Islam-Ghaly Ýrkimbayúly

Qazaqstan Jazushylar jәne Jurnalister odaghynyng mýshesi, aqyn, Respublikalyq  «Jiger» festivalining laureaty.

«Egiz qalam» - 1992 j,, «Bir qúsym bar...» - 2008 j., «Uaqyt órnekteri» - 2008 j., «Iltipat» - 2011 j., «Oytolghaq» - 2012 j., «Dala jyry» - 2014 j. «Altyn kezdik» - 2016 j, «Syr sandyq»- 2017 j, atty jyr jinaqtary jaryq kórgen.

...Aghardy shashym san qúlash,

Oraugha jeter me qayghymdy.

            Elibay (701-762 j.j.)

Salqam dala tósinde alay-dýley shang úshqan,

San taghdyrlar ajyrap,

san taghdyrlar tabysqan.

Dala perzentterining danalyghyn moyyndap,

San ghúlama oilaryn ortagha sap jarysqan.

 

Haq Taghala o basta tegin Saq qyp jaratyp,

Dúshpandary jýrse de

«Ghún» degen sóz taratyp,

Úly Dala úldaryn óltirse de san atyp,

Tamyrynan

qazaqtyng shyghady eken qany atyp.

 

Myna jaryq әlemning ashylghanda esigi,

Qúla dala, boz dala bolghan onyng besigi.

Alty emshekti Kók Bóri anasynan sýt emip,

Bólinbegen býgindey Alty Alashtyng esh úly.

 

Alty Alashtyng úldary týbimiz bir Emenbiz,

«Bir tamyrdan nәr alghan bútaqtarmyz»

degenbiz.

Taghdyrlary san qily bolghanymen, qany bir,

Bir jelige baylanghan alty qúlyn, kógenbiz.

 

Danalary Shyghystyng sol kógennen tarady,

Úlylyqtyng basy dep,

Ýmitpen  júrt qarady.

Jusany men ermenin ansap ótken Erlerim,

Biz bilmeytin syrlaryn, armandaryng bar әli.

 

Jat ólkede oilaryn damytqany qanshama,

Jat topyraq oraghan tabyttary qanshama.

Taghdyrlary jatjúrttyq,

tamyry bir bolsa da,

(Qúpiyasyn qúmyghyp izdeuden jan sharshama!)

 

Danalyqtyng bastauy, oiy sergek, qyraghy,

Samúryq bop samghaghan  poeziya  pyraghy.

Alqa biyding balasy, Shu boyynyn  qúraghy,

Elibayday kemenger –

ol da Alashtyng úlany.

 

Libay degen esimin, úlylyghyn tanyp kóp,

Tasqa jazghan jyrynyn

әrbir jolyn qariptep.

Úly Dulat  babanyng toghyzynshy úrpaghyn,

«Perishte aqyn» deydi eken

qytay eli dәriptep...

 

Beybarysqa baghynghan

Mysyrdyng bar  qalasy,

Mamlukter Sardary –

ol da Alashtyng balasy.

Altyn taqta otyryp, ansap ótken ómirden,

«Kóke» degen sózbenen jusan iysin sanasy.

 

«Egiypedting enseli bolghanymsha Súltany,

Armandaghan bolsam dep óz elimning últany».

Kók Bórining sýtining sýieginde iysi bar,

Jýreginde ot bolyp qazaghymnyng túr qany!..

 

Kәri Tarih mýjildi ayarlyqtan jerinip,

Ýzbese de elinin  erteninen Er ýmit.

Jarty Álemdi biylegen

kóregen de, kóbegen,

Shynghys qahan múnghylgha kelip edi telinip...

 

Aty shaban Aqiqat keshteu keldi demesen,

Dala perzentterining erlikteri eresen!

Altyn kezdik qap týbin

jaryp shyghar sәt tudy,

Alty Alashtyng arysyn

Jappar IYem jebesen!

 

...Boz Dalamda bozamyq,

kókten týsken núr  eken,

Áruaqtar núr bolyp kelip-ketip jýr eken.

Ghasyrlardyng qatparly qalqasynan qaraydy –

Úly Babalarymnyng Ruhy asqaq, tiri eken!

 

 

Synalar býgin keldi kýn 

Zarym dep úqqan qara halyqtyng qayghysyn,

Ar – sauyty, túlghasy berik  - qarly shyn.

Jýregi kýnnen, tilegi núrdan jaralghan,

Úly Dalanyng úl-qyzy býgin barmysyn?

 

Barmysyndar! Narmysyndar bauyrlar,

Bayaghy ózen-kólderin, aq bas tauyng bar.

Erkindik aldyq...

Erlerim biraq, qalghyma,

Kýn tughan syndy, nardyng da jýgi auyrlar.

 

Bar Álem bizge tandana moyyn búrghanday,

Syndarly sәtte synalar endi, kim, qanday?

Úly Dalanyn  danqyna qanyq myna júrt,

Úrpaghy bizge synay da qarap túrghanday.

 

Deydi Ruh bizge: ózinmen-ózing egespe,

Aqyl-oyy ozghan ózgelermen tenes te,

Kóterilmeseng qaryshtap Gharysh, beleske,

Úly Dalannyng danqyna syn emes pe!!!

 

Kýnshildik qalsyn, elesi bolyp ótkennin,

Bereke tapty óshpendilik pen kekten kim?

Bar qazaghym – bir qazaq bolyp júmylsaq,

Joq bolmay, dәiim toq bolyp jýrer bóktergin.

 

Óz kósemine búiyrsyn altyn taghymyz,

Ómir – dәriya, kemede birge janymyz.

Álem júrtynyng aldynda qalmay úyatqa,

Bayandy bolghay tәnirim bergen baghymyz!

 

Dala minez

Oy tolghasam jetkeninshe aqylym,

Ózing bolshy syrlasatyn jaqynym.

Osy bizge ne deydi dep bir uaq,

Tyndap kórshi auyldyng da aqynyn.

 

Mingenimiz avtokólik – at emes,

Internetpen sóilesemiz – hat emes,

Týk bilmeydi dep oilama, aghayyn,

Órkeniyet auylgha da jat emes.

 

«Auylbaylau» kóringenmen týrimiz,

Qalamen teng ýiimiz de, kýiimiz.

Sergiyin dep keldiniz be u-shudan,

Mamyrajay auyl mine, jýriniz.

 

Mashinalar ii-qii, qansha adam –

Jýikeniz de shyghar bәlkim, sharshaghan.

Kókterimen, qyratty bókterimen,

Auyl mine , jýreginiz ansaghan.

 

Kógimnen kýn mandayymdy sýiip túr,

Jaz- jaylauym qol sozymda tiyip túr.

Qymyz ben et, qúrt pen maydan alynyz –

Qalanyzda baghasy onyng kýiip túr.

 

Balyq aulap jaghasynda ózennin,

Jýrgendegi baqytty shyn sezer kim.

IYen daladan «sýiem» qalagha barghanda,

Keshiriniz, әzer-әzer tózermin.

 

Meken bolghan bar qazaqqa bir ózi,

Jýreginde kýmbirlegen kýy - ózi.

Jórgeginen iysi singen auyldyn,

Aqynynda dalanyng bar minezi.

 

Orbúlaq turaly tolghau

          Kóginde búlt oinaghan,

Kýni joq nóser shaymaghan.

Qosqolang taudyng qoynauy,

Arqary qúzda oinaghan.

Qozyqandary búltyldap,

Oyyngha eshbir toymaghan.

Kórkimen kózdi túndyryp,

Betkeyi gýlmen jaynaghan.

Qaraqat, arsha ishinen,

Qústary әsem sayraghan.

Qyzylqiyanyng qyrqasyn,

Ýiirli qasqyr jaylaghan.

Asartóbege tu baylap,

Sabyrmen týbin oilaghan.

Ordaly mening mekenim!

Ensegey boyly Er Esim,

Dúshpanyn qoyday aidaghan.

Býgilmesine qoymaghan,

Jýginbesine qoymaghan!

Jelkildep kelip bayraghy,

Jenisin eli toylaghan.

Qasqyr da aman, qoy da aman –

Beyqútshylyq ornaghan.

 

Esim hannyng Jәngiri,

Kýsh-qayraty mol edi.

Qanjosa elin kórgen son,

Jýregi kekke toly edi.

Salqam Jәngir atanghan,

Aytuly batyr sol edi.

