (shiyvey-shiybórash pen týrki ashina) ózara baqtalastyghy ary qaray jalghasady. Tatar hany basymen qayghy bolyp jatqanyn paydalanghan Horezmshah az uaqytqa tynyshtyq tapqan. Kelesi maqalamyz sol Shyghyshan men Horezmshah arasyndaghy oqighalar jayynda bolady.

Osy jerde aita keterligi, Ibn әl Asirding VII ghasyrdan bastap HIII ghasyrdyng ortasyna deyingi (óz uaqytyna deyingi) músylman elderindegi eleuli oqighalardyng barlyghyn týgel qamtugha tyrysqany jәne onyng derekteri senimdi ekeni әlem ghalymdary tarapynan moyyndalghan. Ol osy enbegine sol zamandaghy barshagha belgili arab-parsy jazbalary derekterin qoldanghan, bir oqigha jayly qarama-qayshy derek bolsa, ekeuin qatar kórsetken. Ibn әl Asir HIII ghasyrda ómir sýrdi. Demek, onyng Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men  Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasyn bilmeui mýmkin emes. Alayda, tarihshynyng enbekterinde olar jayynda bir auyz sóz aitylmaghan, olarda bar derekterge úqsas mәlimetter keltirilmegen. Kerisinshe, sol ýsh jazbada jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresinde» joq – qazaq halqynyn sonau Mangholiyadan Orta Aziyagha deyin jayylghan alyp halyq ekenin kórsetedi. Osy faktining ózi Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasy jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresi» degenderqazaqtyng shyn tarihyn jasyru ýshin dayyndalghan Resey ghalymdarynyn jalghan dýniyeleri ekenin anyq dәleldeydi.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz