Memleket jәne qogham qayratkeri, sayasatker, diplomant últ janashyry qazaq diplomatiyasynyng Tәuelsizdik kezenindegi kósh basyndaghy túlghasy Bolathan Tayjan kóz tiri bolghanda 8 nauryz kýni 70 jasqa tolar edi.

Jaqsynyng ózi ólse de, sózi ólmeydi. Isi ólmeydi. Bolathan Tayjannyng memleket pen últ mýddesin janyn sala qorghaghan enbegi el esinde. Onyng aitqan sózderi әli kýnge manyzyn joyghan joq. Bolathan Tayjannyng tughan kýnine oray ol kisining atyndaghy qor saytynda saqtalghan súhbatyn berip otyrmyz.

«Abay-aqparat»

- Qalay oilaysyz, bəlkim, bizge Últtyq iydeya qajet shyghar?

- Óte qajet.

- Onda qanday boluy kerek?

Memleket jәne qogham qayratkeri, sayasatker, diplomant últ janashyry qazaq diplomatiyasynyng Tәuelsizdik kezenindegi kósh basyndaghy túlghasy Bolathan Tayjan kóz tiri bolghanda 8 nauryz kýni 70 jasqa tolar edi.

Jaqsynyng ózi ólse de, sózi ólmeydi. Isi ólmeydi. Bolathan Tayjannyng memleket pen últ mýddesin janyn sala qorghaghan enbegi el esinde. Onyng aitqan sózderi әli kýnge manyzyn joyghan joq. Bolathan Tayjannyng tughan kýnine oray ol kisining atyndaghy qor saytynda saqtalghan súhbatyn berip otyrmyz.

«Abay-aqparat»

- Qalay oilaysyz, bəlkim, bizge Últtyq iydeya qajet shyghar?

- Óte qajet.

- Onda qanday boluy kerek?

- Qyskartyp aitsam, qazaqtargha da, qazaq emesterge de ortaq Últtyq iydeya - Qazaqstanda jan-jaqty damyghan Qazaq memleketin qúru. Óitkeni, kez-kelgen memlekette kay halyqtyng jergilikti tarihy haqy bar - sol memleket sol halyqtyng memleketi. Búl jerde qaytalap aitamyn, basqa últ ókilderi túrmasyn degen əngime joq. Biraq Qazaqstan qazaqtar memleketi degen úghym boluy tiyis. Əytpese, búl - memleket emes, jəy ghana jan-jaqtan jinalyp jatqan adamdardyng territoriyasy. Sondyqtan da, memlekettik tildi barlyghy bilui qajet degen qadamdy jasay almay otyrmyz. Óitkeni, bastapqy qazyq joq. Biz: "Búl - Qazaq memleketi. Sondyqtan, qazaq tilin biluleriniz shart", - dep aitugha tiyispiz. Alghashqy sóilemdi aita almaghandyqtan, ekinshisine auzymyz barmaydy. BAQ memlekettik tilde 50% habar taratuy qajet deymiz. Al orys tildi telearnalar bizdi mazaq qylyp, qazaqsha habarlardy týnge qoyyp otyr. Mektepterde qazaq tilin oqytu mýldem dúrys jolgha qoyylmaghan. Óitkeni, olarda "búl Qazaq memleketi" degen sezim joq.

Byltyr men Malayziyadan keter aldynda onda ýlken bir məsele talqylanyp jatty. Búl - qytay, ýndi mektepterinde malay oiyndaryn oinauy tiyis degen əngime. Oghan qosa oqushylardyng kiyimderi de malaysha boluy kerek desedi. Olar endi osy negizde birlestirudi kózdep otyr.

Mysaly, kenes zamanynda qay últtyng ókili bolsang da, oryssha sóileuin, Pushkindi jatqa biluin, Tolstoy men Dostoevskiydi oquyn, óz últtyq kompozitorlaryndy bilmeseng de, Chaykovskiydi pir sanaugha mindetti edin. Əskery komiytetterde birde-bir orys emes qolbasshynyng sureti ilingen joq. Tipten Qazaqstannyng ózinde qazaq tili sabaghynyng ornyna deneshynyqtyru, qorany tazalau, əynekti sýrtu ədet bolatyn. Orys imperiyasy kezinde barlyghymyzdy orys ədebiyeti men mədeniyeti biriktirdi. Birlik iydeyasy últtyq mədeniyet, ədet-ghúryp, ómir sýru saltynan tuyndaydy. Búryn orystarmen otyrghanda mindetti týrde araq iship, stakan soghystyru qajet edi. Qazir qúdaygha shýkir, qazaq dastarhandarynda araq-sharapsyz kónildi otyrystargha kuə bolyp jýrmin.