Qapyda shapqan jonghardyn,

Qosqolang tauy joly edi.

Jәngir han ózi bastaghan,

Myng qaraly qol edi.

El basyna kýn tuyp,

Etikpenen su keship,

Amaldap qyrgha qazdyrghan,

Oqpana bolghan or edi.

Qyramyn dep qazaqty,

Kórsetem dep azapty,

Batúr hontayshy keledi.

O da bir asqan er edi.

 

Alty alashtyng erleri,

El ýshin basyn qosqan jer.

Qarasay men Aghyntay,

Jiyembet jyrau, Sarbúqa,

Kókserek, Kóten, Jaqsyghúl,

Qompay men Suan Eltindi,

Aybyny jaudan asqan jer.

On mynynan aiyrylyp,

Batúrdy martu basqan jer.

Jalantós jetip kómekke,

Qyryq myng qalmaq qashqan jer.

Jenisting basy – Orbúlaq,

Dýrkirep túrdy aspan-jer,

Altau ala bolma dep,

Yntymaq jolyn ashqan jer.

 

«Aqsaq qúlan» - Ketbúgha

Qos ishegi kýiden syzdap dertip shyn,

Tobylghydan tiyek jonyp, kertipsin.

Yrghay moyyn dombyrandy qolgha alyp,

Esten tanghan elding zaryn shertipsin.

 

Qayghyrghanda qabyrghasy sógilip,

Bozdaghanda bozdaghy ýshin egilip.

Ákelipti han kózine elesin,

Qu shanaqtan qúldyrap kýy tógilip.

 

Bolghan isti kýy tilinen shyn bilip,

Kóz janaryn  kólegeylep múng kirip.

Hanzadagha qarsy atylyp ghayyptan,

Aqsaq qúlan kisinepti shynghyryp.

 

Dauysy han qúlaghyna kelgendey,

Taltýste kýn qarauytyp sóngendey.

Zarlaydy ana hanzadasy ólgendey,

Úlidy jel qúmmen betin kómgendey.

 

Kýy saryny qúlaghyna keledi:

«Óledi adam, ajal jetse óledi –

deydi óksip,- neng bar edi qúlanda,

qúlan siyar qúla dala keng edi»

 

Tәnir jazghan dala angha tiyesi,

Sen emessin, solar edi iyesi.

Órisin de, bórisin de qorghaytyn,

Qúla jaldy qúlandardyng kiyesi.

 

«Teniz bastan bylghandy,

Kim túndyrar, a, Hanym?

Terek týpten qúlady,

Kim túrghyzar, a, Hanym?...»

 

Egiz ishek osylay dep zarlady,

Soqqan dauyl shanaq betin shandady.

Qaharly han qabyrghasy qayysyp,

Kýiden әlsiz ekendigin andady...

 

Kósembisin, sheshenbising Ketbúgha?!

Kýilerinnen qút daryghan tekti úlgha.

Alqa topta «Aqsaq qúlan» kýmbirlep,

Ruhyna taghzym etti kóp túlgha.

 

Qazaq eli aray núrgha boyanyp,

Alaulaydy tang da atugha tayanyp.

Qúla dalam ózindi izdep túrghanday,

Qúlandardyng dýbirimen oyanyp.

 

Ilemen syrlasu

Qayran ózen, nelikten túnjyraysyn?

Shejiresin taghdyrdyng myng búraysyn.

Shynghys qahan jaghannan pana izdegen,

Kýnderindi eske alyp shyn jylaysyn.

 

Oy-hoy, onda orghyp bir tasar edin,

Ótkel bermes jóbishendige asau edin.

Dariya dep danqyndy aspandatqan,

Jolaushygha jonyndy tosar edin.

 

Ór ruhty ózinshe payymdadyn,

Shúlyghynnan kelmeytin uayym da,

mún.

Pendelerding pendelik shóp-shalamyn,

Jútyp qoyyp jatatyn jayyndaryn.

 

Qadirindi el bildi me, bilmedi me,

Atyndy estip qúmartqan bir kóruge.

Ilki kýnder syrlaryn ilip alyp,

Ile ózenim, jyljisyng ilgerige.

 

Ekpinindi kórgender úghar myqtap,

Tal-toghayyng jaghanda túrar qúptap.

Adamzattyng alyby Rayymbek,

Kórip edi-au, ózindi búghalyqtap.

 

Qúshaghyna ap tolqynyn

ópkenderding –

saghan qosyp kóz jasyn tókkender

myn.

Razy bop batyrdyng ruhyna,

Qaq jarylyp bir ret ótkel berdin...

 

«Oy-hoy uaqyt!

Sol kýndi saghyndyrdyn,

Armany edim, anyzaq, saghym qyrdyn.

Dәl ýstimnen kólbetip kópir salyp,

Qúittay-qúittay pendene

baghyndyrdyn...»

 

Dep arnanda Úly ózen, oilap jatyp,

búlqynasyng ketpek bop oirandatyp...

Nadangha da, kýlki etip, zamangha da,

terenderdi tәlkek qyp qoyghan uaqyt...

 

Parasat qúndylyghy

Mәnsap emes, óssin dep parasatym,

Kezderim kóp jaqsymen talasatyn.

Álgi iygi jaqsylar osy jolda,

Para emes, berer em qalasa qún.

 

Jerdemising iygilik, kóktemisin?

Arda úldaryng ózine jetkeni shyn.

Últymnyng eng asyl qúndylyghy –

Qún berer em,

qúnsyz bop ketpeui ýshin!

 

Túlpar mingen jibekpen túsap baryp,

Ardaqtaghan asylyn qúshaqqa alyp.

Túlpar edik, túlpardyng úrpaghy edik,

Ketpedik pe jabyday úsaqtalyp?

 

Kórsetetin ýrdisten ýderip boy,

Tiri edik qoy, Abayday iri edik qoy.

Múhtar, Sәken, Beyimbet, Iliyastar,

Shyqqan qazaq úlynyng biri edik qoy.

 

Kesirlik pen kerlikting kýiiginen,

Tómendesem parasat biyiginen.

Ústatpay ket kiyeli kiyik ólen,

Kýiiginnen ózim-aq kýiip óle!

 

Ýndemey qalay shydayyn?!

Ayyp etpe aghayyn,

Býgingiden bezinsem.

Búrynghyny saghynsam.

Ótkenimdi dәl ózimdey sezinsem.

Jýregime baghynsam.

Býginimning bylyghynan jiyrensem,

Ótkenimnen ýirensem –

Ayyp etpe aghayyn,

osynday bir kýige ensem.

Býginimnen ótkenimnin

sanalylyghyn izdesem –

shalalyghyn kóremin.

Danalyghyn izdesem –

balalyghyn kóremin...

Mol múradan sәn ketti,

dombyradan әn ketti.

Qara qobyzdan kýy ketti.

Estrada esti alyp,

tyr jalanash biyletti.

Úlymnan erkek syn ketti.

Búrymyn týiip jelkege,

Boyanyp jýru – mindetti.

Er minezinen aiyrylyp,

Qadyr-qasiyeti shyn ketti.

 

Asu-asu bel qayda,

Asa bir soqqan jel qayda?

Arysyn izder el qayda?

Namysyn izder er qayda?

Aruyng týngi klubta,

Kýie jaghyldy túnyqqa.

Úmytyp tilin, dilin de,

Kónuden ketti yryqqa.

Úlyna әke tili ótpey,

Saqaly bolyp kýiektey.

Ólige iman keltirmey,

Namystan tiri-óltirmey.

Dauys salyp jylamay,

Aruaqqa iman súramay,

Tanba saldy-au sýiekke-ey.

Teris aghymgha telinip,

Ádet-ghúryptan jerinip.

Anasy bergen adal as,

Dәretsiz haram delinip.

Bóten aqshagha semirip,

Bóten qiyalgha berilip.

Jastarym ketti, óz jiri,

Ózine tozaq kórinip.

 

Túz sepkendey jarama,

U sepkendey sanama.

Ótkenimning órnegi,

Toz-tozy shyghyp qalama?!

Ósken song úrpaq osynday,

Ótken song jyldar arada,

Bәri әdira bola ma?!

 

Osyghan kónil búrayyn,

Ýndemey qalay shydayyn.

Ata-saltyma qylauday,

Daq sala kórme qúdayym!

Ózinnen kómek súrayyn,

Jalbarynayyn, jylayyn.