Juyrda Dushanbege baryp keldim. Sol jerde alys, jaqyn shet elderden kelgen ókilder bas qosty. Sonda təjikter - akademikter, jazushylar, jurnalister - barlyghy orys tilin emin-erkin bile otyryp, tek qana təjikshe sóiledi. Sózderi aghylshyn tiline tərjimalanyp otyrdy.

Jiyn kezinde nemis elshiligining bir qyzmetkerimen tanystym. Ol orys tilin mýldem bilmeydi eken. Men tanyrqap: "Qalay siz orys tilin bilmey múnda keldiniz?" dep súradym. Ol mening tandanghan saualyma tang qalyp jauap berdi: "Nege Təjikstanda orys tilin biluim qajet? Men múnda təjik jəne aghylshyn tilin bilip keldim". Siz osynday jaghdaydy bizde elestete alasyz ba?

- Əriyne, joq. Mysaly, mening AQSh elshisine qazaqsha joldaghan saualdarymdy elshilikting baspasóz qyzmetining ótinishimen qaytaryp alyp, orys tiline audaryp qayta jiberuge məjbýr bolghanym bar...

- Bizding "Jas túlpar" úiymyn qúrghan kezdegi oi-maqsatymyz, ókinishke oray, əli oryndalmay otyr. Men "Jas túlparda" istemes búryn shet elderde júmys istep, bóten elderdi kórip kelgenmin. Sonda men elimning basqa eldermen terezesi teng boluyn barynsha ansadym. Soghan əli jete almay otyrmyz. Soghan jetuge uaqyt ta jetkilikti boldy. Ózbekter, əzerbayjandar, týrkmender, təjikter búl jaghynan bizden əldeqayda kósh ilgeri.

Bizde kópshilik "oybay, olarda osynsha orys joq" dep demografiyalyq məseleni algha tartady. Biraq jergilikti halyqtyng sany az bola túra, sol elde túrghan basqa últ ókilderi sol últtyng tilinde sóileytin mysal kóp. Aytalyq, Arab Emiratyndaghy arabtar sany arab emesterden 6-7 ese kem. Biraq olardyng qoyghan sharty - eger Arab Emiratyna kelip, túryp, júmys isteymin desen, arabsha sóile.

- Búl məseleni sheshu ýshin eldegi qazaqtar sanyn arttyru qajet degen pikirler aitylyp jýr...

- Əriyne, eger qazaqtar 80-90%-dy qúrasa, onda sózsiz jenilirek bolar edi. Biraq onda elimizden ketuge yntaly qazaq emesterdi ústamau qajet. Biz kerisinshe: "Olar ketse, aram qatamyz" dep jylap-syqtaymyz. Biz 10 million halyq bolyp ta túra alamyz. Halqy 3-5 million damyghan elder bar. Mysaly, Daniya. Keybireuler jerimiz ýlken, sondyqtan halyq sany da kóp boluy qajet deydi. Al bizden jeri əldeqayda ýlken Kanada, Avstraliya halyqtarynyng sany bizden artyq emes. Eger osy túrghydan kelsek, Reseyge kem degende 150 million qytaydy aparu qajet bolady. Biraq olar "jerimiz ýlken, halqymyz az" dep otyrghan joq.

- Al jazu-syzuymyzdy ózgertu qajettigi jayly bastamaga pikiriniz qanday?

- Qazir týrki tildes elderding 120 million halqy latyn jazuyn paydalanady. Bizding de osy jazu týrine kóshkenimizdi qúptar edim. Məselen, shet elderdegi qandastarmyzdy eskersek, jalpy qazaqtardyng ýshten biri kirillisany bilmeydi. Al latyn jazuyna auysu olardyng elimizge jyldam sinisuine mýmkindik berer edi.

- Degenmen, búl býgingi kýnge deyingi orasan zor mədeniy-ədeby múramen qosh aitysu emes pe?

- Kerisinshe gumanitarlyk salada kenes dəuirin madaqtap, dəriptep, ózimizding últtyq mədeniyetimiz ben tarihymyzdy múqatyp, kemsitetin ədebiyetter kirillisa jazuymen jazyldy. Sondyqtan, basqa jazugha kóshu biz ýshin ruhany tazaru bolar edi.

«boketaizhan.kz» Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng sayty