Jarqyrap túrghan kýn-ayym,

Ata dәstýrden aiyrsan,

Barynnyng auzyn úrayyn!

 

Jaqsynyng qúptaghany...

Onda bizder jylgha ma, ózen be edik,

Aqynbyz dep әiteuir, ózeuredik.

Aqyn bolu, jәy ghan óleng jazu,

Emestigin ol kezde sezer me edik.

 

Doda kórsek, bilekti týrushi edik,

Emen jyghar ekpinmen kirushi edik.

Esimimiz atalsa, kәdimgidey,

Aqyn bolyp qalghanday jýrushi edik.

 

Barlyq aqyn osylay bastady ma,

Búlaq kózin kim bilsin, ashqany ma.

Arqamyzdan qaghatyn «bolasyn» dep,

Qoldau berip aghalar jas daryngha.

 

«Bolmaysyn» dep aitpaytyn

jaryqtyqtar,

«Anyq Abay,- deushi edi,-

anyq Múhtar».

Jaqsy  adamnyng auzymen aitqan sózde,

Kim biledi, shynynda, anyq qút bar?!

 

Jany jaysang jandardyng qúptaghany,

Álsiz túsyn shegenning myqtaghany,

ekendigin týsindim...

jebeydi eken,

bolsynshy dep osynyng nyq qadamy.

 

Sabasyna týskende jastyq jelik,

Agha jolyn iniler basty kelip.

Dualy auyz solardy esime alam,

Jasty kórsem, ólenge bәs tigerlik.

 

Maqtymqúly maqamymen

Biyik taular boyshanmyn dep shirenbe,

Bir kýn qúlap, sen de tipyl bolarsyn.

Tereng teniz tәkәpparsyp týnerme,

Suyng kepse, sen de bir shól bolarsyn...

                             Maqtymqúly PYRAGhY

 

Ashyq aspan, kónilimdi aldama,

Búlt bassa kimge kinә tagharsyn?

Alghyr qyran kókti bosqa sharlama,

Shau tartqanda tasqa ózindi sogharsyn.

 

Kókjal bóri kókke qarap úlyma,

Qaqpan bassan, tulaq bolyp qalarsyn.

Shúbar jylan, jalghyz tamshy uyna,

Tap kelgendi, kór týbinen tabarsyn.

 

Qayran jýrek, kýiip-janyp, tulama,

Ot keudeme oiran salyp sogharsyn.

Ómir jyryn jyrlaymyn dep jyndana,

Kezi kelse, sen de tynym tabyrsyn.

 

Kónil-dónen, baghyndy tek baylama,

Dodagha týs, ozyp bәige alarsyn.

Qyzyq dәuren – mәngimin dep oilama,

Ajal jetse, sen de әdirә qalarsyn.

 

Súraq-jauap

Jauap tilep kóp súraq kónildegi,

Mazalaydy. Synaydy ómir meni.

Dúrys jauap tapsam dep qinalamyn,

Janylysu sonshalyq jenil me edi?!

 

Qay baghytty kózdeydi kóshing endi,

Ómir – ústaz, sýrinseng keshiredi.

Degenmenen qiyn-aq. Sening bәlkim,

sol súraqtan taghdyryng sheshiledi?

 

Kóp sýringen, týbi bir qúlar depti,

Kórsetpeydi adassan, múnar kópti.

Aristoteli ghúlama: «Ómir degen,

qatelikti týzeuden túrar» depti.

 

Hatqa týsken aqyl-oy kónermeydi –

әl-Faraby odan da terendeydi:

«Qatelikti jasap ap, týzetkennen,

jasamaugha úmtylghan, jener» deydi.

 

Ústazdardan úlaghat sabaq alyp,

Kele jatyr dýnie janalanyp.

Pende bolyp ózing de jaralghan son,

pendeligin ózgening sanamalyq...

 

Shyghu qiyn qúdaydyng talghamynan,

Qayysamyz súraqtar salmaghynan.

Bes milliard túrghyny Jer betinin,

Dúrys jauap tapsa dep jalbarynam.

 

Osy jayly ne oilaydy býgin el?!

Qyzyl tilim – kómeyimde sayraytyn,

Mún-zarymdy, shattyghymdy tolghaytyn.

Aghylshyn men orys tili ortagha ap,

Ýmitime syzat týsti, jalghaytyn.

 

Ýmitime ilik tappay iliner,

Kókiregimnen kýiinishim biliner.

Dýbәrә  úrpaq ósiruge bet aldyq,

Osy jәili ne oilaydy býgin el?!

 

May ornyna su qúighanday alaugha,

Sәby sana týsip jatyr tonaugha.

Ana tilding uyzyna jarytpay,

Eki  alyp til úrpaghymdy «talauda»

 

Sansyrasa sanam, qalay jәy tabam.

Keshe ghana «qara orys» bop bayqagham.

Tәuelsizdik, senen endi ne qayyr,

Bodandyqqa týsse tilim qaytadan.

 

Ózimiz ghoy, kimge kinә taghayyn,

«Ýshtildilik» dep shulaydy manayym.

Alty jastan tyqpalaydy jat tildi,

«Shash al dese, bas alatyn» aghayyn.

 

Dep jýrgende, Qabanbayday batyrmyz,

Dep jýrgende, Abay syndy aqynbyz.

Endi ózimiz, til nәrine qanbaghan,

Dýbәrә úrpaq ósirgeli jatyrmyz.

 

Súltan bireu, biz sekildi «últan» myn,

Elding әnin elim-ay-lap shyrqar kim?

Ýsh Jýz, basy birige almay jýrgende,

Ýsh tildi bop tozar ma eken úrpaghym.

 

Qarjy men qarttyng qaqtyghysy

IYkemine kóndirip qarjy nardy,

Kýnә kýlip, kýiinip ar jylady.

Shyryldatyp torghayday arbaytúghyn,

Árkimning bir, ishinde bar jylany.

 

Nar jigit te naryqqa tirelgende,

Payda ýshin kýmiljip, kýler pende.

Ar men úyat, kýnәning arasynda,

Jәdigóidey jәudirep jýrer tenge.

 

Shyryldattyq shynghyrtyp shyndy býgin,

Bilip alghan ayarlyq synnyng yghyn.

Qarjy aldynda qanatsyz qústay boldy,

Ruhany qúldyrap qúndylyghyn.

 

Patshayymy jýrektin, tenge bolyp,

Perishte de qalghanday pende bolyp.

Kóbelek te gýlge emes, qayran dýniye-ay,

Kólbendeydi tenge bar jerge qonyp.

 

Bala-shagha qarjy dep qanqyldaydy,

Aytyp beker kisilik haqyng jayly.

Kók qaghazdy kózine kólbendetse,

Janyn satyp, saytandy maqúldaydy.

 

«Ne bop ketti bú zaman?-  dedi qartym,

kýrsinumen ayaqtap sózding artyn,-

Qanypezer teksizdik tórge shyghyp,

syghalaydy esikten ata-saltyn...»

 

Ghazaldar

Baghynbaghan tәlkegine taghdyrdyn,

Ghazaldaryn Nizamy men Saghdidyn.

Jýregine tamshylatyp san qúidym –

Balday batyp

tyndaushy eding jan qúrbym.

 

Tyndaumenen shayyrlaryn

shyghystyn,

Emirene elikteuge tyrystyq.

Bәlkim sodan, mahabbatpen tym ystyq,

Seyfil-Mәlik –  Jamal bolyp úghystyq.

 

Ghazaldaryn jazushy edik hatpenen,

Sóiletushi ek ózimizding atpenen.

Sodan bәlkim, aqynjandy qyz boldyn,

Sodan bәlkim, meni izdep tapty ólen?

 

Ghashyq bola jýrip ghazal ólenge,

Tәtti sezim tartty bizdi terenge.

Otau qúrdyq, ózimizshe qarsy bop,

«Shyn sýigender qosylmaydy» degenge.

 

Otauymyz orda boldy enseli,

Sen meni izdep, jýrushi edik, men seni.

Bәrin jendi jýrektegi mahabbat,

Artyq-kemin uaqyt ózi tenshedi.

 

Meyirimmen jebedi de Jaratqan,

Bәri qaldy tistegender balaqtan.

Ghazaldargha qaryzdarmyz ayaulym,

Bizdegi úly mahabbatty oyatqan.

Abai.kz